Bul suraqqa jaýap bermesten buryn, saıası partıalar týraly az-kem sholý jasap ótkendi jón sanadym.

Qaster Sarqytqan,

Abaı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń oqytýshysy

Ekonomıkalyq-áleýmettik jáne saıası geografıa

ǵylymdarynyń kandıdaty,

"Eshqashan joq deme, Tabys qupıasy - óz álemiń ishinde"

 kitabynyń avtory

Partıa sóziniń tórkini – latynnyń "pars" jáne "parto" degen sózderi. Qazaqshasy: "bóliný", "úles alý" nemese "bólshek" degen maǵynada. Ǵylymı túsinik boıynsha, qoǵamdyq jalpy saıası sanadan, derbes ustanym, ózgeshe  maqsat pen múdde negizinde ózindik kózqarastary arqyly daralanatyn adamdar toby. Partıanyń naqty qashan paıda bolǵany  týraly dóp basyp aıtý qıyn. Biraq, qaınary adamzat qoǵamynda menshiktik qatynastyń qalyptasýymen baılanysty bolsa kerek.

Partıalardyń saıası maqsat boıynsha qoǵamdyq ómirde belsene qalyptasýy, meniń oıymsha, XIV ǵasyrda Italıada bastaý alyp, keıin, XV jáne XVI ǵasyrlarda gúldený kezeńine ótken Eýropadaǵy kapıtalısik qatynastar negizindegi býrjýazıalyq mádenıettiń  "Qaıta órkendeý" dáýirine  tuspa-tus kelýi múmkin. Sebebi, naryqtyq qatynastar alǵashqy qadamda adamnyń oılaý júıesi men erkindik sezimine bostandyq berýden bastap qalyptasady. Al erkin oı men dara maqsat jáne jeke múdde qashan da birdeı bolmaıdy. Mine, bul partıalardyń qaınap piser "qazany". 

Saıası partıalar adamzattyń ózge de qundylyqtary sekildi birtindep damyp, tolyqsyp otyrǵan. Bastaýyn erteden alsa da, birshama kemeldengen saıası partıalar XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynan beri ómirge kele bastady. XIX ǵasyrdyń sońynda álem elderiniń teń jartysynda 500-den artyq saıası partıalar quryldy. Sol tusta qalyptasqan iri partıalar mynalar:

Qazirgi tańda barlyq memleketterde partıalyq qurylym bar. Biraq sıpaty men erekshelikteri ártúrli. Qoǵam damyǵan saıyn, sheshýge tıisti túıtkilder de kóbeıip, saıası partıalardyń da sıpaty men mindeti, sany da artyp otyrary anyq. Máselen, alǵashqy saıası partıalar jeke bir toptyń, taptyń múddesi úshin qurylsa (mysaly, jumysshylar, sharýalar, býrjýazıa partıasy t.b.), keıin ár toptyń ókilderinen quralǵan jalpylyq máselelerdi kóteretin partıalar qalyptasty. Bul demokratıalyq úrdisterdiń damýynyń bir nyshany. Alaıda saıası partıalardyń ómirsheńdigi, jeńisi olardyń basshylarynyń saıası saýattylyǵyna, ishki mádenıetine, ultyna jáne memleketine degen shynaıy nıeti men qaltqysyz qyzmetine baılanysty. Joǵaryda aıtylǵan 1828 jyly qurylǵan AQSH-tyń demokratıalyq partıasynyń áli de ómir súrip kele jatýy osy sharttardy saqtaǵan bolsa kerek.

Qazaq dalasynda, saıası partıa retinde alǵash boı kótergeni 1917 jyly qurylǵan "Alash" partıasy edi. Ony keńestik kommmýnıster jórgeginde tunshyqtyrdy da, 1918 jyly komýnıstik partıany ornatty. Ol egemendik alǵanǵa deıin dáýrendedi. Qazir de bar. Al Táýelsizdikten sońǵy elimizdegi saıası partıalardyń jalpy damý jaǵdaıyn barshamyz bilemiz.

Qazir álemniń kóptegen elderinde kóppartıaly júıe jumys isteıdi. Alaıda máni men formasy santúrli. Qalyptasqan ǵylymı túsinik boıynsha olardy tómendegideı úsh túrge jikteıdi. Olar:

- Jetekshi partıasy bar kóppartıaly júıe;

- Jetekshi partıasy joq kóppartıaly júıe;

- Blokty kóppartıaly júıe.

