Garvardtaǵy qazaq tarıhshysy: Almaty ma, Alma-Ata ma?

/image/2021/09/29/crop-21_5_887x1043_fb_img_1632885294776.jpg

"Almaty ma, Alma-ata ma?". Osy saýal tóńireginde Garvard ýnıversıteti Herbenk zertteý ortalyǵynyń zertteýshisi, tarıhshy, kartograf Nurlan Kenjeahmet pikir bildirdi. Tarıhshy Almaty qalasynyń tarıhı aty "Almaly" nemese "Almalyq" ekenin aıtty. Bul týraly kartograf óz Facebook paraqshasynda jazdy

"Tarıh adam sanasyna baǵynbaıdy, baǵyndyram deseń de, onyń saldary óz oılaǵanyńnyń kerisi bop shyǵady. Kolýmbynyń batysqa ketip jańa qurylyqty tabýy onyń kózdegen maqsaty emes edi, maqsaty bireý ǵana: shyǵystyń baılyǵyn, altynyn Eýropaǵa ákelip baıý! Eki aı teńizde esh baǵdarsyz júzgen kemeshiler Kolýmbynyń jaǵasynan alyp artqa qaıtamyz dep shý kótergende, jelkenniń ústinde turǵan baǵdarshynyń "áne taý" degen daýysy kemedegilerdi eleń etkizedi. "Qurylyqty kórgen birinshi adamǵa syıaqy beriledi" degen ýádesinde turmaǵan Kolýmb, "qurylyqty bir kún bryn ózim kórgem, senderge aıtpaı syıaqy ózime jazyp qoıǵam" dep baǵdarshyny syıaqydan qaǵyp tastaıdy. Jańa qurylyq osylaısha kezdeısoq tabylady. Adamzat tarıhy jańa dáýirge aıaq basady. Kolýmbynyń jańa qurylyqtan tapqan birinshi altyny ózi "úndi" dep ataǵan adamnyń qulaǵyndaǵy syrǵasy boldy. Onyń ekinshi oljasy Eýropaǵa temekini ákeldi. Kolýmbynyń seriktesi Amerıgo Vespýssı óz aldyna Amazon saǵasyna deıin júzip barǵan soń, ózderi tapqan qurylyqtyń jańa qurylyq ekenin 1504 jylǵy bir hatynda jazady. Birneshe jyldan soń baspadan shyqqan Ptolemeıdiń dúnıe júzi kartasyndaǵy Azıa qurylyǵyna japsarlastyra ornalastyrǵan osy jańa qurylyqqa Amerıgonyń qurmetine Amerıka dep at qoıylady.
Álqısa, joǵarydaǵy áńgime Almaty ataýymen qatyssyz bolsa da, tarıhı tálkek jaǵy bir. Osy jazbama keı "ultshyldar" yza bolýy múmkin. Qazaq tiliniń dybystalý zańdylyǵy boıynsha Almaty "Almaly" bolyp dybystalýy kerek. Almaly degen jer NEMESE ózen Almaty óńirindegi kóne jer aty, qazirge deıin qoldanylyp keledi. Juńǵar ımperıasy qurylǵan soń, onyń ıeligindegi túrkilik jer attary túgeldeı juńǵarsha atala bastady. Jylandy--Moǵaıty, Aqsý--Saǵan-ýsý, t.b. Onyń ústine qazaq-juńǵar tilderine ortaq 3000 nan astam sóz bar, osy sózder jer attarynda keńinen qoldanylǵan. Juńǵarsha ma, qazaqsha ma, paryqtaý qıyn. Qazaqtar jerin juńǵardan azat etken soń, burynǵy túrkilik ataýlar qalpyna kele bastady, mysaly 18 ǵasyr kartasynda Saǵan-ýsý degen ózen AQSÝ [Taldyqorǵannyń shyǵysynda], Moǵaıty JYLANDY dep qalpyna keldi.
18 ǵasyrdaǵy juńǵar, manjý kartalarynda Almaty juńǵarsha dybystalýy boıynsha Álımýtý dep ataldy (tómendegi karta no. 121), Almaly degen maǵynada. Jetisýdaǵy kóp jer-sý attary juńǵarsha ataýy boıynsha qazirge deıin atalyp keledi: Byjy, Altyn Emel, Qaskeleń, Boraldaı, t.b. Almaty Álımýtynyń ózgergen túri, Alma-ata Almatynyń qubylǵan túri, túpki qaınary juńǵarsha, al túrkilik atalýy Almaly emese Almalyq" dep jazdy tarıhshy. 

Qatysty tegter :

Pikir qaldyrý

Qatysty Maqalalar