Jyl basynan beri Qazaqstanda kóptegen saıası oqıǵalar oryn aldy. Bılik tranzıti, qazirgi bılikke degen narazylyq aksıalary, eldegi opozısıalyq uıymdardyń óz ishindegi alaýyzdyǵy, bılikti synaǵan belsendilerdiń qýdalaýǵa ushyraýy jáne t.b.  Ásirese, elde parlament saılaýy jaqyndaǵanda opozısıalyq jalǵyz partıa "Aqıqat" JSDP-nyń ishinen "jik shyqqany" qoǵamda túrli pikir týdyrdy. Osyǵan baılanysty Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisi táýelsiz jýrnalıs, qoǵam belsendisi Janbolat Mamaıdan alǵan suhbatyn nazarlaryńyzǵa usynady. 

"JSDP-daǵy jaǵdaıǵa bıliktiń tikeleı qatysy bar"

–  Jaqynda Qazaqstandaǵy jalǵyz opozısıalyq partıa dep atalyp júrgen «Aqıqat» JSDP óziniń tórǵasy Ermurat Bapıdi ornynan alyp, ony partıa quramynan shyǵaryp tastady. Qoǵamda JSDP-da oryn alǵan bul jaǵdaı «Aqordanyń qolymen istelindi» degen pikir aıtylyp jatyr. Siz de feısbýkte osy jaıtqa baılanysty «Bılik JSDP-ny saıası ólikke aınaldyrdy» dedińiz. Osy jaǵdaıǵa ózińiz aıtqandaı tikeleı bıliktiń qatysy bolsa, naqty kimder dep oılaısyz?

– Bul oqıǵaǵa qatysty naqty esimderdi ataýdyń mańyzdylyǵy joq. Óıtkeni ol jerde oryndaýshylar bolady jáne oryndaýshylar az emes. Bıliktiń qatysy bar deýimniń birinshi sebebi, bul – jańadan tóraǵa bolyp saılanǵan Asqat Rahymjanov jáne onyń aınalasyndaǵylardyń qolymen jasalynǵan nárse.  Olar sol partıanyń ishinde bolǵandyqtan ǵana solardyń qolymen jasalynyp otyr. Al jalpy, bul – bıliktiń  uıymdastyrýymen, qoldaýymen jasalǵan dúnıe. Óıtkeni ol azamattar osy kúnge deıin partıada bolyp jatqan oqıǵaǵa qatysty narazylyǵyn bildirmegen. Olardyń qolynan óz erkimen partıa basshysyn ysyryp, sıeze daý-damaı shyǵarady degenge sený qıyn. Sondyqtan olardyń artynda árıne bılik tur. Al bıliktiń qatysy bar dep aıtýymnyń ekinshi sebebi, mundaı senarı buryn da bolǵan.  Máselen, "Aq jol" partıasyn kezinde Álıhan Baımenov bastaǵan top bólip, basqa teń tóraǵalardy "laqtyryp" tastady. Sondaı-aq, Serikbolsyn Ábdildın basqarǵan Qazaqstan Komýnıstik partıasyn da kezinde ekige bóldi. Kosarevter óz aldyna bólinip, Komýnıstik Halyq partıasyn qurdy. Keıinnen komýnıstik partıany jaýyp tastap, Kosarevter qurǵan Komýnıstik Halyq partıasyn parlamentke ótkizdi. JSDP-daǵy jaǵdaı da sondaı "qoltańbadan" shyqqany kórinip tur. Sondyqtan da bunyń artynda naqty bılik tur dep aıta alamyn. Al endi onyń ishinde naqty qaı organ turǵany – ol bir úlken jumbaq emes. Bul  – bıliktegi barlyq organdardyń tarapynan kelisilip jasalynatyn nárse. JSDP resmı túrde tirkelgen, alda kele jatqan parlament saılaýyna qatysatyn partıa bolǵandyqtan, bul máseleni bıliktiń eń joǵarǵy shendileri sheshkeni anyq. Endi, árıne, ol partıa tolyq jerlendi deýge bolady. Olar ashyqtan ashyq bıliktiń soıylyn soǵady. Oǵan senimdimin.