Ár júıeniń ózindik ereksheligi bar. Máselen, birinshi túrdegi júıeni qarastyrsaq, júıede bir partıa basym bolady. Basym partıa bir nemese eki partıamen odaqtasa otyryp, parlamentte kóp oryn ıeleıdi jáne bir partıaly úkimet jasaqtaı alady. Úkimet turaqty bolyp, bılikke tıimdi bolady. Ekinshi túrdegi júıeniń ereksheligi partıalardyń kúshi qaraılas bolyp, eshbiri parlamentte kóp oryn ala almaıdy. Úkimet jasaqtaýy qıyn ári uzaqqa sozylyp ketýi múmkin. Úshinshi túrdegi júıede, saılaý kezinde partıalar ustanymynyń jaqyndyǵyna qaraı, eki iri topqa jikteledi, blokqa kirmegen partıalar eshqandaı nátıjege ıe bolmaıdy.

Bizdiń qoǵamdyq-saıası júıemizdiń ereksheligi birinshi túrdegi júıege tán. Sondyqtan, elimizdegi saıası partıalar óziniń dara ustanymy men baǵyty bolsa da, úlken jaqtan bılik partıasymen jyly qatynasta jumys jasaı alýy tıis, sonda ol partıa ǵumyrly bolyp, jetekshileri parlamentte orynǵa ıe bolýy múmkin. Bul Ahmetbek myrza qurǵaly otyrǵan partıaǵa da qatysty.

Sóz basyna oralaıyq, Ahmetbek myrzanyń partıa quramyn degen  úndeýi qoǵamda túrli pikir qalyptastyryp otyr. Onyń sebebi de túsinikti. Bizdiń halyq aıaqasty qurylatyn, keıin kórinbeı ketetin, ýáde berip, aıaqsyz qaldyratyn naýqanshyldyqtan "sharshady". Shyny kerek, qazir halyq ekonomıkalyq emes, rýhanı, mádenı jáne saıası turǵydan da daǵdarysty kúıde desek artyq aıtpaǵan bolarmyz. Kimge, nege, ne úshin senerin bilmeı  qaldy. Sol úshin de qoǵamdy belsendiligi tómen dep aıyptaýdyń qajeti joq-aý. Al osyndaı jurtqa tanys azamattardyń boı kórsetip, partıa quramyn, jurttyń sózin bıik minberden aıtamyn degen oıy jón shyǵar. Sebebi, belsenip shyqqan soń, máselelerdi sheshýge tyrysady. Taǵaıyndalyp kelgenderge qaraǵanda, suranyp kelgen adamnyń jaýapkershiligi de joǵary bolady. Eń kemi,  qalǵyp-shulǵyp otyratyn enjar nemese belgili bir toptyń múddesin ǵana kúıitteıtin  depýtattarǵa qaraǵanda halyqqa paıdaly bolary  anyq.

Bizdiń halyq qazir ýnıversal bolyp ketti. Bári ánshi-akter,  saıasatker,  dáriger. Osy "saıasatkerler" jatyp alyp, saıasat soqqanda dúnıeni tóńkeredi. Ózderi eshteńeni bastamasa da, tosyn shyqqan bireýdiń ózin, kózin nemese sózin tergep, minin izdeıdi. Ótkeni men ketkenin aıtyp, bolashaǵyn boljaıdy. Jalpy "minsizdikti" qalaıdy. Al minsiz adamdy jer betinen tabýǵa bola ma ózi? Abaı hakim:.

Boıdaǵy mindi sanasam,

Taý tasynan az emes,

Júregimdi baıqasam,

Inedeıin taza emes. – demeı me? Tipti, kinásiz adamnyń joqtyǵy týraly mynadaı da ápsana bar. Birde Isa paıǵambardyń aldyna bir top din ókili, kúıeýiniń kózine shóp salǵan áıeldi alyp kelip, úkim berýin synap suraıdy. Sonda Isa paıǵambar:

–  Kim ózin kúnádan pákpin dese, alǵashqy bolyp áıelge tas laqtyrsyn – deıdi. Sonda lepirip turǵandardyń bári qolyndaǵy tastaryn jerge tastaǵan eken.

