8 qazanda Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynda «Qazaqstandaǵy HH ǵasyrdyń 30-shy jyldarynyń basyndaǵy asharshylyq jáne qazaqtardyń shektes aýmaqtarǵa májbúrli kóshi-qony: zertteý máseleleri» taqyrybynda respýblıkalyq-tájirıbelik konferensıa bolyp ótti.

Respýblıkalyq-tájirıbelik konferensıany uıymdastyrýdyń negizgi maqsaty – HH ǵasyrdyń 20-30-shy jj. basyndaǵy Qazaqstandaǵy asharshylyqtyń erekshelikterin jáne qazaq halqynyń shektes aýmaqtarǵa májbúrli kóshi-qonyn zertteýdiń ózekti máselelerin talqylaý.

Konferensıa Qazaqstan Respýblıkasynyń Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń qarjylaı qoldaýymen № AP08856865 «HH ǵasyrdyń 30-jj. basyndaǵy jappaı asharshylyq kezeńindegi Orta Azıa respýblıkalary men Reseıdegi qazaq kóshpelileri: ornalasýy men beıimdelýi» jobasyn iske asyrý sheńberinde uıymdastyryldy. ZOOM negizindegi ótkizilgen konferensıaǵa ǵalymdar, qoǵam qaıratkerleri, doktoranttar, magıstranttar, mekteptegi tarıh pániniń múǵalimderi men stýdent jastar qatysty.

Konferensıa Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi, tarıh ǵylymdarynyń doktory, Abaı atyndaǵy QazUPÝ profesory Qoıgeldıev Mámbet Quljabaıulynyń alǵysózimen ashylyp, Reseı ǵylym akademıasy SB Tarıh ınstıtýtynyń dırektory Rynkov Vadım Markovıch (RF, Novosıbırsk qalasy) jáne «Ádilet» Qazaqstan tarıhı-aǵartý qoǵamy tóraǵasynyń orynbasary, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, jazýshy Qoıshybaev Beıbit Orynbekuly ózderiniń quttyqtaý sózderin bildirdi.

Respýblıkalyq-tájirıbelik konferensıa bolyp uıymdastyrylǵanymen, joba taqyryby aıasynda Orta Azıadan: Qyrǵyz Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrligi Dıplomatıalyq akademıasynyń prorektory, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor Kýrmanov Zaınıdın Karpekovıch (Bishkek qalasy, Qyrǵyzstan), Tashkent memlekettik pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń álem tarıhy kafedrasynyń dosenti, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Pasılov Bahodır Abdýllaevıch (Tashkent qalasy, Ózbekstan), Qaraqalpaq bóliminiń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Djýmashev Askar Mambetovıch (Núkis qalasy, Qaraqalpaqstan) jáne Reseı Federasıasynan: Reseı Ǵylym Akademıasynyń Sibir bóliminiń Tarıh ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri Ablajeı Natalá Nıkolaevna (Novosıbırsk qalasy, RF), Sankt-Peterbýrg memlekettik ýnıversıtetiniń Tarıh ınstıtýtynyń 1-kýrs aspıranty Gonzýrevskıı Ilá Alekseevıch (Sankt-Peterbýrg qalasy, RF) baıandama jasap, ózderiniń ǵylymı kózqarastarymen bólisti.

Sondaı-aq, konferensıada sol bir zulmat jyldardaǵy asharshylyqtyń kózi tiri kýágeri retinde qatysqan Qyzylorda qalasynyń turǵyny Qydyrbaeva Raýshan Qydyrbaıqyzynyń «Ashtyqtan aman saqtaǵan anamnyń shońqaıma etigi» taqyrybyndaǵy esteligi qatysýshylardy bir tolǵandyryp tastady.

18 baıandama jasalǵan bul jıyndaǵy negizgi degen máselerge sholý jasasaq, Profesor M.Qoıgeldıevtiń tarıhnamadaǵy mıgrasıa termının bosqyn (bejensy) uǵymymen almastyrý, Goloshekınniń otkochevkaǵa qatysty ózine taǵylǵan aıypqa men partıanyń saıasatyn júrgizdim dep,kinásin moıyndamaǵan derekteri aıtyldy. Partıalyq bıliktiń otkochevka dep jumsartyp aıtqany, Qazaq halqy ashtan qyrylyp qalmaý úshin kóshken deıtini, soǵan baılanysty ashtyq, bosqynshylyq máselesin tarıhshylar óz deńgeıinde qarastyrýy kerektigi taqyryby kóterildi. Reseılik ǵalym V.N. Rynkovtyń Qazaqstan men Sibirdegi asharshylyq máselesi eń ózekti zertteýdi qajet etedi deıdi. Profesor T.Omarbekov arhıvtegi qupıa qujattarda golodobejensy degen termın qoldanǵanyn aıta kele, osy jyldary qansha adam qýǵyndalǵanyn bilmeımiz. Jalpy bosqyndar bir jerde turaqtaı almaǵan, sol sebepti olardyń sanyn dóńgeletip aıtýymyz kerek. Asharshylyqtyń hronologıasyn anyqtaýmyz kerek. Adam jeý faktileri bolǵany ashyq aıtylmaı keledi. Asharshylyq 1930-1934 jyldardy qamtyp onyń sharyqtaý shegi 1932 jyl boldy dep qorytyndy jasady.

