İlıas Jansúgirovtiń nebári 43 jyldyq ómir joly men ádebı-ǵylymı murasyn túgendeý, qolda joq shyǵarmalaryn jınastyrý, jazý maqsatynda “İlıas izimen” halyqaralyq ǵylymı-tanymdyq ekspedısıa Reseı jerine baryp qaıtty. Osy ıgi maqsatta qalamgerdiń 125 jyldyq mereıtoıy aıasynda Almaty oblysynyń ákimi Amandyq Ǵabbasuly Battalov myrzanyń tikeleı qoldaýymen, Qazaqstan Halqy Assambleıasynyń Almaty oblysyndaǵy fılıalynyń uıymdastyrýymen Máskeý, Peterbor qalalaryna sapar shekti.  Oblystaǵy “Dostyq úıi” mekemesiniń dırektory, belgili qoǵam qaıratkeri Táńirbergen Qasymberkebaev, aqyn, ólketanýshy, qoǵam qaıratkeri QHA Almaty oblysyndaǵy ókildigi tóraǵasynyń orynbasary Ǵabıt Tursynbaı jáne taǵy basqa azamattar bas qosqan ǵylymı kerýenniń ishinde jýrnalıs-jazýshy Gúljan Tursyn, Taldyqorǵan qalasyndaǵy İ. Jansúgirovtiń ádebı mýzeıiniń ǵylymı qyzmetkeri Saltanat Tólegenova, jas ǵalym, ǵylym magıstri, Respýblıkalyq «Jastar» konkýrsynyń laýreaty, ádebıettanýshy Eldos Toqtarbaı jáne osy joldyń avtory 6 qyrkúıek kúni jolǵa shyqtyq.

İlıas Jansúgirovtiń jan-jaqty talant ıesi ekenin halyq áldeqashan moıyndaǵan. Qalamgerdiń san-salaly asyl muralarynyń quny joıylmaǵany anyq. Osy baǵa jetpes dúnıelerdi zerdeleý — qazirgi urpaq enshisinde. İlıastyń shyǵarmalarymen qatar, onyń ǵumyrlyq jolyn qarastyrý da kesheýildetýge jatpaıtyn másele.

Qazaq ádebıetinde qalamgerlerdiń bıografıalyq bolmys-bitimi jónindegi faktilerdi zertteý kesh qolǵa alynsa da, birshama qazaq danalarynyń ǵumyrlyq keıbir qaltarys betteri aıqyndaldy.

İlıas zamandastary ishinde «tonnyń ishki baýyndaı» bolyp ketken taǵdyrlas Sáken Seıfýllınniń ómiri jóninde kitap fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Tursynbek Kákishevtiń avtorlyǵymen «Tamasha adamdar ómiri» serıasy boıynsha Máskeýden 1984 jyly kitap bolyp shyqty, Keıin qazaq tilinde jaryq kórdi.

Beıimbet Maılınniń «Tamasha adamdar ómirinen» serıasy boıynsha 90-jyldardyń basynda fılologıa ǵylymynyń kandıdaty, ádebıetshi-ǵalym - Toqtar Beıisqulovtyń avtorlyǵymen jaryq kórdi. Al, İlıastyń ómirine qatysty bul serıamen kitap shyqpaq túgili ǵumyrnamalyq (avtobıografıalyq) faktileri naqty anyqtalyp bolmaǵan. Bul, árıne, ókinishti jaıt. Sondyqtan Máskeý saparynan úmitimiz mol edi.

İlıastyń tvorchestvolyq laboratorıasy keń, aýqymdy. Ony zerttep, keı shyǵarmalarynyń shyǵý jaıy, tarıhy jóninde bir qajet málimet bolatyn bolsa, ómirlik faktileri men arhıv derekterine júginý asa mańyzdy jaıt. Birinshiden aıtarymyz, İlıas jas kezinde óziniń tabıǵat bergen qabilet-qarymy arqasynda aýyldy jerdiń «oqýyn» tolyq ıgerip alǵan edi. Ony alǵa, bilimge jetelegen, taǵy bir jaıt - onyń Barlybek Syrtanovpen kezdesýi. Ony Barlybek Syrtanovtyń balasy Ábdýl-qadyr (Káke) Syrtanov bylaı dep esine alady: «İlıaspen jaqyn tanysyp aralasyp ketkenim áli esimde. 1913 jyl edi. Onda ákem tiri. İlıas menen eresekteý bolatyn. Bizdiń úıge kelgende, jas ánshi jigitke ákem arab árpimen basylǵan qazaq kitaptaryn berýshi edi. Orys, Eýropa aqyndary týraly aıtyp otyratyn» (Azamat aqyn. Almaty, 1994,180 bet).

Jas jigit arman-qıalǵa batyp, ári qaraı oqýdy ańsaıdy. Biraq onyń taǵdyry — qatal ákeniń qolynda. İlıastyń ákesi týraly aıtar bolsaq, 1928 jyly İlıastyń óz qolymen jazǵan ómirbaıanynda «Jansúgir — ákem kózi tiri, jyly jylan, jetpis  birde» deıdi. 1928 jyly 71 jastaǵy kisiniń týǵan jylyn anyqtaý qıyn emes. Sonda İlıastyń ákesi 1857 jyly týǵan bolsa, bıyl 2019 jyly 162 jasqa kelip otyr. Jansúgir halyq arasyndaǵy Janaq, Shóje, Baqtybaı, Qulmambet, Shernıaz, Bazar syndy jyraýlarmen qatar, Aqan seri, Birjan-Sara aıtystary men shyǵarmalaryn muqıat jınap, olardy el arasynda keńinen nasıhattaǵan adam. Al Súıinbaıdyń jyrlaryn Jansúgir súıip oqıtyn bolǵan. Balaǵa sýyq, qatal İlıasqa qara tanytqan da óz ákesi boldy. Qazaqstanda ashtyq jyldarynda Ońtústik Qazaqstan jaqtaǵy kanal qazý jumystaryna qatysyp (Maqtaral aýdanynda), sol jerde 1932 jyly dúnıe salady. Jerlengen jerin İlıas túgil, beıbit ómirde keıingi balalary izdep taba almaıdy.