–  Jýyrda Azattyq radıosyna suhbat bergen Qazaqstannyń eks-premeri Ákejan Qajygeldın «JSDP-da oryn alǵan jaǵdaıǵa Toqaevtyń qatysy joq. Bul – Nursultan Nazarbaev pen onyń qyzy Darıǵanyń isi» dedi. Buǵan ne deısiz?

–  Endi ol Ákejan Maǵjanulynyń jeke pikiri. Múmkin solaı da bolar. Bálkim, ol kisiniń óziniń derekkózderi bar bolar. Naqty aqparat túsken soń, bilip te aıtyp jatqan shyǵar. Biraq qazirgi prezıdent Toqaev jáne onyń ákimshiligi muny bilmedi  degenge men senbeımin. Óıtkeni buǵan qazirgi bıliktiń saıası taraptary, onyń ishinde prezıdent ákimshiligi, kúshtik qurylymdar, barlyǵynyń tikeleı qatysy bar. Eldegi saıası jaǵdaıdy ekinshi prezıdenttiń ákimshiligi bilmeýi tipti múmkin emes. Al birinshi prezıdent, álbette, bul oqıǵadan habardar bolsa kerek. Sebebi, bizde onyń nusqaýynsyz kúrdeli qoǵamdyq-saıası másele sheshilmeıdi. Menińshe, partıada bolǵan jaǵdaıdan eki prezıdenttiń ekeýi de habardar, tipti olardyń da qatysy bar degen pikirdi men joqqa shyǵarmas edim.  

–  Al siz Ákejan Qajygeldındi jaqsy tanısyz ba? Ómirde kezdesip pe edińizder?

–  Ákejan Qajygeldın – saıası sahnadan 25 jyldan beri júrgen azamat. Ol týraly jaqsy bilemin. Shırek ǵasyr boıy saıasat sahnasynda júrgen tulǵany bilmeý múmkin be? Biraq, Ákejan Maǵjanulymen jeke tanysyp, kezdesken emespin.

–  Qajygeldın Azattyqqa bergen suhbatynda sizge úlken úmit artatynyn bildirgendeı...

–  Ol kisi eldegi saıası ómirdi kórip otyr, baqylap otyr. Kimniń taza, kimniń bılikke satylǵanyn, kimniń bıliktiń soıylyn soǵatyn bilip otyr. Sondyqtan óz pikirin bildirip, men týraly jaǵymdy oıyn aıtqan shyǵar. Men Qajygeldınniń ol pikirin tyńdadym. Qazaqstannyń premer-mınıstri bolǵan, kóp jyldan beri opozısıada kele jatqan tanymal tulǵanyń ondaı pikir bildirýi men úshin, árıne, jaǵymdy dúnıe.

–  Jalpy, eldegi ózgeriske umtylyp, qazirgi júıege qarsy shyǵyp júrgen halyqtyń Qajygeldın sıaqty shetelde turyp jatqan opozısıalyq kózqarastaǵy azamattarǵa senim artýy qajet pe? Olar Qazaqstanda bılikke narazy halyq aıtyp júrgen "ádildik pen shynaıy demokratıanyń" ornaýyna septigin tıgize ala ma?

–  Olardy "Sender Qazaqstannan túrli sebeptermen kettińder, elge endi paıdalaryńdy tıgize almaısyńdar!" dep, keýdesinen ıterýge bolmaıdy dep oılaımyn. Shetelge ketkenderdiń ishinde de ártúrli azamattar bar. Bizdiń qazir biletinderimiz – tek saıası sahnada júrgenderi ǵana. Kásibin júrgize almaı, Qazaqstanda qysym kórip ketken kásipkerler qanshama?! Ǵalymdar qanshama? Jastar qanshama? Ózińiz de statısıkany bilip otyrsyz. Qazaqstannan ketkisi keletin jastardyń sany qazir óte kóp. Qazir kimge bolsyn "shetelde ómir súrýińe jol ashyp, múmkindik beremin" dese, "Qazaqstanda qalamyn" deıtin jastardyń sany basym bola ma, joq pa, úlken másele. Sebebi, jastarǵa saıası, kásipkerlik, ǵylymı múmkindikter az. Ádiletti, taza báseke joq bizdiń elimizde. Barlyq jerde – ádiletsizdik. Ár salada kózboıaýshylyq. Naǵyz daryndy, myqty azamattardyń jarqyrap shyǵýyna jaǵdaı joq. Eger ádiletti, taza báseke bolsa, qanshama myqty saıasatkerler, ekonomıser, ǵalymdar men mádenıet qaıratkerleri shyǵar edi! Qazaq halqy – daryndy ult. Biraq, sol darynnyń ashylýyna jaǵdaı jasalmaǵan, qoǵamdyq-saıası formasıa jol bermeı otyr. Sondyqtan "shetelde júrgen qazaqtardan Qazaqstanǵa paıda joq, olardyń aıtyp júrgeni durys emes" degen pikirler qate dep oılaımyn. Óıtkeni olar  batysty, batystyń standarttaryn, mádenıetin, saıası ómirin kórdi. Eger elimizde ashyq saıası qoǵam ornaıtyn bolsa, ol azamattar elge kelip, Qazaqstannyń damýyna óz úlesterin qosady degen oıdamyn. Qaıta bizge Batys bilimin alǵan, álemdi kórgen adamdardyń kelip, jańa, demokratıalyq, ádil qoǵam ornatýyna kómekteskeni kerek.

