Qazaqstandaǵy jalǵyz kallıgraf – Asylbek Orynbasarov (suhbat, foto)

Meshitke barǵanda arhıtektýrasynan bólek, ǵımarattyń ishi-syrtyndaǵy, tóbesindegi arab jazýyna mán berip qarap kórdińiz be? "Ony kim jazady, ol qandaı óner" dep oılaýshy ma edińiz?

Ásirese, ıslam sáýlet óneriniń beıneli jazýlaryna qyzyqpaý múmkin emes. Bul jazý ónerin «kallıgrafıa» dep ataıdy. Ol grek tilinen aýdarǵanda «kórkem jazý» degen maǵyna beredi. Búginde kallıgrafıa óneri ıslam mádenıetiniń bólinbes bólshegine aınalǵan.

Elimizde bul óner salasyn damytýshy mamandar endi ǵana qalyptasyp keledi. Solardyń kósh basynda turǵan kallıgraf Asylbek Orynbasarov – osy ónerdi damytyp, keńinen nasıhattaý maqsatynda eńbek etip júrgen azamat. Sheber Qazaqstandaǵy onnan astam meshitti kallıgrafıa óneri arqyly bezendirgen.

kalıgraf Asylbek

Qazaqstanda kallıgrafıamen aınalysyp, ǵımarat bezendiretin sheberler az bolǵandyqtan, jańa nysandar salǵanda kóbinese shetelden arnaıy mamandar shaqyrtyp jatady. Osydan-aq bul baǵyttyń elimizdegi sáýlet óneri úshin mańyzdylyǵyn baıqaýǵa bolady.

Qamshy.kz aqparat agenttigi oqyrmandary nazaryna Qazaqstandaǵy búgingi tańdaǵy jalǵyz kalıgraf Asylbek Orynbasarovpen órbigen áńgimeni usynady.

Asylbek Orynbasarov – ıslamtanýshy, ımam-hatyb, arab tiliniń oqytýshysy, ıslam kallıgrafy.

Bilimi: 2001-2005 j.j. Nur-Múbarak Egıpet ıslam mádenıeti ýnıversıteti, «Islamtaný» mamandyǵy

2002-2004 j.j. QMDB-nyń Respýblıkalyq ımamdardyń bilimin jetildirý ınsıtýty,

2005-2006 j.j. Iran mádenı-aǵartý ortalyǵy (parsy tili)

2006-2008 j.j. «Halıl Aǵa» ıslam kallıgrafıa ınstıtýty. Kaır q. Egıpet Arab Respýblıkasy, mamandyǵy: Islam kallıgrafy

2006-2007 j.j. «Nil» Halyqaralyq arab tilin oqytý ortalyǵy, Kaır q., EAR, mamandyǵy: arab tili

2007-2008 j.j. – Amerıkalyq aqparat ortalyǵy (American Data Center), mamandyǵy: aǵylshyn tili.

2010-2015 j.j. Stambýl qalasyndaǵy áıgili kallıgraf Hasan Chelábı sheberhanasynyń shákirti

– Asylbek myrza, bul ónerge qalaı keldińiz? Ne túrtki boldy? Nege dál osy óner túrin tańdadyńyz?

– Men Almaty qalasynda dúnıege keldim, óstim. Úıimiz Almaty qalalyq ortalyq meshitke jaqyn jerde edi. Kishkentaı kezimde meshitke jıi baratynmyn. Mektebim de sol aýdanda boldy. Meshitke barǵan saıyn ishindegi kórkem jazýǵa qyzyǵa qaraıtynmyn. Kishkentaı kezimnen sol jazýlarǵa ǵashyq boldym. Sol kezden-aq ózime «Muny kim jazdy? Munda ne jazylǵan? Nege ol jazýlar sondaı ádemi? Nege meni qatty qyzyqtyrady?» degen suraqtar qoıatynmyn.

Ákem bizdi juma namazǵa jıi ertip baratyn. Mektep bitirgen oń qandaı oqý ornyn tańdaımyz degende, otbasymyzben tańdaýymyz qazirgi Ál-Farabı boıyndaǵy Nur-Múbarak ýnıversıtetine tústi. Ol kezde ol oqý orny jańadan ashylyp jatqan edi.