Balalardy oqytýǵa moldanyń joqtyǵynan İlıasty Jansúgirdiń ózi oqytty. Jansúgirdiń İlıasty ózi oqytqandyǵy kútken úmiti – kámil hat tanytý, ómir órisinde eńbekke baýlý, ólgende «ákesine arnap, moldalarǵa quran oqytý dárejesine ilindirý» bolǵan. Biraq İlıastyń bala jasynan yntasy dúnıetaný boldy. Zerdeli bala ómirdiń syryn bilýdi, aınalasyn tanýdy arman etti» («Azamat aqyn». Almaty, 1994, 132-bet, Qusaıyn Shókenovtyń esteligi). Ol «Ǵalıa» mektebine barýǵa qushtar edi. Ákesi: «Osy oqýda az bolmas, shyraǵym İlıas, seni kóz aldymnan qaıda jiberemin, qalaı shydaımyn? Taǵy oqımyn degeniń bolsa, ana Abdyra Bekettegi Sary moldadan oqy», - deıdi. İlıas, «Sary moldanyń jınap otyrǵan oqýlyǵy ylǵı «Muhtasar», «Baqyrǵan», «Aftıek», «Quran», onymen qansha jerge baramyn, Sary moldadan oqymaımyn» — deıdi ákesine. «Oqymasań onda aýylda bol» degen oıdy bekem ustanǵan ákesi İlıasqa ózinen edáýir úlken Jámıla degen qyzdy aıttyryp qosady. Úsh-tórt jyldaı otasqanda, bala bolmaǵan soń áıeliniń óz rızalyǵymen ony tórkinine jiberedi. Bul - 1919 jyl. Keıin Tasybaı degen eldiń Amansha Berentaıqyzy degen bir qyzyn alyp beredi. Amanshaǵa İlıastyń yqylasy kúshti edi. Ókinishtisi - Amansha aýrý edi. Sol tusta anketa toltyrǵanda (1925) «áıelim  bar» degeni Amanshany    aıtqan.

«Sharýashylyǵymda bir atym jáne bir sıyrym bar degeni - óz bıligi ózinde, jeke otbasy bolǵany» dep túsindik.

Endi ol óziniń arman etken oqýyna attanady. Bul - 1925 jyl. Máskeýdegi GIJ-ge túsedi. Onda İlıas – 31 jasta. Amansha óziniń ápkesi Baldybalanyń qolynda turady. Burynǵy Sadyq-Sydyq poselkesinde (qazirgi Erkin selosy) qalady. Óıtkeni, aýrý edi. İlıas Máskeýde júrgende Amansha 1927 jyly bosana almaı baladan óledi.

          Joǵaryda ataǵanymyzdaı, bilimge jastaıynan eliktegen İlıas Máskeýdegi memlekettik Jýrnalısıka ınstıtýtynda bilim alǵan tuńǵysh qazaq. İlekeń osy ınstıtýttan “jýrnalıs” mamandyǵy dıplomyn alyp, túrki halyqtary arasynan kásibı jýrnalıs atanǵan biregeı qaıratker. Osy oqý ornynyń azdy-kópti tarıhyna júginsek, jýrnalısıka ınstıtýtynyń tarıhy sonaý 1918-1919 jyldardan bastalady. Alǵashqy jyldarynda Qyzyl Jýrnalısıka ınstıtýty retinde ashylǵan oqý ornynyń ataýy ár jyldary Máskeý jýrnalısıka ınstıtýty, sosyn Komýnıstik Jýrnalısıka ınstıtýty, keıinnen Halyqtyq Jýrnalısıka ınstıtýty sıaqty bolyp ózgerip turǵan. İlekeń oqyǵan jyldary GIJ (Gosýdarstvennyı ınstıtýt jýrnalısıkı) atanǵan edi. Qazirgi kezde Máskeýdiń Mohovaıa kóshesindegi M.V.Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń jýrnalısıka fakúltetiniń enshisine kóshken eken. Qazirgi MGÝ-daǵy jýrnalısıka fakúltetin kórýdiń de baqytyna ıe boldyq, biraq sol kúni demalys bolǵandyqtan, ishke kirýdiń múmkindigi bolmady. Tek syrtqy ǵımaratyn kórip, İlekeńniń tabany tıgen jeri osy eken ǵoı, deýmen shekteldik. Biraq, sol jerdegi qalamgerdiń oqyǵan tustaǵy arhıv materıaldarynyń aıtary mol eken ekenin keıin bildik.