–  Qajygeldın Azattyq radıosyna bergen suhbatynda «Men Muhtar Áblázov sıaqty halyqty alańǵa shyǵýǵa shaqyrmaımyn. Óıtkeni ózim alańda olarmen birge bola almaımyn ǵoı» dedi. Al sizdiń oıyńyzsha, ózi shetelde jatyp, halyqty alańǵa shyǵýǵa shaqyryp júrgen Áblázovtiki durys pa?

–  Men qazirgi bılikke qarsy shyǵyp, bılikti synǵa alǵan, shyndyqty aıtqysy kelgen, demokratıalyq qundylyqtardy qoldaıtyn eshbir azamatty synamaımyn. Eger Qazaqstanda qaýipsiz ómir súrip, saıasatpen aınalysýǵa jaǵdaı jasalynatyn bolsa, Áblázov Fransıada, Qajygeldın Londonda emes, Qazaqstanda otyryp saıasatpen aınalysatyn edi. Basqa azamattar da solaı. Olar osy elde ózderine qaýip tóngendikten, olardyń pikirine myna bılik qulaq asqysy kelmeı, olardy qýdalaǵandyqtan ketti. Qazaqstandy jaqsy jaǵyna ózgertkisi keletin qaıbir azamattyń bolsyn óziniń pikirin aıtýǵa, saıası ustanymdaryn ashyq bildirýge tolyq quqyǵy bar. Áblázovtyń da, Qajygeldınniń de, sizdiń de, meniń de, bárimizdiń quqyǵymyz bar. Eger aıtqany jalǵan, mazmunsyz bolsa, ony bılik joqqa shyǵarsyn. Saıası básekege jol ashsyn. Elde kóptegen saıası partıalar ashylsyn. Saıası reformalar jasalsyn. Ádil saılaý bolsyn. Sonda kóreıik, halyq kimniń jaǵynda ekenin. Bul-bir. Ekinshiden, mıtıńige, alańǵa shaqyrý qylmys dep sanamaımyn. Batys elderinde mıtıńi kún saıyn júrip jatady. Ol elder qulap, memleketteriniń irgesi shaıqalyp pa? Kórshi Reseıge qarańyz. Ruqsat etilgen tamyzdaǵy mıtıńige Máskeýde 60 myń adam jınaldy! Odan bólek ondaǵan mıtıńiler ótti jergilikti saılaýǵa baılanysty. Nege Qazaqstan mıtıńilerden qorqýy kerek? Qaıta beıbit jıyndarǵa, mıtıńilerge jol ashylsyn! Halyq shyqsyn. Óz oıyn, pikirin aıtsyn. Onyń nesi aıyp?

–  JSDP-ǵa qaıta oralsaq, "Bılik Bapıdi oılamaǵan jerden ketirip, ony "qaharman" qylyp qaıta alyp kelýi múmkin. Bul qoıylymǵa Bapıdiń qatysy bar bolýy yqtımal" deıdi keıbireýler. Buǵan ne deısiz?

–  Meniń kózim jetip otyrǵany, bul – bıliktiń uıymdastyrýymen jasalynǵan arandatý boldy. Odan basqa senarı joq. Bapıge ony qaıtaryp berýi ekitalaı. Sebebi, bul partıa tolyq bıliktiń baqylaýyna ótkenine kúmánim joq. Taǵy da qaıtalap aıtamyn: endi JSDP basshylary ne dese de, aldanbańyzdar! Bul –  bıliktiń jobasy.