2001 jyly ıslamtaný fakúltetine tústim. Sol bir jyldary arnaıy kelisimshartpen Mysyr eliniń álemge áıgili al-Azhar ýnıversıetinen belgilengen merzim boıynsha bizge tálim berýge eń úzdik ustazdar keletin. Solardyń ishinde ıslam kallıgrafıanyń has mamany Ahmad Amır degen ustaz boldy. Ol bizge eki jyldaı arab kallıgrafıasynan sabaq berdi. Sol ustaz meniń eń alǵashqy ustazym desem bolady. Ahmad ustaz meniń bala kezden júrek túbinde oıanǵan arab kallıgrafıasyna degen qushtarlyǵymdy, mahabbatymdy oıatyp, júıeli túrde baǵyt-baǵdar kórsetip, tálim-tárbıe berip, ıslam kallıgrafıasyna degen yntamdy arttyrdy.

Joǵary oqý ornyn bitirgen soń dıplomym boıynsha Almaty qalasynda ımamdyq qyzmet atqardym. Degenmen, stýdent kezde arab kallıgrafıasynan eki jyl alǵan bilimime ishteı qanaǵattanbadym. Imam bolyp júrip, kallıgrafıadan bilimimdi tolyqtyrý úshin sheteldik oqý ornynda bilim alýǵa bel býdym. Sóıtip, bilim qýyp, tańdaýym Mysyrdyń Kaır qalasyndaǵy "Halıl aǵa" atyndaǵy Islam kórkem jazý ınstıtýtyna synaq tapsyrdym. Alla qalaýymen, 2006 jyly synaqtan súrinbeı ótip, oqýǵa tústim. Sol jyly Eýrazıa qurlyǵynan oqýǵa túsken jalǵyz shákirt men edim. Sebebi, kóbinese, ol mamandyqty jergilikti halyq, Azıa, Malaızıa, Indonezıa shákirtteri ǵana oqıtyn. Jalpy TMD elderinen eshkim bolmady. Ol jerde kallıgrafıanyń negizgi stıl túrlerin úırendik.

Bul mamandyqty tańdaýymnyń bir sebebi: Táýelsiz Qazaqstannyń buǵan deıin bir de bir kallıgrafıa mamany joqtyǵy boldy. Negizi bul bizdiń qazaqqa tańsyq dúnıe emes. Sonaý zamanda qazaq dalasynda bul ónerdi jetik meńgergen sheberler de boldy. Tek keńestik dáýir kezinde dinge qysym kórsetilgen shaqta bul óner kenjelep qaldy. Sonyń bárin teńsheı kele osy ónerdi elimizde ary qaraı damytsam degen nıet boldy. Islam kallıgrafıasynyń has sheberleri Mysyr elinde degendi estip, sol elden bilim aldym da, ıslam kallıgrafıasyndaǵy jolym solaı bastaldy.

– Búgingi tańda qazaqstandyq jalǵyz kallıgraf dep tek Sizdi tanımyz. Úzeńgiles nemese jańadan shyǵyp kele jatqan jastar arasynda «mine, myna azamattan úmit kútýge bolady» dep kimderdi usyna alasyz?

– Qazaqstannyń jeri keń, alaıda, halqy az bolǵandyqtan, qazirgi tańda elimizdegi kallıgrafıa mamany retinde kópshilik meni tanıdy. Biraq bul ýaqytsha. Sebebi, 2013 jyldan beri kallıgrafıadan shákirt tárbıelep kelemin. Arnaıy kýrstar da bar. Almaty qalasynda Respýblıkalyq Ábý Hanıfa medresesinde de kallıgrafıadan sabaq berdim. Ol jerde de ilip alar shákirtter izdenip, bilim alyp jatyr. Ul, qyz, jas, kári... birshama jaqsy shákirtter barshylyq. Kóp uzamaı olar týraly da estısizder. Bári de ózderin shyńdap jatyr. Az ýaqytta elimizdegi ıslam kallıgrafıasynyń sheberleri kóbeıedi degen senimdemin.

