Jaqynda ǵana bárimiz Reseıdiń BAQ-ynyń, saıasatkerleri, sheneýnikteri, jýrnalıseri men blogerleriniń Qyrǵyzstan men Qazaqstandaǵy kishigirim jekelegen oqıǵalar men turmystyq jaıttarǵa erekshe nazar aýdarǵanynyń kýási boldyq. Ony "aqparattyq daýyl" nemese "jańalyqtar bombasy" retinde baǵalaýǵa bolady. Mundaı materıaldar jańbyrdan soń shyqqan sańyraýqulaqtaı qaptap ketti.

Reseıdiń barlyq ortalyq jáne elektrondyq BAQ-tary Qyrǵyzstan men Qazaqstanda ultshyldyq pen etnıkalyq tózbeýshiliktiń ósýi týraly sújetter daıyndap, jańalyqtardan tarata bastady, Olardyń aıtýynsha, bul – Ortalyq Azıada úırenshikti qubylysqa aınalýy múmkin. "Tipti qazirdiń ózinde dabyl qaqpasqa bolmaıdy" dep órekpidi.

Mundaı baǵdarlamalar osy elderdegi orystildi azamattar qazaq nemese qyrǵyz tilderin bilmegeni úshin únemi qysymǵa ushyrap, quqyqtary buzylyp jatqanyn aıtyp jar saldy.

Álbette, bul jańalyq aldymen Reseıdiń ózine arnaldy. Ony qala turǵyndarynan bastap, aýyldarynyń jurtshylyǵyna deıin izdep júrip oqydy, kórdi. Al osyny uıymdastyrýshylar "basqa jaqtan" aqparat izdedi. "Ultshyldyq bar" dep ulardaı shýlady. Ony kórgender Qazaqstan men Qyrǵyzstannyń memlekettik saıasatyn moıyndamady. Ol "jerde ultshyldyq tunyp tur" dep baǵamdady. Reseıdegi opozısıalyq, beıtarap BAQ-tyń az ǵana bóligi reseılik depýtattar men sheneýnikterdiń bizdiń elderdiń ishki isine nazar aýdarýynyń sebebin obektıvti túrde taldaýǵa múmkindik berdi.

Osydan keıin Reseı Federasıasynyń Komýnıstik partıasy, Reseı lıberaldy-demokratıalyq partıasy men "Edınaıa Rossıa" partıasynyń Reseı memlekettik dýmasynyń depýtattary orys tili men orys tildi azamattardyń quqyqtaryn qorǵaýda erekshe belsendilik tanyta bastady. Ultshyldyq jaıynda áńgime qozǵalǵanda Vladımır Jırınovskıı aldyna jan salmady. Erekshe kózge túsken de sol boldy. Tipti ol Reseıde jumys isteıtin qyrǵyz azamattaryn elden shyǵaryp tastaýǵa shaqyrdy. Qyrǵyzsha sóılemegeni úshin kasır qyzǵa tap bergen mas adamnyń qylyǵyn alǵa tartyp, otqa maı quıa tústi. Turmystyq keleńsizdikterge qatysty Reseı Federasıasynyń jetinshi shaqyrylymy federaldy jınalysy memlekettik dýmasynyń tóraǵasy, "Edınaıa Rossıa" partıasynyń depýtaty Vácheslav Volodın da Jırınovskııdi qoldap Qyrǵyzstan ultshyldaryna tyıym salý sharalaryn qoldanýǵa shaqyrdy.

Reseı Federasıasy komýnıstik partıasynan Reseı memlekettik dýmasynyń taǵy bir depýtaty, TMD isteri, Eýrazıalyq ıntegrasıa jáne otandastarmen qarym-qatynas jónindegi komıtettiń tóraǵasy Leonıd Kalashnıkov orystildi halyqty qorǵaý jumystary jetkilikti deńgeıde júrip jatyr dep esepteıdi. Ol osyǵan qatysty repatrıasıa saıasatymen qosa, Reseı prezıdenti ákimshiligi men úkimetiniń saıası jáne ekonomıkalyq sharalardy qabyldaǵanyn aıtty.