–  Bıliktiń bul áreketine Ermurat Bapıdiń qatysy bolýy múmkin be?

–  Qalaı onyń qatysy bolýy múmkin?! Mysaly, siz tóraǵa bolyp otyrasyz da, bılikke baryp, "Meni tóraǵalyqtan laqtyr!" dep aıtpaısyz ǵoı. Logıkaǵa syımaıdy. Bul jerde naqty másele – bılikte. Osy jerde negizgi máseleni qoıý kerek. Nege osyndaı jaǵdaı boldy degen. Onyń jaýaby anyq: bılik meni resmı tirkelgen partıanyń tóraǵalyǵyna jibergisi kelgen joq. Eger bul partıaǵa basshylyqqa kelgenimde, bılikke narazy barlyq azamattardyń basyn qosyp, "Nur Otannyń" kúl-talqanyn shyǵarar edik. Jáne meniń bılikke baǵynbaıtynymdy, táýelsiz, ashyq saıasat júrgizetinimdi olar biledi. Maǵan sıez ótken soń kóptegen adamdar habarlasyp jatyr. Onyń ishinde JSDP-ǵa jolamaımyz degen adamdar da bar. "Eger sen basshy bolǵanda, qosylar edik" degen sózder aıtyp jatyr. Onyń ishinde bılikke narazylyǵyn ashyq bildirip júrgen tulǵalar da bar. Osy sebepti, bılik JSDP-ny saıası jerleýge barsa da, meniń kandıdatýramdy tóraǵalyqqa ótkizbeýge baryn saldy. 

– Al Ermurat Bapıdi óziniń partıalastary "satyp ketti" delik. Sonda biraz jyldan beri saıasatta júrgen tájirıbeli azamat óziniń qol astyndaǵy adamdardyń "satqyn" ekenin bilmegen be, sezbegen be?

– Bul suraqty negizi Bapıdiń ózine qoıý kerek. Óıtkeni men ol partıada kúndelikti otyryp jumys istegen joqpyn. Bapı ol jerde tórt-aq aı tóraǵa boldy. Nelikten orynbasarlaryna sonshama senip, sıez ótkizý jumysyn solarǵa tapsyrǵany – maǵan belgisiz. Syrttan kelgen delegattardyń kirip ketkenin, sıez ótetin jerge kúzet qoıǵanyn aldyn ala tekserý kerek edi. Ol jaǵyn Bapıdiń ózinen suraý kerek dep oılaımyn.

"Qosanovtyń komandasy" bılikke qyzmet etip júr"

–  "Saıası satqyndyq" týraly taǵy bir suraq. Ózińiz "satqyn" dep júrgen Ámirjan Qosanovtyń "satqyn" ekenin saılaý kezinde ǵana baıqadyńyz ba? Ámirjan Qosanovty burynnan tanıtyn edińiz ǵoı...

–  Árıne, burynnan tanımyn. Men ony burynnan bilgendikten, prezıdent saılaýy bastalǵan kezde oǵan qoldaý bildirgen joqpyn. Ol kisini "Polıton" klýbyna "Saılaýdyń qorytyndysyn erteń moıyndaısyz ba, moıyndamaısyz ba? Saılaýshylardyń sizge bergen daýsyn qorǵaı alasyz ba?" degen suraqtarǵa ashyq jaýap berýge shaqyrdym. Qosanov bul suraqtan qashyp ketti. Jaýap bere almady. Men saılaý bastalǵanda-aq oǵan boıkot jarıalap, birde-bir úmitkerdi qoldamaıtynymdy ashyq aıttym.

– Al kóp adamdar aıtyp júrgen "Qosanovtyń komandasy" týraly oıyńyz qandaı? Dos Kóshim, Aıdos Sarym, Rasýl Jumaly...

