Kúıshi týraly tolǵanýdan buryn, kúı týraly suraqqa, aldymen jaýap qatý mańyzdy bolyp tur... Kúı degen ne? Ol qandaı aspaptarmen oryndalady? Onyń qandaı túrleri bar?

Kúı-dombyra, qobyz, syrnaı, sybyzǵy jetigen sıaqty ishekti, tıekti, perneli, qulaqty, shanaqty, sapty, kindikti úndi aspaptarmen oryndalatyn — terbelisti, yrǵaqty, daýysty mýzykalyq janrdy "kúı" dep ataıdy.

Qazaq kúıleri baǵy zamandardan beri osyndaı ulttyq aspaptarmen shyǵarylyp, halyq arasyna keń taratylyp keldi. Keıin kele mýzyka óneriniń damýyna baılanysty, jeke kúıler halyq aspaptary orkestrleriniń repertýarlaryna qosyp toptyq oryndala bastady.

Kúı qazaq, qyrǵyz, ózbek, uıǵyr, túrik halyqtarynyń aspaptyq mýzykasyna tán ortaq ataý bolyp tabylady.

Al qazaq halqynyń kúıleri 14 ǵasyrda jeke mýzykalyq janr bolyp zerttelip, bes myń jyldyq uzaq tarıqy bar ekenin, álem ǵalymdary moıyndap, óz aldyna "qazaq kúıleri" degen ataýmen ǵylymı aınalymǵa engizlidi.

Jalpy qazaq kúıleri mazmuny ańyz-ertegilerge, naqtyly tarıhı oqıǵalarǵa qurylyp, kóbine baǵdarlamaly túrinde damydy. Onda halyqtyń basynan ótken taýqymetti taǵdyry men ádiletsizdikke qarsy rýhty kúresi, azat ómirdi ańsaǵan asyl armandary, qýanysh sezimderi qaıǵy muń-sherleri kúı tilimen, tereń tolǵanyspen órnekti boıaýyn taýyp, tyńdarmandaryn asa áserli sezim qudiretimen baýrap alyp otyrdy.

Osy mazmundardyń qaımaǵyn qalqyp, úlken kúı ónerin óziniń jeke qoltańbasy, dara stılimen kúı jasap damytqan Qyzyrhan Babaqumaruly "Sal - seri" , "Báıge", "Kóńil nazy", "Jekpe-jek" , "Tańjaryq taǵylymy" atty tańǵajaıyp tamasha kúıler týdyrdy. Bul kúılerdi tyńdap otyrǵanda ulanǵaıyr qazaq dalasynda ótken ǵasyrlyq kóshpendi ómir shyndyqtaryn óner kartınasyna aınalyp, kıno ekranyndaı iri oqıǵalardy elestettip, bir-birlep kóz aldyńnan tizbektep ótkizedi. Kúı sarynynan birde Qobylandy, Ertarǵyn, Alpamys, Naýryzbaı, Qabanbaı, Er Jánibek, Kenesary syndy batyr babalarmyzdyń ult, urpaq úshin eli men jerin qorǵaǵan qas batyrlyǵy, jekpe-jekke túsken qıan keski shaıqastary kóz aldan ótse, endi birde Aqan, Birjan, Segiz serilerdiń sulý dalany ýgaı ánmen terbetken ǵajap ánshilik, aqyndyq, jyraýlyq ónerleri kúlli qazaq dalasyn ásem áýenmen terbegen, sal-serilik ónerleri órken jaıyp, kóńil arbap, kóz tartyp ásem sýretpen tańǵa jaıyp kórkem kórnis jasaıdy. Taǵy birde ǵasylar boıy salt pen dástúrin saqtaǵan uly qazaq halqynyń qara shańyraǵynda, týsa tý dalasynyda ótip jatqan ulys toıynyń kórnisi, qyz jibektiń kóshindeı saltanatty sap túzep, sezim toıǵysyz ásem kórispen kóz aldydan ótedi.

Mine, kúıshilik, kúı jasaý óneri dep osyny aıtady. Osyny aıtqanda da, kúı kádimgi roman, pýest, áńgime, kıno sıaqty oqıǵaly, súıikti shyǵarma. Jaza shyǵarmalardy oqý, jazý arqyly qabyldasaq, kúıdi tyńdaý arqyly qabyldaımyz. Oǵan esti qulaq, sanaly sapa kerek. Kúıdiń de ózine tán bitim - pishini, oqıǵasy, qurlysy, mazmuny, ishki shılenisti qaqtysty, melodıasy damý barysy, yrǵyqty, dybysty, tolqyndy kórkem kórnisteri bolady.
Iá, Qyzyrhan Babaqumarulynyń kúıleriniń melodıalyq-formalyq qurylysy, yrǵaqtyq-oryndaýshylyq ádisteri san alýan ádemi boıaýmen myń san túlep, túrlenip ,túlejip, qubylyp, qulpyryp, dombyra shanaǵynda oıly oınaqy, sulý sylqym, kerimsal, kerbez dybys tolqyndarymen torǵyn sýsylyndaı, jel jırektegen kól betininiń maıda buıra tolqynyndaı ǵajaıyp kórikti kórinisimen ýyzdaı úlbirep ýildegen únimen tyńdarman qulaǵyn tutqyndap, júregin jaýlap aldy.