İlıastyń Máskeýge deıingi alǵan bilimi sol kezdiń ólsheýimen az bolmasa kerek-ti. Biraq derek úshin onyń qajettiligin aıtpasqa bolmas degen oıdamyz. 1910 - 1911 jyldary Mamanuly Turysbek qajy ashqan Súttigendegi Qasen moldadan saýattylyǵyn jetildiredi. Osy jyldardyń birneshe aıyn Qaraǵashtaǵy “Mamanıa” mektebinde ótkizgen. Bul mektepte sol jyldary Mustaqym Maldybaıuly, Faızrahman Jıhangerov, ánshi Maıra Ýálıqyzy, úlken oqymysty, qoǵam qaıratkeri Barlybek Syrtanov, Ǵabdolǵazız Musaǵalıev syndy muǵalimder dáris beretin. Qazaq saharasynyń ár qıyrynan Jetisýǵa bilim dánin sebý úshin kelgen, jeti jurttyń tilin meńgergen, ǵıbraty mol saýatty oqyǵandardyń taǵylymdy dárisi İlıastaı oqýǵa yntyq balanyń qıalyna qanat bitiredi. Biraq turmys taýqymeti İlıastyń ary qaraı júıeli bilim alýyna tosqaýyl boldy. Osy mektepte oqyp júrgeninde bolashaq epık aqyn zańger Barlybek Syrtanulyn, Otynshy Áljanulyn, Kólbaı Toǵysulyn kórgen, áńgimelerin estigen. Maman qajy aýylyna ataqty Áset Naımanbaev kelgende, óz zamanynyń sal-serisi bolǵan aqyn ánshiniń óleńin tyńdap, aıtysyna qunyqqan edi. Keıinirek osy sezimin óleń retinde Ásetke arnap bylaı dep jazady:

«Saıradyń quıqyljytyp, qubyljytyp,

Tamsandym, tańdaıymnyń sýyn jutyp,

Tolqytyp, tolyqsytyp, emirentip,

Qıqýǵa qyzyqtyrdyń, qyldyń yntyq»... dep, emirenedi.

         Dúnıeniń astań-kesteńi shyǵyp, patsha taqtan qulaǵan soń, aqtar qashyp, qyzyldar qýǵanda, İlıastyń oqý oqyp, bilim almaq túgili óz aıtqandaı «jan qaıǵy...». Degenmen, oqýǵa ańsary aýady da turady.Sál beıbit kún ornap, el esin jıǵan tusta İlıastyń ol armany oryndala bastaıdy. İlıastyń budan keıingi shyǵarmalary baspasóz betterinen jıi  shyǵyp, tvorchestvolyq ósý evolúsıasy bastalady. Osy kezeńdegi  poezıanyń denin bylaı dep kórsetedi: «Men tóńkeristen ári jerde hat shyǵaryp, qıssa oqýdan artyq saýatym bolmaǵan aýyl nadanymyn.

1917 jyldyń turǵysyndaǵy bostandyq pen kóbeıe bastaǵan gazet-jýrnaldar meni úlken jazýǵa eliktirdi. Elikkenen esh nárse shyǵara  almadym...».

Áýeli Almaty, sonsoń Tashkent qalalarynda baryp, bilim alady. Bul týraly mynadaı qujattyń ózi osyny rastaıdy:

№4

RASPORÁJENIE PREDSEDATELÁ PODKOMISSII SEVERNOGO       RAIONA OSOBOI NAÝCHNOI KOMISSII SEMIRECHENSKOI OBLASTI

7 oktábrá 1920g.

Prı sem podkomıssıa prosıt vydat propýsk chlenam komıssıı A.Djýmagýlový ı I.Djansýgýrový na proezd ot g. Vernogo do g.Tashkenta po delam slýjby.

                                                                          Pred[sedatel] podkomıssıı

[Arabaev]

Sekretar

Tashkentte oqyp, bilim alǵan tusynda, İlıas tek bilim alyp qana qoımaı, baspasózge de aralasady. Gazettiń shyǵarýshysy Ǵanı Muratbaevpen tanysyp, ózinen onsha úlken bolmasa da oǵan hat jazady. İlekeńniń boıyndaǵy talantyn sezgen Ǵanı óziniń yqylasyn bergendikten, alǵashqy №1 «Jas Alash» gazetine óziniń alǵashqy jazǵandaryn gazet betine shyǵarady. 1921 jyly «Jas Alash» gazetinde 22 martta shyqqan «Jas zamandastarǵa» degen  bas  maqala meniki jáne sol nómirde  «Jalpy jasqa» degen óleńim de basyldy. Meniń alǵashqy baspasózge shyqqan, birinshi shyqqan maqalam osy» - deıdi, bir sózinde.

Osy tusta, óziniń hatyn Ǵanı Muratbaevqa bylaı dep jazady:

№8

İLIAS JANSÚGİROVTİŃ HATY

1921j.19 tamyz

Meıirimdi Ǵ. aǵa!

Tómende hal-jaıymdy aıtym ótinish usynamyn. Keıipińizge kelispese, keshirim ótinem.

Men dalaly jerdegi dúnıeden beıhabar júrgen, qumdaǵy elińizdiń balasymyn. Maǵan, qazaqsha qol qysqa bolǵandyqtan tirshilik aǵyny aýyrlyǵyn salyp, turmys qysyńqy bolyp, tártipti-táýir jerdiń aty bolmasa, ıisin de sezgem joq. Biraq qazaq qazıtasy shyǵa bastap, Abaı, Ahmed, Shah-Karım, Maǵjan hám Sizdiń túrli kitapshalaryńyzdaǵy óleńder men sıaqty úlgi kórmegen synyq kóńil baýyryńyzdyń júregin jylytyp, eriksiz eljiretip, ıelerin tym saǵyndyrýshy edi.

Sondaı hal-jaıy bar baýyryńyz bıyl kóp jol azabyn kórip, osy Tashkenge kelip edi. Munda jasymnan saǵynǵan, kórýge yntyq bolǵan Sizdi kórip, májilistes bolyp júrgenime ózimdi baqytty sanaımyn.