–  Men jeke adamdarǵa qatysty pikir aıtqym kelmeıdi. Árkimniń óz joly bar. Aıdostyń da, Rasýldyń da, Dos Kóshimniń de óz joldary bar. Men olarmen eshqashan jaqyn bolǵan emespin. Jaqyn aralaspaǵanmyn. Tek jıyndarda kórisip turatynbyz, maqalalarymyzdy oqyp turatynbyz. Bar bolǵany sol. Syrtynan bireýdi ǵaıbattaǵandy unatpaımyn. Aıtsam, betine ashyq aıtamyn. Olarǵa qoǵam óz baǵasyn berdi, berip jatyr dep oılaımyn. Al meniń biletinim – olar osy bılikpen etene jumys istep júr jáne saıası júıege qyzmet etip júrgen adamdar.

"Memleketshil azamattardyń ózara jınalyp, ulttyq máselelerdi kótergeni – óte durys"

–  Rysbek Sársenbaı, Baltash Tursymbaevtardyń uıymdastyrýymen ótken Halyq quryltaıy týraly ne aıtasyz?

– Ol halyqtyń  óziniń yqylasynan týyndaǵan óte durys bastama dep oılaımyn. Memleketshil azamattardyń ózara jınalyp, ulttyq máselelerdi kótergeni – óte durys. Jáne ol jerde qoıylǵan eki másele bar. Birinshisi – Qytaı ekspansıasyna qarsylyq, ekinshisi – saıası reformalar. Meniń oıymsha, qazirgi ýaqytta eń ózekti máseleler osy.

–  Halyq quryltaıynda uıymdastyrýshylar Ulttyq qoǵamdyq senim keńesine qarsy "Aqyldastar" alqasyn quramyz dedi. Quramynda siz de bar ekensiz. Habardarsyz ba?

–  Uıymdastyrýshylar shet jaǵasyn aıtty negizi. Men qarsylyǵymdy bildirgen joqpyn. Onyń formaty qandaı bolady, qalaı jumys isteıdi, qandaı sheshimder qabyldaıdy ol jaǵy maǵan áli belgisiz. Sondyqtan ol týraly keńes quramyna kirgen adamdarmen aqyldasýymyz kerek.

–  Al osy Halyq quryltaıynda qurylǵan "Aqyldastar" alqasynyń quramymen kelispeıtin adamdar kóp eken. Quryltaıǵa barǵan jastardyń arasynda  "Aqyldastar" alqasyna senimsizdik bildirgenderi boldy. Bul qalaı sonda? "Ulttyq senim keńesine qarsymyz" degen keńestiń quramynda da senimsiz adamdar bolǵany ma?

–  Menińshe, "Aqyldastar" alqasyna bıliktiń bastamasymen qurylǵan Ulttyq qoǵamdyq senim keńesine qarsy keńes dep qurý durys emes dep oılaımyn. Erteń Ulttyq senim keńesi óz jumysyn toqtatsa, "Aqyldastar" alqasy da óz jumysyn toqtatpaıdy ǵoı. Sondyqtan ekeýin bir-birine qarsy qoıyp qajet emes. Aqyldastar alqasy eldiń damýyna, ekonomıkasyna, saıasatyna oń yqpalyn tıgize alatyn uıym bolsa, óte durys bolar edi. Al onyń quramyndaǵy azamattardyń barlyǵyn men bile bermeımin. Quryltaıdyń ózi ol keńestiń quramyna kimdi kirgizetinin aqyldasa otyryp sheshken bolar. Sondyqtan onyń quramyna "Nege anaý kirmedi, nege mynaý kirmedi" degen suraqtardy uıymdastyrýshylarǵa qoıǵan jón.

"Bıliktiń ózi popýlızmmen aınalysyp otyr"

–  Jaqynda prezıdenttiń keńesshisi Erlan Qarın suhbat berip, "Bılikti synap júrgenderdiń kóbisi popýlıser, olar syn aıtady, biraq sheshý jolyn usynbaıdy" dedi. Qarın myrza aıtqandaı, rasymen bılikti synap júrgenderdiń arasynda popýlıser kóp pe?