– Orta Azıa elderine obektıvti túrde qaraıtyn kez jetti. Eger ol jaqtan orys tildiler ketetin bolsa, Reseımen aradaǵy qarym-qatynastyń arasyna syzat túsedi. Bul jaǵdaı baılanysty nyǵaıtpaıdy, kerisinshe Ortalyq Azıa elderindegi orys tili men mádenıetiniń saqtalýyn, onyń taralýyn tómendetedi. Bul, eń aldymen, Reseıdiń búkil aımaqtaǵy geosaıası yqpalyna teris áser etedi. Onyń ústine, qonys aýdaratyndardy Reseıde eshkim qushaq jaıyp qarsy alǵaly otyrǵan joq, – dedi ol.

Ol sondaı-aq Reseı syrttan kelgenderdiń bárin tegis qabyldaı beretin "rezeńke emestigin" de eske saldy.

Ultshyldyq, etnıkalyq qaqtyǵystar, "ana tiliniń qamqorshylary" nemese "baýyrlastardy" qysym men zorlyq-zombylyqtan qorǵaý sıaqty taqyryptar qashanda ózektiligin joıǵan emes. Qazirgi kezde de kún tártibinde tur. Óıtkeni bul – árqashan halyq arasynda janashyrlyq, aıaýshylyq sezimin týdyratyny barshaǵa aıan. Qarapaıym azamattardyń nazaryn jumyssyzdyq, bilim sapasynyń tómendeýi, demografıalyq daǵdarys nemese ekologıa sıaqty kez-kelgen qoǵamnyń naqty máselelerin kóteretin taqyryptarǵa aýdarý ońaı. Alaıda efır ýaqytynyń ár sekýndy, ınternet-medıanyń ár beti qomaqty qarjyny talap etenine qaramastan, Reseı ózindegi ekonomıka, ekologıa, órt nemese demografıaǵa qatysty kúrdeli de, mańyzdy máselelerine nazar aýdarmaı onyń ornyna basqa eldegi turmystyq oqıǵalarǵa erekshe den qoıýdy daǵdyǵa aınaldyryp aldy.

Qarapaıym ǵana derekterdi mysalǵa keltirsek. 2021 jyly tamyzda Qyrǵyzstanda eki oqıǵa boldy. Onyń biri balalar tóbelesi, ekinshisinde mas adam aldynda turǵan qyzǵa kálkýlátordy laqtyryp jibergen. Sońǵysy orystildi azamattarǵa jasalyp jatqan shabýyl dep baǵalandy. Al shyn máninde janjal aradaǵy túsinbeýshilikten shyqqan. Onyń ultshyldyqqa qatysy shamaly. Mundaı jaǵdaı Qazaqstanda da tirkeldi. Osyndaı kezde blogerlerdiń belsendiligi artyp ketetini belgili. Reseılik BAQ daý-damaı izdeıtinderdi "sıfrlyq ultshyldar" dep atap alǵan. Solardyń qatarynda Qýat Ahmetov ta bar. Ol dúken satýshysynan ózimen qazaqsha sóılesýdi talap etken.

Bul oqıǵalar ártúrli sıpatta bolýy múmkin. Biraq is júzinde onyń bári táýelsiz elde Qyrǵyzstan nemese Qazaqstan azamattary arasynda sheshiletin másele ekendigin umytpaǵan jón. Al onyń Reseıge múlde qatysy joq.

Reseıdiń ózinde adam quqyqtarynyń qorǵalýyna qatysty qarama-qaıshy derekter jetkilikti. Ony kez-kelgen adam ǵalamtordan taba alady. Máselen, Reseıde jumys isteıtin qyrǵyzdardyń quqyqtary buzylǵany sonshalyq, olar sol jerden múgedek bolyp qaıtyp jatady. Teorıalyq turǵydan alǵanda, EAEO aıasynda eńbekkerlerdiń múddesi qorǵalýy tıis. Qazaqstanda shamamen 3700 qazaq jáne 1100 orys mektebi bar. 4 mıllıon orystildi azamat óz quqyǵyn tolyq paıdalanyp otyr. Al Reseıdegi mıllıonǵa jeter jetpes qazaq halqy úshin óz tilinde oqytatyn bilim oshaqtary óte az. Tipti joqtyń qasy deýge bolady.

Azamattardyń tilderi men quqyqtaryna qatysty jaǵdaıdy obektıvti túrde baǵalaý - árbir orystildi Qazaqstan men Qyrǵyzstan azamatynyń qorǵalatynyn jáne onyń quqyqtary saqtalatynyn kórsetedi.

♦ Balasyn orys mektebine beretin qazaqtar nege kóbeıip jatyr?