Meniń 15-16-ynshy jyldarda jazylǵan «Baldyrǵan» óleń kitapsham bar edi, hám 18-inshi jazylǵan bir sypyra óleńderim bar edi. Bulardy anaý ázirde Ýalıhanǵa berip, edim. Jáne osy kúnde «Qyzyl jalaý» degen az ǵana jyrymdy jazyp sizge usynam. Ótinishim: men sıaqty talaby bar, tártibi joq shala júrgen baýyryńyzdyń jazýshylyqqa betin túzep, osy jazǵandarymnyń jaryqqa shyǵýyna sebep bolýyńyzdy kútem.

Kishilikpen inińiz

İlıas Jansúgirov

QROMM. 1012-qor. İ-tizimdeme. 55-is.1-p. Kırıllısaǵa túsirilip mashınaǵa basylǵan kóshirme.

 İlıas sol tusta el arasyndaǵy aýyz ádebıetin jınaý jumystaryna da qatysady. El ishindegi ańyz áńgimeler men ertegiler, jyr-dastandardy  jınap, halyq ıgiligine arnaıdy. Sol tusta akademık fólklorıst Ábýbákir Dıvaevtyń İlıastyń boıyndaǵy ádebıetke jaqyndyǵyn baıqap, SREDAZBÚRONYŃ fólklorlyq muralardy jınaý jumystaryna qosady.

Óleńindegi epıkalyq keńdik, teńeý, epıtet, metafora, gradasıa, epıfora, anafora baılyǵy  onyń poezıasyndaǵy  negizgi   belgileri desek, odan  halyqtyq, fólklorlyq  lep  eskendeı seziledi. Olaı bolýy zańdy da. Halqymyzdyń qut-berekesi  daryǵan, kóne  zamannan  danalyq  pen  aqyndyq  mekeni  bolǵan Jetisý  jeriniń  perzenti İlıas  bala  kúnnen  bastap  óleń  men  jyrdyń  qoınaýynda  týyp, sonda ósip-órkendegen.

Nátıjesinde, naǵyz halyqtyq pafosta, tanymdyq-bilimdik turǵydan bereri mol, etnografıalyq  ǵylym salasyna  jaqyn  jazylǵan  óleńdi  oqyp  tamashalaısyz.

«Aq úıge  alty  qanat  kelsem  kirip,

Bosaǵa, mańdaısha men  tabaldyryq,

Kerege alty  japsar, alpys ýyq,

 Shańyraq, kúldireýish oǵan jýyq.

Qur, tańǵysh, basqur, arqan, eki aıaq baý,

 Tórt irge, esik  jabyq, shı týyrlyq,

 On bes baý ishki-syrtqy beldeý, jelbaý,

Tuskıiz kórpe, kópshik, shaı  shymyldyq

Tekemet,  jastyq, shapan,  kilem, syrmaq,

 Alasha, beshpet, kóılek, sáli bórik,

Samaýryn, ústel kese, sháınek, sháýgim,

Dódege, sandyq,  kebeje, aq  túndik...

Buryn-sońdy mundaı óleń jazylmaǵan. Bul qazaq  poezıasyndaǵy  jańa  serpin, jańa  úrdis. Aýyz ádebıetin erekshe súıip ósken adamnyń bolmysyn jazbaı tanısyń.

İlıas osy múmkindikti paıdalanyp, qazaqtyń keń baıtaq dalasynda onyń ishinde Narynqol, Kegen, Jarkent, Jetisý jáne basqa jerlerin aralap, birqatar ádebı muralardy jınaıdy, onyń birazyn 1930 jyldary kitap etip te shyǵarady. Máskeýdegi Ulttyq kitaphanasynda İlıastyń jınaǵan ádebı nusqalary «Qul», «Alban Asannyń «Aqyr zaman» kitaby, «Jetisý», Baqtybaı, Súıinbaı, Shal aqyn, Shortanbaı, Bóltirik aqyn sekildi kitaptarynyń sol shyqqan kúıindegi jaıyn kórip, qýanǵanymyz jasyryn emes.Sol kezdegi qujattyń kúıi mynadaı eken:

№3

¹MANDAT O KOMANDIROVANII V LEPSINSKII ÝEZ DLÁ SBORA KAZAHSKOGO FÓLKLORA I ORGANIZASII SHKOL V KOCHEVYH AÝLAH.

Predávıtel sego Ilás Djansýgýrov, chlen [podkomıssıı] sev[ernogo] raıona Osoboı naýchnoı komıssıı Semırechenskoı  volostı, komandırýetsá v Lepsınskıı ýez dlá sobıranıa kırgızskıh lıteratýrnyh proızvedenıı, organızasıı ı ýstroıstvý novyh shkolnyh pomeshenıı, osvobojdenıa vseh pomeshenıı, vystroennyh na sredstva kochevogo naselenıı, a takje dlá ızýchenıa ýslovıı organızasıı narodnogo obrazovanıa sredı korennogo  naselenıa. Vvıdý otvetstvennostı, bolshoı vajnostı vozlojennyh na nego zadach, osobaıa podkomıssıa prosıt vse mestnye vlastı okazyvat emý, Djansýgýrový, samoe shırokoe sodeıstvıe v ýspeshnom vypolnenıı vozlojennyh na nego obázannosteı, prı etom Djansýgýrový predostavláetsá pravo kooptırovat sotrýdnıkov dlá  raboty v komıssıı ı podachı telegramm slýjebnogo haraktera.

Pred[sedatel] podkomıssıı

Sekretar;

SGARK. F. 1368. Op.3. D. 64. L. 35. Podlınnık.

Túsinikteme: ¹Osobaıa naýchnaıa komısıa Semırechenskoı oblastı byla obrazovana v 1920g. kak sezonnyı ekspedısıonnyı otrád Rossııskoı akademıı naýk s selú kompleksnogo naýchnogo ıssledovanıa nedr, flory, faýny, klımata terrıtorıı, a takje kúltýry, byta, ıazyka, etnıcheskıh prosesov. Ona razdelálas na neskolka podkomıssıı po regıonam.