–  Kim naqty popýlısik bastamalar aıtyp júrgenin bilmeımin. Biraq bıliktiń ózi popýlızmmen aınalysyp otyr. Toqaev ta, Nazarbaev ta. Popýlızm týraly aıtqanda, solardan bastaý kerek. Óıtkeni otyz jyl eldi basqaryp kele jatqan solar.  Eldi qazir tyǵyryqqa tiredi. Qazaqstanda qazir "Nur Otandy", bılikti qoldaıtyn adamdardy tabý qıyn. Shyn mánisinde qoldaıtyndar joqtyń qasy. Tek táýeldi adamdar ǵana qoldap otyr. Sondyqtan 30 jyl boıy bılikte otyryp, túk jasaı almaǵan sheneýnikterdiń popýlızm týraly aıtqany – óte kúlkili nárse. Al "Qazaqstanda ózgeris bolsyn" dep júrgen azamattardyń aıtyp júrgeni popýlızm emes, patrıotızm.

–  Al Erlan Qarınniń "Bılikti synap júrgen oppozıasıanyń ózi qazir qartaıǵan" degenine ne deısiz? Opozısıada jastar joq pa?

–  Qazir opozısıaǵa kelip jatqan jastar óte kóp. Ásirese, prezıdent saılaýynan keıin olardyń sany arta tústi. Mysaly "Oyan, Qazaqstan", "Respýblıka" qozǵalystary, baqylaýshylar jáne taǵy da basqa jekelegen azamattar kelip jatyr. Tipti qazir "Eski opozısıa keregi joq, olarǵa senbeımiz" dep jatqan jastar bar. Mıtıńilerge shyǵyp, óz oılaryn ashyq aıtyp jatqandardyń arasynda da jastar kóp. Sondyqtan "opozısıa qartaıdy" degen pikirmen kelisý óte qıyn.

–  Mıtıń dep qaldyńyz. Jyl basynan beri Qazaqstannyń ár aımaǵynda kóptegen narazylyq aksıalary, bılikke qarsy sherýler ótti. Solardyń kóbisinde halyqty bastap, uıymdastyryp júrgen lıderler baıqalmady. Mysaly 2016 jyly halyq jer úshin alańǵa shyqqan kezde Maks Boqaev pen Talǵat Aıan narazylardy bastap, bir aýyzdan naqty talap qoıdy. Dál sondaı uıymdastyrýshy joq mıtıńterdiń bolǵany durys pa?

– Eger ruqsat etilgen mıtıńiler bolsa, onyń naqty uıymdastyrýshylary bolar edi. Al ruqsat etilmegen mıtıńilerde halyq ózi jınalady. Olardy tipti aýyzdaryn ashpaı jatyp, polısıa alyp ketedi. Máseleni kótermeı jatyp, olarǵa prokýror, ákimdik adamdar keledi. Narazylar ne aıtady sonda? Talaptary tyńdalmaıdy da. Sondyqtan beıbit mıtıńiler uıymdasqan túrde ótý úshin Qazaqstanda uıymdasqan saıası partıalar, saıası qoǵamdyq uıymdar, saıası kúshter bolý kerek. Sonda ǵana uıymdasqan narazylyq aksıalary, naqty talaptar qoıylatyn beıbit mıtıńiler bolady. Dál qazir elde bulardyń bári joq. Sol sebepti azamattar stıhıaly túrde alańǵa shyǵyp, óz oılaryn aıtyp júr. Ol da durys. Óıtkeni beıbit mıtıńige shyǵý – eshqandaı da qylmys emes.

–  Jyl basynan beri ótken mıtıńilerde kóptegen adamdar qamaýǵa alynyp, qýdalaýǵa ushyrady. Al qyrkúıektiń basynda Jańaózennen bastalyp, basqa qalalarda da jalǵasyp jatqan Qytaı ekspansıasyna qarsy mıtıńilerde polıseıler alańǵa shyqqan adamdary ustap jatqan joq. Bul bıliktiń narazylardyń talabyna qulaq asyp, ózgeriske umtylyp jatqanyn ańǵartady ma?

–  Men muny ýaqytsha saıasat dep oılaımyn. Ásirese, mynaý Ulttyq qoǵamdyq senim keńesi qurylyp jatqan kezde "Jańa basshy keldi, endi ózgerister bastalady" dep halyqty ýaqytsha aldaýsyratý úshin narazylardy qýdalaýǵa ýaqytsha maratorıı jarıalaǵan sıaqty. Ásirese, mynaý jalǵyz adamdyq pıketterde, adam az jınalǵan mıtıńilerde eshkimdi ustap jatqan joq. Men oılaımyn, bul – ýaqytsha nárse. Máselen, osydan on shaqty jyl buryn jalǵyz adamdyq pıketter men on shaqty adam shyǵatyn mıtıńilerde eshkimdi ustamaıtyn. Qazir de solaı istep jatyr. Sondyqtan men "Bul jańalyq boldy, Qazaqstanda saıası jylymyq bastaldy, ne bolmasa, elde keremet demokratıa ornap jatyr" dep aıta almaımyn.