Qyrǵyzstandyq profesor Z.Qurmanov golodaıýshıe bejensy termınin qoldanatynyn aıtyp, Talas aǵamyz kótergen adam etin jeý Qyrǵyz jerinde de bolǵandyǵyn aıtyp, asharlyqqa qatysty barlyq qujattar joıylǵandyǵyn tilge tıek etti. Biren-saran qujattar bolmasa kezdestirmeısiń. Arhıvte jumys istep Qyrǵyz jerindegi qazaq bosqyndaryna qatysty qujattardy izdeýdemin dedi. Zaınıdın aǵa ártúrli ýaqytta Qazaqstannan birneshe tolqyn qazaq bosqyndary kelgen dep tujyrymdaıdy. Ol bul ashtyqtyń 1933 jyly Qyrǵyz jerindegi qazaq arasynda bolǵany týraly derekterimen bólisti. Qujattardyń negizinde Qyrǵyz úkimeti Qazaq úkimeti jibergen qateni jasamaımyz dep Qyrǵyz halqyn ashtyqqa ushyratqan joq. Shamamen 30-35 sharýashylyq qazaq bosyp keldi dep ádeıi adam sanyn qysqartyp, eseptegen. Shyndyǵynda qazaqtyń ár otbasynda shamamen 9-10 adamnan dep esepteý kerek deıdi. Demokratıalyq Qyrǵyzstanda demokratıa joq, kúshtik qurylymdardaǵy arhıvte jumys isteýge áli kúnge deıin ruqsat joq dedi. Reseılik ǵalym áriptesimiz, emıgrasıa termınin qoldanyp, Qytaıǵa ketken qazaqtyń sanyn qujattarda 83 myń sharýashylyq dep, ekinshi zertteýlerde 200 myń adam degen málimetti keltirdi. Qalaı degenmen ashtan ólgen adamnyń sanyn azaıtý maqsatynda shetelge ketti dep kórsetý tıimdi bolǵanyn ańǵaramyz. Jalpy Keńes úkimeti shetel asqandardy 1926 jylǵy zań boıynsha jazalasa, 1936 jylǵy zańda «Otanyn satqandar» degen aıyp taǵyldy. Ózbekstandyq ǵalym Pasılov Bahodır Keńes úkimetiniń 1920-1930 jyldardaǵy eki asharshylyqtyń sebebi bir, ol bólshevıkterdiń qylmysy dep tujyrymdady. Qyzylordalyq tarıh pániniń muǵalimi, pedagog – zertteýshi N.Ibraeva mekteptegi 9 synyp Qazaqstan tarıhy oqýlyǵynda asharshylyq týraly aqparat óte jutań, Dáýir qujattarynda bir ǵana Qytaıǵa ketkender týraly qujat berilgen. Tarıhı qujattar, derekter kestede, kartada berilse oqýshy bala kózben kórip esinde jaqsy saqtar edi dep, oqýlyq jazyp júrgen tarıhshy ǵalymdarymyzǵa qarata usynysyn aıtty. Konferensıa uıymdastyrýshylaryna ǵylymı ınstıtýt mekteptegi oqýshylar arasynda ǵylymı jobalar uıymdastyrýdy da qolǵa alsa degen usynysyn da ortaǵa saldy.

Almatydaǵy Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýty qabyrǵasynda ótken bul konferensıaǵa Nur-Sultan, Qostanaı, Aqtóbe, Atyraý, Oral, Qyzylorda, Taraz, Qaraǵandy, Rýdnyı qalalary al, shetelderden, Novosıbırsk, Sankt-Peterbýrg, Saratov, Tashkent, Bishkek, Núkis qalalarynyń joǵary oqý oryndarynan, ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynan, arhıv, murajaı jáne orta mektepterden qazaq bosqyndary taqyrybyna beı – jaı qaramaıtyn azamattar qatysyp, baıandamalaryn ortaǵa salyp, talqylaýdan ótkizdi.

Qoryta aıtqanda konferensıany uıymdastyrýshylar osy baıandamalardy jınaq retinde shyǵarýdy josparlap otyr.

Baıdaly Raýan, PhD doktor, A.Baıtursynuly atyndaǵy
Qostanaı óńirlik ýnıversıteti