Sol saparda júrgende aýyryp qalady da, arasynda eline baryp, emdelgen soń, Beltoǵandaǵy mektepte muǵalim bolyp, qyzmetke aralasty. Onyń eń alǵashqy muǵalimdik qyzmetke aralasýy ony shynyqtarady, shıryqtyrady.

№10

IZ PRIKAZA ZAVEDÝIýSHEGO OTDELOM NARODNOGO OBRAZOVANIA KAPALSKOGO ÝEZA O KOMANDIROVANII

I. DJANSÝGÝROVA V RASPORÁJENIE OBKOMA SOIýZA «KOSHCHI»

1 ıýlá 1922g.

[...] Zavedýıýshıı Beltogaıskım mektebom Aksýıskoı volostı Djansýgýrov Ilás otkomandırovyvaetsá v rasporájenıe obkoma soıýza «Koshchı» s 17 ıýlá s.g.

Osnovanıe: otnoshenıe ýrevkom za № 4580 ot 1 ıýlá s.g. […]

Zavedýıýshıı otdelom narodnogo obrazovanıa

Kapalskogo ýeza

TGA.F.12.Op.1.D.2.L.181 ob. Podlınnık.

Abaıdyń tuńǵysh kitabyn 1912 jyly taýyp alǵandyǵy týraly derekti óziniń zamandastary rastasa, ony jata-jastana oqyǵan soń, aqyndyq shabyty oıanyp, shyn óleńniń qudiretin sezinip, shyǵarmashylyq isine den qoıady. İlıas Jansúgirov poezıa álemine jastaı keldi desek, atap  ótkenimizdeı, balǵyn, talapker shaǵynda Abaıdyń poezıasy oǵan erekshe  áser  etti. Áıtpese, İlıastyń jas shaǵyndaǵy «Qutyrǵan  kúnderindegi»  óleńderi ár-ár jerde aıtylǵan jerinde qalyp, kóp muralaryy saqtaýsyz shashylyp qala bergen. Sol óleńderiniń  alǵashqylarynyń  biri «Baldyrǵan»  atty jınaq dápterinde engen Abaıdyń áserimen jazǵan óleń nusqasy  tómendegideı  keledi:

                  Saldy bulbul endi  ánge,

                  Quıqyljytqan keldi ánge.

                  Taý men tas  muńdanyp,

                  Arǵy men  saldy  bergi  ánge.

                              Aǵash, toǵaı   qýanyp,

                               Áketti ertip  jerdi ánge.

                              Jan-janýar tańyrqap,

                              Tamsandyrdy eldi  ánge.

                              Toqsan  tolǵap qaıyryp,

                  Toqtady baryp áreńge...» - dep,  jyrlaıdy. Munda  uıqas, forma, óleń ólshemderi Abaı poezıasyna keledi. Bul Abaıǵa deıingi  óleńderi. Budan keıin, ózi  aıtqandaı, «... Abaı artyq áser etti. Oıym oıana  bastady. Qaıta-qaıta toımaı oqı beretin boldym. Ózimde birtúrli sergektik, silkinis, júregimde jańalyq  sezdim. Jazýǵa talabym oıandy, Kelse de  kelmese shuqylyp, ómirdi óleń qyla  bastadym...»-deıdi. Tipti, Abaı atyndaǵy mektep úıiniń muǵalimi bolǵany myna qujat rastaıdy:

№11

IZ PRIKAZA ZAVEDÝIýSHEGO ALMA-ATINSKIM ÝEZNO-GORODSKIM OTDELOM NARODNOGO OBRAZOVANIA

13 noıabrá 1922g.

[…] Pýnkt 3. tov. Djansýgýrov Ilás naznachaetsá shk[olnym] rabot[nıkom] v detskıı dom ımenı «Abaıa».

Osnovanıe: rasporájenıe zav. Shkolnym p[edagogıcheskım] otd[elom]. Tov. Djansýgýrov zachısláetsá s 1-go sentábrá s.g. [...]

Zavedýıýshıı ýgrONO

GAAO.F.153.Op.1.D.95.L.12.Podlınnık.

Árıne, Abaıdyń áseri jas İlıasqa úlken áseri bolsa da, onyń oıy qalaıda, úlken oqý ornynda oqý edi.Al biraq ol armany birden oryndala salmaıdy, talaı kezeń men kedergi alda edi.

№18

ÝDOSTOVERENIE  PREPODAVATELÁ KIRINPROSA

10 ıanvará 1924g.

Predávıtel sego Djansýgýrov Ilás slýjashım Kırınprosa v doljnostı prepodavatelá, chto podpısú ı prılojenıem pechatı ýdostoveráetsá.

Deıstvıtelno v techenıe togo mesása. Na kotorom býdet ottısk pechatı.

Dırektor Kırınprosa

Deloproızvodıtel

SGARK. F. 1368. Op. 3. D. 64. L. 17. Podlınnık.

№19

IZ PRIKAZA DJETÝSÝISKOI OBLASTNOI INSPEKSII NARKOMPROSA

20 fevralá 1924g.

Pýnkt 2. Na osnovanıı postanovlenıa Malogo prezıdıýma  oblıspolkoma ot 19 fevralá za №15 pýnkt 2 na doljnostdırektora Kırınprosa naznachaetsá shkolnyı rabotnık Djansýgýrov.

Podlınnyı za nadlejashımı podpısámı.

S podlınnym verno.

Deloproızvodıtel Kırınprosa

SGARK. F. 1368. Op. 3. D. 64. L. 26. Zaverennaıa kopıa.