Pende bolǵan soń, qatelespeıtin, artyq sóılemeıtin jan joq. Joǵarydaǵy 1828 jyly qurylǵan, AQSH-tyń demokratıalyq partıasynyń alǵashqy ustanymynyń biri – "quldyq túzimin saqtaý" bolǵan. Osy ustanym keıin ózgerdi. Biraq, ony betine salyq qylyp basyp jatqan eshkim joq jáne osy partıanyń belgisi – esek. Iá, kádimgi esek (nanbasańyz osy partıanyń saıtyn qarańyz). Al mundaı oı, túsinik pen talǵam bizdiń sana-sezimimizben múlde qabyspaıdy. Biraq bizdiń túsinigimizshe "Eti aram, kúshi alal" esek, olardyń dúnıetanymy boıynsha – qaısarlyqtyń, eńbekqorlyqtyń, kúshtiliktiń, birbetkeıliktiń, tózimdiliktiń sımvoly. Múmkin, esektiń osyndaı ereksheligin baǵalap, ózderine úlgi etkendikten 200 jylǵa jýyq ómir súrip kele jatqan bolar. Qalaı oılaısyz?

Meniń bul maqalamdy oqyǵan keı adamdar túrli qıal men kúdiktiń jetegine ketýi múmkin. Men, azamat retinde osy máselege qatysty jeke oıymdy bildirgim ǵana keldi. Ahmetbek myrzany syrttaı bilemin. Leksıalarynan tyńdaǵanym bar. Osy kúnge deıin bas-aıaǵy bir-aq ret  júzdesken ekenbiz. Osydan biraz jyl ilgeri, Qazaqstan telearnasyna marqum Beısen Quranbek júrgizgen baǵdarlamaǵa qonaq bolyp bardym. Sol jerde Ahmetbek myrza da boldy. Suqbat ústinde azdap pikir qaıshylyǵy týyndady. Ol kisi:

– Kez-kelgen jasty bir aı ishinde bıznesmen etip tárbıelep shyǵaramyn, – dedi. Men ol pikirge kelispedim jáne ózimniń:

– Bıznesmen bolyp qalyptasýy úshin bilim, tájirıbe jáne týma darynnyń bolýy mańyzdy, – degen oıymdy aıttym. Ol bul pikirime kelispedi ári:

– Sizder sekildi azamattar, anaý kerek, mynaý kerek dep qazaq balasyn keri tartasyzdar, – dep nazyn bildirdi. (Bul dıalogtyń maqalaǵa qatysy joq, tek estelik úshin ǵana aıtyp otyrmyn).

Alǵashqy suraqqa oralsaq: Ahmetbek myrza partıa qura ala ma? Ol úshin dáıeksiz sózden góri, ǵylymı turǵyda SWOT taldaý jasaý ádisin qoldanyp kóreıik. (SWOT taldaý-strategıalyq josparlaý ádisiniń biri. Ol nysananyń artyqshylyǵy, kemshil tusy, múmkindigi jáne qaýypty tusy sekildi 4 faktor negizinde taldanady)

Basym tustary (artyqshylyǵy):

- İskerligi (uzaq jyl bızneste jumys jasaýy);

- Psıhologıalyq turǵyda ózine senimdiligi;

- Tanymaldylyǵy;

- Sheshendigi;

- Kemeldi jasy;

- Bilimdiligi, jańashyldyǵy, ózgeshe ustanymda bolýy ;

- Uzaq jyl osyny ishteı maqsat etýi;

- Alǵan betinen qaıtpaıtyn qaısarlyǵy;

- Aqparat salasynda óziniń oı-pikirin jetkize alatyn tehnıkalyq, kadrlyq bazasynyń bolýy.

Álsiz tustary:

- Ákimshilik  bılik júıesinde basshylyq qyzmette bolmaýy;

-  Saıasattaǵy tájirıbesiniń azdyǵy;

- Partıanyń naqty baǵdarlamasynyń áli daıyn emestigi;

- Partıa qurý jáne jalǵasty ómirsheńdigin saqtaýdaǵy qarjylyq qaınarlardyń azdyǵy jáne belgisizdigi;

- Minezdegi salmaqtylyqtyń emosıaǵa ońaı jol berip qoıýy .