– Keıbir eńbekterińizde Quran súrelerin, aıattaryn belgili bir formaǵa keltirip, ıaǵnı sýret túrinde jazǵansyz. Sonda bul kallıgrafıa mamandyǵynda arnaıy oqytyla ma, álde óz qıal-shabytyńyzǵa baılanysty ma?

– Iá, meniń alǵan bilimim de kallıgrafıanyń akademıalyq klasıkalyq stılinde jáne ártúrli keıipte de salyp ta jazamyz. Tapsyrys berýshiniń talǵamyn, talabyn da eskeremiz. Keıde shabyttan da týyndap jatady. Ony jalpy arnaıy oqytyp, úıretpeıdi. Mysaly, myna aıatty keme, aǵash nemese gúl formasynda jaz degen qaǵıda joq. Al jalpy ıslam kallıgrafıasynda ǵasyrlar boıy ıslam dinimen qatar qalyptasqan qaǵıda, erejeleri bar. Shákirtterge solardy úıretemiz. Al shabyt jaǵyna kelsek, ol ár shákirttiń óziniń ishki túısigine, shabytyna, júrek qalaýyna, sheberligine qaraı bolady.

– Jalpy bir týyndyńyzǵa neshe ýaqyt jumsaısyz? Ol úshin arnaıy ýaqyt, meken, kóńil-kúı kerek pe, álde qajettilik týyndasa, kez kelgen jerde, ýaqytta qylqalamyńyzdy qolǵa alasyz ba?

– Orta eseppen alsaq, bir jumysqa 2-3 kún ketedi. Jumystyń kólemine, qoıylǵan maqsatyna, kúrdeliligine qaraı jumys ýaqyty uzaryp ketýi de múmkin. Biraq kem degende, 2-3 kún ketedi. Biraq keıde turmystyq máseleler bolsa, jumys toqtap qalýy nemese qıal-shabyt kelgende dereý qaǵaz betine túsire qoıatyn kezder de bolady. Keıde tipti birnárseni aptalap, aılap qaǵaz betine túsire almaı júretin kezder de boldy. Tapsyrys berýshiler keıde kútedi, keıde kútýden sharshaıdy. Jalpy jumystyń bastalý-bitý merzimin naqty aıtý qıyn.

– Halyqaralyq dárejede baıqaýlar uıymdastyrylyp tura ma? Ózińiz, shákirtterińiz qatysyp kórdińiz be?

– Islam áleminde 22 ıslam memleketinde jáne basqa da ıslam dinimen sabaqtas shetelderde kóptegen kallıgrafıa jarystary, semınar, sımpozıýmdar bolyp turady. 2013 jyly Saýd Arabıasynda bir konkýrsqa qatystym. 2017 jyly Reseıdegi Halyqaralyq kallıgrafıa kórmesine toptyq quramda qatystym. Bolashaqta da qatysamyz degen jospar bar.

Bıyl Sheshenstannyń Groznyı qalasynda «Uly dala keskinderi» degen kórme bolady dep josparlanǵan. Oraza aıynan keıin qatysyp qalýymyz yqtımal.

Al shákirtterime kelsem, «qatysyńdar, kórińder, aralasyńdar» dep olardy da qamshylap otyramyn. Alaıda ázirge qatysyp, alǵa sýyrylyp shyǵyp jatqandary joq. Bálkim, shákirtterim áli de ózderine senimdi emes shyǵar. Túrli sebep bary anyq. Degenmen, aldaǵy 1-2 jylda 2-3 shákirtim Halyqaralyq dárejedege músháıralarǵa shyǵady degen úmitim bar.

Táýelsizdikke otyz jyl bolsa, da elimizde kallıgrafıa ónerine qatysty saýsaqpen sanarlyq qana kórme kópshilikke usynyldy. Onyń biri jeke, personaldy kórmem boldy. Bıyl elordada kallıgrafıa óneriniń kórmesi ótti. Alaıda elimizde aýyz toltyryp aıtarlyqtaı Halyqaraoyq deńgeıdegi ıslam kallıgrafıasynyń kórmesi áli ótkizilgen joq. Biraq onyń da aýyly alys emes dep oılaımyn. Dinı Basqarma, Mádenıet basqarmasymen kelise otyryp, úlken is-shara ótkizýge daıynman. Ol da josparymnyń biri.