№20

IZ PRIKAZA PO KIRINPROSÝ

23 fevralá 1924g.

Pýnkt 1. Sego chısla vstýpıl v ıspolnenıe obázannosteı dırektora Kırgızskogo ınstıtýta prosveshenıa.

Osnovanıe: Prıkaz oblınspeksıı NKP N 7, pýnkt 2.

Dırektor Kırınprosa

Djansýgýrov

SGARK. F. 1368. Op. 3. D. 64. L. 26 ob. Zaverennaıa kopıa.

Qazaq jerinde eń alǵash joǵary oqý ornynyń dırektory nemese qazirgi tilmen aıtqanda rektory bolǵandyǵyn nege tarıhtan jasyramyz.

Máselen, İlıastyń 1920 jyly úsh aılyq kýrs retinde negizi qalanyp, joǵary pedagogıkalyq oqý ornyna aınalǵan ¹Qazaq–qyrǵyz aǵartý ınstıtýtynda aldymen oqytýshy, keıinnen dırektorlyq qyzmet atqarǵandy barshamyzǵa málim (¹Kırgızskoe pedagogıcheskoe ýchılıshe v g.Alma-Ata obrazovano v sentábre 1921 g. na baze Kırgızskıh pedagogıcheskıh kýrsov. 14 dekabrá 1922g preobrazovano v Kırgızskıı ınstıtýt prosveshenıa. Pozdnee voshel v sostav KazPI (arhıv deregi).

Ol 1924 jyly 10 qyrkúıektegi ómirbaıanynda aǵartý ınstıtýtynda basqarýshylyq mindeti júktelgenin, jasy otyzda, bir úıde eki jan ekenin aıtyp ketedi (Derek: «İlıas Jansúgirov rektor bolǵan ba?» «İlıastaný ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Sh.Qyıahmetovanyń «Jetisý ýnıversıteti» gazetindegi №5(182) 22 mamyr, 2019 jylǵy maqalasy).

Iaǵnı, bul qujattyń aıtary - qazaq jerindegi tuńǵysh joǵary oqý ornynyń basqarýshysy İlıas bolǵandyǵyn rastaıdy. Al qazirgi 90 jyldyq tarıhy bar qart KazPI-diń jazbalarynda İlıastyń esiminiń atalmaýy nelikten eken degen suraq týyndaıdy.

Árıne, Joǵary komýnıstik oqý ornyna túsý, sol kezdiń talaby boıynsha, onyń áleýmettik jaıy men VKP(b) músheligi de úlken rol oınaıtyndyǵy da belgili. Sol turǵydan kelgende, İlıas oqýǵa túsý maqsatynda partıa músheligine ótýi de tarıhı jaıt. Onsyz oqýǵa túsýi de neǵaıbyl.Sol qujattyń arhıvte saqtalǵanyn aıta ketken jón.Ol №21qujatta.

№21

ZAIaVLENIE V IaCHEIKÝ KPT №7 PRI

ÝIGÝRSKOM KLÝBE G. ALMA-ATY.

10 fevralá 1924g.

Jelaıa rabotat v rádah KPT, kak ıstınnyı zashıtnık vseh trýdáshıhsá mass, proshý zachıslıt mená kandıdatom KPT. Ia po professıı gazetnyı rabotnık, t.e. kúltýrno-prosvetıtelnaıa [deıatelnost, ı aýlnyı ýchıtel, po soslovıý bednákı-týzem[nye] dehkane. Byl batrakom ý baıa. Imýshestva nıkogda ne ımel ı ne ımeıý v nastoıashee vremá. Jıvý[na] svoı skromnyı zarabotok, po doljnostı – sekretar gazety «Tlchı». Podrobnostı moeı bıografıı ı polojenıe prılojeno k  etomý zaıavlenıý.

S tovarısheskım prıvetom

Djansýgýrov

Rezolúsıa: Pred[lojıt] s 5-let[nım]stajem 5 chelovek. Eshe 2-h porýchıteleı s 5-letnym stajem […].

Prımechanıe: I.Djansýgýrov vstýpıl v komýnısıcheskomý partıý po Lenınskomý prızyvý, t.e. v moment massovogo vstýplenıa sochývstvýıýshıh v partıý,  ıavıvshegosá otklıkom na smert V.I.Lenına.

SGARK.F.1368.Op.3.D.64.L.7.Kserokopıa.

Sol qujattardyń ishinde, İlıastyń óz qolymen jazǵan jeke paraǵy da saqtalǵan.Al İlıasqa partıaǵa ótý úshin kepildeme bergen adamdardyń ishinde, belgili qalamger Sara Esova men qoǵam qaıratkeri Abdýlla Rozybakıev te bar.

№22

IZ LICHNOGO LISTKA KANDIDATOV V CHLENY RKP(b)5

10 sentábrá 1924g.

Kandıdatskaıa kartochka N1020, vydana Alma-Atınskoı gorodskoı organızasıeı. Kand.Staj s 2/H 1924g. na «2» let.