Múmkinshilikteri:

- "Alash" ıdeıasyn tý etip ustaýy, partıa atynyń "Sen- Alash" bolýy;

- Elimizde kóppartıaly júıeni damytý jáne jastar men áıelderge basa mán berýdiń zań boıynsha quptalýy;

- Halyqtyń qazirgi kezdegi ózgeristi qalaǵan kóńil-kúıine tuspa-tus kelýi;

- Shákirtteriniń (qalyptastyrǵan mektebi) bolýy.

Qıyndyq (qaýipi) tusy:

- Halyqtaǵy senim turaqsyzdyǵy (bıliktiń kezekti oıyny nemese bıliktiń adamy shyǵar -degen kúdigi);

- Bıliktiń óziniń kedergi keltirýi (Alash rýhynyń jalpy ulttyq sıpat alýy, úkimettiń keıbir múddelerine saı kelmeýi múmkin).

Men ózimniń shekti múmkindigim aıasynda osylaı taldaý jasadym. Sizdiń qandaı alyp-qosaryńyz bar? Bir anyǵy, qazirgi álemde eshteńeniń baıybyna tolyq, durys barý múmkin bolmaı ketti. Tosyn bastalǵan juqpaly vırýs pandemıasy álemdik keńistikti de, elimizdi de  oılandyryp qoıdy. Kóp nársege daıyndyǵymyzdyń shala nemese joq ekenin kórsetti. Sol úshin jan-jaqty jańa reformalar júrilýi kútilip tur. Qazaq halqynyń dúnıetanymynda ózgeris týyndady. Ol ózgeriske kóshbasy bolaty ıdeıa – qazaqtyń ulttyq múddesi men dúnıetanymyna, arman-muratyna jaqyn "Alash ıdeıasy" ekenin bilip qaldyq. Biz óndiriske, sharýashylyq, kadrlyq qurylymǵa, saıası júıege emes, aldymen sanaǵa reforma jasaýymyzdyń qajettiligin túsinip kelemiz. Sonaý 1980 jyldary kedeı qytaıdy baı etken reformator Dyń Shıaýpıń (Deng Xiaoping): "Reforma jasaýdan ilgeri, sanalaryńdy azat etińider" -degen edi. Biz Ál-Farabıden bastap, Abaı odan Alash arystaryna deıingi qazaq danalarynyń rýhanı tereńdigine ult bolyp boılamaı, sanamyzdaǵy jemqorlyq, ótirik, maqtan, daraqy, enjar, paıdakós, erinshek, jaýapkersizdik, jaltaqoılyq, ataqqumarlyq, kúnshildik sekildi tolyp jatqan rýhanı masyldardan "AZAT" bolmaıynsha, ne istesekte baıandy bolmaıtynyn túsinýimiz tıis.

Qoryta aıtqanda, SWOT taldaý jasaý ádisiniń nátıjesi artyqshylyǵy kemshiliginen, múmkindigi qıyn tusynan artyq boldy. Bul partıanyń ómirge kelýine múmkindiktiń moldyǵyn bildiredi. Meniń keńesim: Ahmetbek myrza, osy "Álsiz tustar" men "Qıyndyq tustaryn" saralap, osy jaqtaǵy olqylyqty tolyqtaýǵa kúsh salýy tıis. Biraq, bul bir ǵana adamnyń SWOT taldaýy bolǵandyqtan artyq nemese kem bolýy sózsiz. Sondyqtan ol óz-ózine osyndaı taldaý jasap kórse bolady. Al depýtattyq mandatqa ıe bolý, bolmaýyn sol kezdegi jan-jaqty jaǵdaıǵa qaraı, taldaý jasap baǵasyn aıtýǵa bolady. Sózimniń sońyn Genrı Fordtyń myna sózimen túıindegim keledi: "Bir isti isteýde sen osyǵan laıyqpyn deseń laıyqsyń, laıyqsyzbyn deseń laıyqsyzsyń. Qalaı oılasań da sońynda seniki durys bolady ".

Qurmetti oqyrman dostarym, Meniń bul maqalam Sizderge qalaı áser eterin bilmeımin. Biraq, ótinishim: qazaqy qońyr minezdi, ishki mádenıetimizdi saqtaı otyryp, maqalany tolyq oqyp shyǵyp qana komentarı jazyńyzdar.