– Qazaqstanda kallıgrafıa óneriniń bolashaǵy...

– Jetpis jylǵa sozylǵan keńestik dáýirde kenjelep qalǵan mol muramyzdyń, ónerimizdiń qaı-qaısysynyń bolmasyn bolashaǵy óte zor. Sebebi, Qazaqstannyń jeri tyń. Áli kóp nárse ıgerilmedi. Kóp nárse belgili júıege túsken de joq. Jalpy ıslam kallıgrafıasy, ıslam mozaıkasy, ıslam arhıtektýrasy, ıslam qolóneri bolsyn bárin de qolǵa alyp, damytyp jatsa, keremet bolar edi. Qazirgi jastar óte yntaly. Az ýaqytta olar da boı kórsete bastaıdy.

Kórshi eldermen, mysaly, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Túrikmenstanmen salystyrǵanda Qazaqstan ıslam kallıgrafıasynyń bolashaǵy óte zor dep oılaımyn. Óıtkeni, elimizde bul ónerge qyzyǵýshylyq óte jaqsy. Oǵan kózim jetti. Úlken qalalarda jastar bul ónerdi úırengisi keledi. Jeke ózime habarlasyp, "úıretińizshi, bizdiń qalaǵa kelseńizshi" deıdi. Qyrǵyzdyń Oshynan, ózbektiń Tashkentinen habarlasyp, "bizge kelip, úıretińizshi" dep usynys tastaǵandar da boldy. Alla qalap, sátin salsa, ol jaqtarǵa da baryp, úıretý josparda bar. Orta Azıa boıynsha Qazaqstandaǵy ıslam kallıgrafıaynyń bolashaǵy zor dep bilemin.

– Mine, mynaý «Asylbektiń stıli» dep erekshelep aıtyp, birden tanıtyndaı ózindik stılińiz qalyptastyra aldyńyz ba?

Iá, osy ýaqyta deıin ózindik stılim paıda bolǵan shyǵar dep oılaımyn. Adamnyń óz-ózine baǵa berýi qıyn. Baǵamdy ustazdarym beredi. Bilimimdi shyńdaýǵa 2010 jyly Túrkıaǵa barǵanda sol jerdegi ustazym jumystarymdy kórip, jazýyńnan kóshpeli el, basynan kóp qıynshylyq ótkergen halyq urpaǵy ekeniń jumystaryńnan kórinip tur dedi. Nege desem, "jazýyńda náziktik, jumsaqtyq joq, shegemen qaqqandaı qatal" deıdi. Ustazymnyń solaı dep aıtqany esimde qalypty. "Rasymen de solaı ma?" dep, Indonezıa, Malaızıa, Túrkıa, Arab elderiniń kallıgraftarynyń jazýyn qarasam, TMD elderinen shyqqandardyń jazýy erekshelenip turady eken. Olardyń jazýy názik, lırıkalyq úlgide jazylǵan. Al bizdikin ustazym aıtpaqshy, «sál turpaıy ma, dóreki me», áıteýir, bizdiń jaqtyń jumysy ekenin aıtpasa da baıqalyp turady.

Keıde ań-qus keıpinde jazý stılin de qoldanamyn. Jeke ózimniń jazý úlgimdi, bálkim, sol stılden de tanıtyn shyǵar.

– Qolónerdiń qaı túri bolmasyn, negizi ýaqyt pen kúsh-qaıratty taýysyp, kóz maıyn alatyn áýresi kóp jumys. Jalpy eńbegińizdi qalaı baǵalaısyz? Qarapaıym halyqqa qoljetimdi me?

– Iá, árıne kez kelgen óner týyndysynyń ózine laıyqty baǵasy bolýy kerek. Ózim qarapaıym otbasynan shyqqandyqtan, jumystarymda da qarapaıym halyqqa qoljetimdi. Tipti tómen baǵada dep te aıta alamyn. Túrkıa, Arab elderindegi kallıgrafıa jumystaryn salystyrǵanda, meniń jumystarym áldeqaıda arzan. Bálkim, onyń ekonomıkalyq sebepteri de bar shyǵar. Oǵan qosa, bul óner endi ǵana táı-táılap kele jatyr, halyq endi-endi tanysa bastady. Ár eńbektiń óteýi bar. Jumystyń kólemine, mán-maǵynasyna, tehnıkalyq stıl erekshelikterine, kúrdeliligine baılanysty baǵasy da ózgerip otyrady.