3.Famılıa                                                                                  Djansýgýrov

Imá                                                                                             Ilás

Ochestvo                                                                                    Djansýgýrovıch

4.Pol                                                                                          Mýjchına

5.Rodılsá                                                                                   v 1894g

6. Razgovornyı ıazyk kırgızskıı

7.Na kakıh ıazykah, krome togo, svobodno govorıte   Pomalý-na rýsskom

8.Chıslo chlenov semı prı Vas (ne vklúchaıa Vas samogo) Ijdıvensev      ...jena, rabotnıkov

9.Obrazovanıe: a) gramotny lı (da-net)                               Gramoten

b) Eslı ýchıtes, to gde, kak dolgo okonchılı kýrs ılı skolko klassov proshlı – Okonchıl dvýhgodıchnye kýrsy prı Tashkentskom kırgızskom ınstıtýte prosveshenıa v 1920-21g.g

10.Sosıalnoe ı nasıonalnoe proısqojdenıe – otnoshenıe k vam:

Ded s otsovskoı storony                                                       bednák, kırgız

Otes                                                                                          -«-, -»-

Mat                                                                                         [...] –»-

11.S kakogo vozrasta jıvete svoım trýdom:-S 17-tı let; po naımý ılı v svoem hozáıstve (podcherknıte) byl batrakom ý baıa (kýlaka)

12.Osnovnaıa professıa ılı spesıalnost- gazetnaıa rabota.

Skolko let rabotaete po etoı professıı - chetyre goda v Sovetskoı ı proletarskoı pechatı, lıteratýrnaıa ı pedagogıcheskaıa [deıatelnost.

13.Osnovnoı ıstochnık sredstv k sýshestvovanıý do 1914 – Svoım ı otsovskım trýdom. S 1914 g po 1917g.-svoım. S 1917g. Do sıh por  - svoım trýdom.

14.S kakogo vremenı vy chlen profsoıýza – s1921g.

15.Prınımaete lı ýchastıe v nastoıashee vremá v profrabote ı kakoe ımenno – seıchas v Rabprose ı seksıı jýrnalıs[ov].

16. Slýjılı lı v armıı (ýkazat kogda, rod orýjıa, zvanıe doljnost ýchastvoval v voennyh deıstvıah v kakoı voıne)…a) Sarskoı armıı - net; b/ Krasnoı armıı - ne byl; v/ v beloı, zelenoı armıah – net.
17. Eslı ýchastvovalı v revolúsıonnoı rabote do 1917 g. Vklúchıtelno, to gde, v kakoı oblastı rabotalı, kak dolgo – net.
18. Podvergalıs lı repressıam za revolúsıonnýıý deıatelnostdo Oktábrskoı revolúsıı – ne byl.
19. Prıvlekalıs lı k sýdebnoı otvetstvennostı pered sýdamı RSFSR – ne byl

22.Rabote s 1917 g. (ýkazat tolko opred. Dlıtelnýıý menee 3 mesásev).

23. Krome togo, ýkazat glavneıshýıý rabotý, ne svázannýıý s ıspolnenıem toı ılı ınoı doljnostı s 1917 g., spesıalnye porýchenıa, ýchastıe v komısıah, obsledovanıah ı.t.p.

Rabotal v komıssıı po sobıranıý kır[gızskoı] lıteratýry 1920g. Agıtatorom po zagotovke fýrajnogo fonda dlá skota kochevogo naselenıa po komandırovke Narkomzema Týrkestana v 1921g.o

24.Sohranáete lı sváz s derevneı (da - net) -net

Podpıs                                                                                         Djansýgýrov

¹Tak v tekste

²Raznısa v zagolovkah dokýmentov o vstýplenıı v partú obásnáetsá tem, chto Týrkrespýblıka byla ýprazdnena osenú 1924g. v svázı s nasıonalno-terrıtorıalnym razmejevanıem v Sredneı Azıı.

3«Akjol»  - gazeta, organ SK KPT, vyhodılo na kazahskom ıazyke v 1920-1924 g.g., v dalneıshem «Lenın joly» - organ Syr-Darınskogo gýbkoma RKP (b)

4 «Tlchı» (Tilshi) – osnovano v 1918 g., nazyvalas «Jetisý ishshı halyq múhbiri», 1919g. – «Kómek», 1920g. – «Ushqyn», 1922-1922g.g. – «Kedeı erki», 1922-1929 –«Tilshi», 1929-1934g.g. – vypýskalas vmeste s gazetoı «Eńbekshi qazaq», 1934-1954g.g. «Stalın joly». Nyne gazeta «Jetisý».

SGARK.F.1368.Op.3D.63.L.41.Kserokopıa

Oqýǵa júrer aldynda İlıastyń júrip turýy men ózin ustaýy qandaı kúıde bolǵandyǵyn qoǵam men orta jan-jaqty baqylaǵannyń kúási retinde myna qujattyń bar ekendigin kórsetýdiń esh artyqtyǵy joq.

№32

HARAKTERISTIKA NA I. DJANSÝGÝROVA

24 marta 1925g.

Djansýgýrov Ilás – dırektor Kırınprosa, ıavláetsá faktıcheskı rýkovodıtelem rabot. Imeet lıteratýrnoe sposobnostı. Rýkovodıt  rabotoı mojet, polıtıcheskýıý orıentırovký ımeet. Mojet byt vydvınýt na bolee otvetstvennýıý rabotý v gýbernskom masshtabe. Vyderjan, dısıplınırovan. (Rabotnık prosveshenıa).

OSNOVANIE: Postanovlenıe prezıdıýma GIKa № 34 ot 24.03s.g.

Predsedatel gýbgorıspolkoma

I.Koshkýnov

Sekretar Nadárnyh

GAAO. F. 489. Op. 2. D. 19. L. 39. Podlınnık.