"Parlament saılaýy zańda kórsetilgen merzimde ótedi degenge senbeımin"

– Jaqynda eldiń eks-prezıdenti Nursultan Nazarbaev "Barlyq saılaýlar zańda kórsetilgen merzimde ótedi" dedi. Nazarbaevtyń osy aıtqany senesiz be?

– Joq, Senbeımin!

–  Nelikten ?

–  Sebebi, buǵan deıin Qazaqstanda birde-bir ret óz merziminde saılaý ótken joq. Prezıdent saılaýy da, parlament saılaýy da merziminen buryn ótedi. Nazarbaev ta, Ortalyq saılaý komısıasy da: "saılaý ýaqytynda ótedi" dep jarıalaıdy. Al 2-3 aıdan soń depýtattar merziminen buryn tarap, prezıdent ýaqytynan buryn saılaý jarıalap jatady. Bul –  bıliktiń úırenshikti oıyny. Basqa saıası kúshter saılaýǵa daıyndalmasyn, qımyldamasyn dep aldaýsyratpaq. Menińshe, senarı bylaı bolady: osy jyldyń aıaǵyna qaraı Sabılánov sıaqty depýtattar jınalyp, "parlament taratylsyn, jańa prezıdentke jańa parlament kerek" degen bastama kóterip, depýtattar ádetinshe óz-ózderin taratyp jiberedi. Sosyn qaqaǵan qysta, aıazdarda saılaý ótedi. Halyq nátıjesine kóńili tolmasa da, kóshege shyǵa almaı qalsyn, bir-birine jete almaı qalsyn degen maqsatta. Jazda saılaý ótkizýdiń qaýipti ekenin bılik túsindi. Endigi saılaý qysta, ne erte kóktemde ótedi. Onyń ústine, kelesi jyly Qyrǵyzstanda jáne Reseıde saılaý bolady. Al bul elderde halyq tolqyp, kóshege shyǵyp ketýi múmkin. Solarmen salystyrý bolmas úshin, olardyń úlgisi Qazaqstanǵa ónege bolmas úshin, bılik saılaýdy bul elderdegiden erte ótkizýi múmkin. Sondyqtan, Nazarbaevtyń "saılaý merziminde ótedi" degenine men senbeımin.

–  Parlament saılaýy Nazarbaev aıtqandaı, zańda kórsetilgen merzimde ótetin kúnniń ózinde az-aq ýaqyt qaldy. "Prezıdentti saılaý" ádiletsiz ótti dep júrgen halyq osy saılaýǵa qalaı daıyndalý kerek?

–  Elde jalǵyz opozısıalyq partıa boldy. JSDP degen. Bizde sol parıany daıyndap, azamattyq qoǵam ókilderin toptastyryp, naǵyz demokrat azamattardy partıa quramyna alyp, parlament saılaýynda jeńip shyǵýǵa tolyq múmkindik boldy. Óıtkeni qoǵam sol partıaǵa daýys beretin edi. Al qazir biz senip júrgen JSDP-nyń ózi bılikke ótip ketken soń, parlament saılaýy ádil ótedi degenge senbeımin. Qazir ádil saılaý ótkizý úshin saıası parıalar týraly, mıtıńiler týraly, saılaý týraly, BAQ týraly zańdardy ózgertý kerek. Osy ózgeristerdi jasap, elde jańa saıası partıalar qurylyp, jańa aqparat quraldary ashylyp, mıtıńilerge ruqsat bergen jaǵdaıda  ǵana parlamenttik saılaý ótkizýge bolady dep sanaımyn. Jáne parlament saılaýyna  majorıtarlyq júıe engizý qajet. Jeke tulǵalar ózderin depýtattyqa usyna alatyndaı jaǵdaı jasalynýy tıis. Óz basym sonda ǵana parlament saılaýyna daıyndalýǵa bolady, sonda ǵana parlamenttik saılaý ótkizýge bolady dep esepteımin.