– Kez kelgen adam kallıgraf bola ala ma?

– Menińshe, kez kelgen adamnyń boıynda ádemilikke, sulýlyqqa, kórkemdikke degen dánegi bolady. Keıin adam ony sanasyna ornalastyryp, sýyn quıyp, aram shóbin julyp, kútse, ósirse, ony máýeli báıterekke aınaldyra alady. Al keıbireýler oǵan múldem mán bermeıdi. Islam kallıgrafıasy da ıslam dini sıaqty eń jaqsy nárselerge shaqyrady. Tazalyq, sabyrlylyq, ásemdikke qushtarlyq. Sondyqtan, menińshe, ıkemi bolmas da, qanynda ondaı óner joq bolsa da, kez kelgen sanaly adam kallıgraf bola alady. Óıtkeni, bir adamnyń qolynan kelgen nárse ózgeniń de qolynan kelýi ábden múmkin.

Mysaly, shákirtterimniń ishinde arabtyń álipbıin jattamaǵandar da bar. Biraq mynany kóshirip kel deseń, keremet etip kóshirip keletinderi de bar. «Qalaı?» dep keıde ózim tań qalamyn. Eger sol shákirtterimim bilimderin ary qaraı jetildirse, keremet kásibı maman bolyp shyǵatynyna senemin.

Shákirtterim de «ustaz, men kallıgraf bola alamyn ba?» dep suraıdy. «Iá, árıne bola alasyń!» dep jaýap beremin. Islam tarıhynda tipti qolynyń jartysy, shyntaǵynan tómen qoly joq, bir qoly joq sheber kallıgraftar da bolǵan. Tipti ertede ómir súrgen Mehmed Efendı degen kallıgraftyń shyntaǵyna deıin eki qoly da bolmaǵan. Sondaı hálde de kórkem jazýlar jazǵan.

Men de bir ustazyma sol saýaldy qoıǵanda «Asylbek, jazýdy kóz de, qol da emes, adamnyń júregindegi kóńil jazady» dep jaýap bergen edi. Protezderimen, tipti qylqalamdy aýzyna qystyryp qoıyp kórkem jazý jazatyn eki qoly joq sheberlerdi de kórgenmin. Soǵan qarap, on eki múshesi saý adam kallıgrafıany úırene almaıdy degenge onsha senbeımin. Tabıǵı kemtar adamdardyń ózi keremet týyndy jasap jatqanda, basqanyń qolynan kelmeıdi dep jalǵan. Bastysy – adamnyń yqylasy, nıeti bolýy kerek.

– Qajetti qural-jabdyqtardy elimizden alasyz ba, álde...

– Kerek qural-saımandarymnyń eń negizgilerin shetelden aldyrtamyn nemese shetelge shyqsam, ózimmen birge ala kelemin. Shákirtterimniń de tapsyrystaryn umytpaımyn. Óıtkeni, ókinishke oraı, elimizde bul óner onsha damymaǵandyqtan, kerekti qural-jabdyqty elimizden tabý – óte qıyn. Bir jaqsysy, ǵalamtor-dúkenderi jaqsy damyp jatyr. Shákirtterim óz betterinshe solaı tapsyrys berip, alyp jatyr. Bolashaqta ol másele de retteledi, iri qalalarda keregimizdi taba alamyz dep oılaımyn.

Elimizdi bul ónerge qyzyǵýshylyq artyp jatqandyqtan, kez kelgen úırenýshige qajetti qural-jabdyqtarmen tolyqtaı qamtamasyz ete alatyn dúkender qatty qajet. Bolashaq kallıgraftardyń qajettiligin qamtamasyz etetin jandar da tabylady degen úmittemin.

– Áńgimeńizge rahmet!

Sheberdiń jumystary:

Elordadaǵy meshit