İlıas osyndaı úlken tekseristen ótip, partıa músheligine ótip, eńbegi siń-daý, endi ótinish jazýǵa pisip jetilgen sáti týdy-aý degende, arman etken oqýyna barý úshin tómendegi jazǵan qujatyna kezigemiz:

№60

ZAIaVLENIE V DJETYSÝISKII GÝBKOM RKP (b)

O NAPRAVLENII NA ÝCHEBÝ

22 ıýná 1925

V dorevolúsıonnoe vremá ıa ne polýchıl nıkakogo obrazovanıa. V revolúsıonnoe vremá, blagodará bednostı, ıa ne mog postýpıt nı v kakoe  ýchebnoe zavedenıe ı zanálsá samoobrazovanıem. Polýchennogo takım obrazom obrazovanıa nedostatochno. Eto ıa chývstvýıý sam po sebe, eto davalı ı daıýt chývstvovat te ýchrejdenıa, v kotoryh ıa rabotal ı rabotaıý (byl dırektorom  Kırınprosa,  seıchas gýbınspektorom NKP)

Mne hotelos by polýchıt obrazovanıe, poetomý  proshý gýbkom RKP (b) predostavıt mne odno mesto ız razverstkı, doljenstvýıýsheı byt prıslannoı ız sentra.

Nadeıýs, chto moıa rabota, kotoraıa prı moem obrazovanıı dlá mená byla chrezvychaıno trýdnoı, prı sovvlastı  dast mne nadejdý, chto prosba moıa ne býdet otklonena.

Prı sem prılagaetsá anketa.     Djansýgýrov

Pometka A.Rozybakıeva: V delo otborkoma. 28. 06. 1925g.

SGARK. F. 1368. Op. 3. D.  64. L: 6. Kserokopıa.

Arman etken, talaı jyl kútken oqý ornyna barý qujaty tek bir aıdan keıin sheshilip, oqýǵa attanýǵa ruqsat alady, bul qujat №64.

VYPISKA IZ PROTOKOLA N 2 ZASEDANIA OTBOROCHNOI I STIPENDIALNOI KOMISSII PO KOMPLEKTOVANIÝ VÝZOV.

16 ıýlá 1925g¹

SLÝSHALI: telegrammý Kazkraıkoma RKP (b) za № 1698 o posylke kýrsantov v Akademıý kom[mýnıstıcheskogo] vospıtanıa v g. Moskvý.

POSTANOVILI: Poslat t. Djansýgýrova.

Ýtverjdeno protokolom № 26. pýnkt 10, zasedanıa sekretarıata Djetgýbkoma RKP (b) ot 11 ıýlá 1925g.

Podlınnyı za nadlejashımı.

Vypıska verna:

Sekretar agıtpropa Djetgýbkoma RKP (b)

Korıskıı

SGARK. F. 1368. Op. 3. D. 64. L. 25.

         Elinde óz otbasy, ıaǵnı áıeli Amansha Berentaıqyzy qalmaq. Onyń jaıy qalaı bolmaq, ol týraly da jan-jaqty oılastyrylǵan jáne oǵan ókimettiń de kómegi tıýi qajet. Onsyz alysta júrip, qalaı oqymaq? Derekterge súıensek, Amansha qazirgi Erkin aýylyda (Ol tusta Sadyq-Sydyq aýyly) turatyn Baldybalanyń janynda qalady. 1920 jyly óziniń dosy jáne keńesshisi Bilál Súleevtiń talabymen, İlıas oqýǵa Tashkent qalasyndaǵy qysqa merzimdi muǵalimder kýrsyna tústi. Oqýy bitken soń ol týǵan aýylyna qaıta oralyp, biraz ýaqyt Beltoǵan aýyl mektebinde sabaq bergen. Sol jerde ol óziniń ekinshi jaryn Amanshany kezdestirdi. Aman Berentaıqyzy 1903 jyly dúnıege kelgen. Januıasynda kishi balasy bolǵandyǵynan ata-anasy ony erkeletip Amansha dep ataǵan.

Alaıda Amanshanyń densaýlyǵy álsiz bolǵandyqtan 1925 jyly İlıas Máskeý qalasyndaǵy Memlekettik jýrnalısıka ınstıtýtyna joldama alǵan kezde Amansha aýylynda qaldy. Saıat Jansúgirovtiń aıtýy boıynsha, Amansha İlıas úshin masyl bolǵysy kelmedi. İlıas Máskeýge attanǵanda Amanshanyń aıaǵy aýyr bolǵan. Biraq Amanshanyń densaýlyǵy nasharlap, tolǵaq kezinde dúnıe salǵan. İlıas sol ýaqytta Máskeýde oqýyn oqyp, jan-jarynyń ólimi týraly bilmegen. İlıas Jansúgirov Máskeýden aýylyna oqý demalysy kezinde oralǵan. Qýanyshqa toly İlıas qolynda súıiktisine syılyq ustap kele jatqan. Áıeliniń ólimi týraly estigende ol jan túrshigerlik jaǵdaıǵa tústi. Amansha İlıasqa óziniń saqınalaryn jáne qysqa hat qaldyrǵan. Sol hatta «İlıas. Osy saqınalarmen basqa da zattardy saǵan qaldyramyn. Olardy saqta. Osy jaryq álemde men jarqyrap... óshtim. Sen meniń qasymda bolmadyń. Men seni kóre almadym. Qosh!» dep jazylǵan.

№ 66

VYPISKA IZ PROTOKOLA ZASEDANIA ISPOLBÚRO DJETGÝBKOMA RKP (b)

10 avgýsta 1925g.

SLÝSHALI: zaıavlenıa t.t. Tajıbaeva ı Djansýgýrova (dokl. T. Barıbaev)

POSTANOVILI: Prıznat neobhodımym obespechenıe semeı t.t. Tajıbaeva ı Djansýgýrova na vremá ıh ýcheby.

Vopros o sredstvah porýchat vyıasnıt t.t. Barıbaevý ı Koshkýnový.

Vypıska verna:

Sekretar ıspolbúro Rádnın

SGARK. F. 1368. Op. 3. D. 64. L. 29. Podlınnık.

№69

IZ PROTOKOLA ZASEDANIA PR