Qazaqstandaǵy ultshyldyq dep atalǵan, al shyn máninde turmystyq oqıǵalarǵa jatatyn jaıttardy taldaı otyryp, osynyń bárin bizdiń elge jasalǵan qarýsyz shabýyl ekenin baıqaýǵa qıyn emes. Onyń qaýpi anyq kórinip turady. Reseılik BAQ jańalyqtary men habarlamalarynda Qýat Ahmetovtyń pen onyń jaqtastarynyń áreketterine qatysty "tildik reıdter" termıni jıi qoldanylady. Biraq Qazaqstan jurtshylyǵy "tildik reıdter" termıniniń budan buryn Reseı Federasıasynda "fashısik" Ýkraınadaǵy jaǵdaıdy sıpattaý úshin qoldanylǵanyn bile bermeıdi. Biraq Reseı eldiń táýelsizdigi men egemendigin jaqtaı qoımaǵandyǵynan habardar.

Árıne, Reseı men Qazaqstan arasyndaǵy qarym-qatynasty qazirgi Ýkraınamen salystyrý qıyn. UQSHU, TMD, SHYU, EAEO, Keden Odaǵy sıaqty kóptegen ortaq uıymdar sheńberinde áleýmettik-ekonomıkalyq, mádenı qarym-qatynas, memleketaralyq kelisimder, úkimettik deńgeıdegi baýyrlastyq, dostyq pen yntymaqtastyq týraly kelisimder bolǵan kezde, onyń aıaqasty úzilýin elestete almaımyz. Degenmen, keıde ony amalsyz oılanýǵa ákeletin áreketter bolyp jatady...

Reseıdiń osy jazdaǵy Qyrǵyzstan men Qazaqstanǵa degen asa qyzyǵýshylyǵy beker emes. Bul áreketteri tyrnaq astynan kir izdeýmen birdeı. Kúndelikti kezdesetin bolmashy nárselerdi tonyn aýdaryp aıǵaılatyp, dabyra qylyp, sony jańalyq etýge qumar bolyp aldy. Osynyń bári saılaýaldy qıturtqy áreketter degender de tabylyp jatyr. Rasynda bıylǵy 19 qyrkúıekte Reseıde memlekettik dýma depýtattarynyń saılaýy ótedi. Iaǵnı, Reseı Federasıasynyń quryltaı sýbektileriniń basshylaryn saılaıdy. Sonymen qatar 39 sýbektiniń depýtattary saılanady. Saılaýǵa qoǵamdyq qyzyǵýshylyq bolý úshin qazir olar qoldan kelgen amaldy jasap jatyr. Bul da "Edınaıa Rossıa" bılik partıasy reıtıńiniń tómendeýi, jańa saılaýshylardyń nazaryn aýdarý qajettiligi, buryn ózge elderde sátsiz aıaqtalǵan ereýilder men sherýler (Ýkraına, Sırıa) sıaqty, terrorıster, Batystyń zıandy áseri sıaqty taqyryptar halyqtyń nazaryn aýdartady. Al, reseılik BAQ-tyń kórermen men oqyrman jınaý úshin osyndaı qıturtqy árketke baryp otyrǵany barshaǵa aıan.

Qorytyndylaı kele, depýtattar men Reseı sheneýnikteriniń mundaı pikirleri men málimdemeleri jıi kezdesetin jaǵdaıǵa aınalady dep naqty aıta alamyz. Álbette, kez-kelgen jaǵdaıda tili, násili men dinine baılanysty adamdar arasynda bolatyn teketiresterdi kóptep aıtýǵa bolady. Biraq onyń bári birdeı parlament pen joǵary laýazymdy tulǵalardyń talqylaýyna aınala bermeıdi. Qazaqstan ǵana emes Reseımen kórshiles kóptegen elder, reseılik BAQ pen "jalǵan patrıottardyń" jiti nazaryna ilindi. Aldaǵy ýaqytta "kúzgi asqynýdyń" tipti beleń alatyn túri bar. Óıtkeni, bul saılaý emes. Sondyqtan kóptiń kókeıinde joǵaryda atalǵan áreketter Reseı memleketine degen "máńgilik dostyq", "myzǵymas baýyrlastyq" degen uǵymdarǵa syzat túsiredi degen kúmán basym.

Shárip Ishmuhamedov

A + Analytics ortalyǵynyń sarapshysy