–  Bılik siz aıtyp otyrǵan ózgeristerdi jasamaǵan jaǵdaıda, sizdiń pozısıańyz qandaı bolmaq? Prezıdent saılaýyndaǵydaı boıkot jarıalaısyz ba?

–  Iá, boıkot. Odan basqa eshqandaı jol joq. Reseıden, Navalnyıdyń áreketinen de úlgi alýymyz kerek. Ol "Ýmnoe golosovanıe" degen júıeni tanystyryp, sonyń arqasynda "Edınaıa Rossıa" partıasy kóptegen aımaqtarda, onyń ishinde Máskeý Dýmasyna saılaýda jeńildi. Máskeýdegi qalalyq Dýmanyń 45 depýtatynyń 20-sy ǵana bılik partıasynan. Bul — Naval strategıasynyń jeńisi.

–  Siz sońǵy kezderi naqty bir tulǵaǵa erýdiń qajeti joq. Ideıanyń tóńiregine toptasqan durys dep júrsiz. Ol qandaı ıdeıa?

–  Demokratıalyq qoǵam, ulttyq memleket qurý ıdeıasynyń tóńireginde toptasý kerek. Sol ıdeıanyń artynan erý kerek.

–  Qazir siz aıtqandaı ıdeıa usynyp júrgen tulǵalar bar ma?

–  Ondaı tulǵalar az emes. Eger saıası báseke bolsa, budan da kóp bolady dep sanaımyn. Quryltaıǵa qatystan azamattardyń ishinde de adal júrektileri bar. Qazir kóptegen jastar shyǵyp jatyr. Meniń oıymsha, osylar shynaıy ári taza nıettegi azamattar.

–  Qazirgi júıege narazy jastar birige almaı júrgen sıaqty. Olar "opozısıamyz" dep júrgen azamattarǵa da senbeıtinderin aıtyp júr. Solardy biriktiretin kim bar?

–  Kerisinshe qazir jastar birigip jatyr degen oıdamyn. Jastar túrli uıymdar quryp jatyr. Al kimge senerlerin bilmeı júrgen azamattarǵa aıtarym – jaqsylap jan-jaqqa qaraý kerek. Senim bildiretin adamdary búgingi bılikke naqty syn aıta ma, aıtpaıdy ma, bılik ony qýdalaıdy ma, qýdalamaıdy ma, buryn qandaı sózder aıtty, búgin qalaı sóılep júr degendi saralap alǵany jón. Biraq "bir adamnyń artynan erińder" dep aıta almaımyn jastarǵa. Qazirgi bılikti synyp, ádil qoǵam qurýǵa umtylyp júrgen ártúrli qoǵamdyq uıymdar bar. Olardyń ishinen de senim bildirýge bolatyndaryn tappasa, ózderi jańa uıym, jańa qozǵalys qursyn.

"Shyndyqty aıtýdan men eshqashan qashqan emespin, qashpaımyn da"

–  Siz sońǵy kezderi Alash Orda týraly, HH ǵasyrda Qazaqstanda bolǵan asharshylyq týraly fılmder túsirdińiz. Al sońǵy 30-40  jyldyń kóleminde oryn alǵan Jeltoqsan, Shańyraq, Jańaózen oqıǵalary týraly fılm túsirý oıyńyzda bar ma?

–  Oıda bar. Qazir qýǵyn-súrgin jyldary týraly tarıhı fılm túsirdik. Al siz aıtyp ótken oqıǵalarǵa qatysty aıtar bolsam, biz olar týraly da túsiremiz. Jalpy, HH ǵasyrdan bastap qazirgi kúnge deıingi qazaqtyń tarıhyn saralap, zertteýler júrgizbekshimiz.

–  Qazirgi bıliktiń tusynda oryn alǵan oqıǵalar týraly zertteýlerińiz dál osy bılik basshylyqta turǵanda jasalynady ma?

–  Árıne, jasalady. Shyndyqty aıtýdan men eshqashan qashqan emespin, qashpaımyn da. "Trıbýna" gazetin 5 jyl boıy shyǵaryp, búgingi bıliktiń bylyǵyn jazǵan joqpyz ba? Sol úshin sottaldym, qýdalandym. Biraq, óz pozısıamnan qaıtqan joqpyn. 

–  Suhbatyńyzǵa rahmet!