Onyń kúı shertý , ishek qaǵys sheberligi men perne basý baby tipten bólek. Ózgeden ózgeshe deýge bolady. Qyzyrhan Babaqumarulynyń kúı jasaý jáne kúı oryndaý sheberligine qaraı, onyń kúılerin eki stıldik mektepke bólip qarastyýǵa bolady.

Birinshisi – "Jekpe - jek", "Mashan batyr" , "Tańjaryq taǵylymy" atty kúıleri ekpindi, qarqyndy, qaryshty, joıqyn jotaly, asaý aǵyndy, jaryspaly, toq tolqyndy, er minezdi sımfonıalyq sıpatta oryndalǵan ǵajaıyp tókpe kúıler úlgisine jatqyzýǵa bolady.

Ekinshisi – telegeı tereń sulý syrǵa, shúńet túpmiz oıǵa, qydyrmaly qydyr qıalǵa, názik nárkez kógildir kóńilge,seri seter sezimge, uıań uıaly uly uǵymǵa, úzdikken úkili úmitke, balbyraǵan baldaı tátti baqyt sezimge baǵynǵan qońyr sazdy "kerbezim", "Ańsadym", "Han táńiri", "Jetisý", "Kóńil qýanyshy" syndy kerim kúılerin shertpe kúıler tobyna toptastyrýǵa bolady.

Ras-aý , umytpaı turǵanda bir oıymdy jasyrmaı aıtyp alaıyn. Qyzyrhan Babaqumarulynyń kúıleriniń ıdeıalyq-kórkemdik dıapazony óte keń, mazmuny salqar, oılary túpsiz tuńǵyıyq ırimderge tartyp áketip jatady. Dybys yrǵaq tolqyndary óte sıqyrly, tym názik. Saz saralyǵy joıqyn kúsh-qýatqa ıe.

Bir kúıi bastalyp aıaqtaǵanda, tyńdarman sol kúıdiń tynysty sulý yrysty yrǵaǵymen kúlli ǵalamdy birge qydyryp, birge aralap, birge tamashalap, tańǵa jaıyp qıal álemine birge saıahattap keledi.

Mine, bul Qyzyrhan Babaqumaruly jasaǵan kúı óneriniń adam sanasyna týǵyzatyn erekshe áseri bolyp tabylady. Erger, basyna kók shege qaqsa túsinbeıtin biteý bas, mańqıǵan maýbas bolmasa, dombyra shertilgen zamanda eki ishektiń dirilimen qosa onyń da, jan dúnıesi, júregi birge dirildeı jóneledi.

Qyzyrhan Babaqumar jasaǵan kúılerdi mazmunyna, kúı minezine qaraı "Tarıhı kúıler", "Lırıkalyq kúıler", "Ańyzlyq kúıler", "Qaraly kúıler", "Arnaý kúıler" sıaqty taqyryptarǵa jikteýge bolady.

Kúıshiniń kúı oryndaý sheberligindegi ishek qaǵysy, perne basý, kúı tilin syr sulý yrǵaqpen sóıletý, qońyr únmen árlep quıtqyljyta qut qulaqqa quıý, kúı mazmunyn túpsiz muhıttaı tereńge boılatyp baryp, sol tereńnen qaıta alyp shyǵyp, sheksiz shyrqaý bıikke shyǵandatý, adam jan dúnıesin myń san qubyltyp qýantý, muń-sherin qozǵap odan aryltý, tosyn syrmen totydaı túrlendirip terbentý, dombyra shanaǵynda, kóz toıǵysyz kórkem kórinis, kerim kartına jasaý nar dúnıeniń nárin sarqyp yrǵaqqa túsire sheber shertý Qyzyrhan Babaqumarulynyń ózine tán has stıl ereksheligi bolyp tabylady.

Biz sony bilýmiz ári durys tanýymyz qajet. Bir kúıshiden ekinshi bir kúıshiniń kúı jasaý jáne kúı oryndaý sheberligi jaǵynan asyp túsýip jatýy, sol kúıdi qandaı sheberlikpen, qandaı óner stılimen oryndaýyna tike qatysty bolady. Sodan baryp ár kúıshiniń óz aldyna kúı tartý stıli qalyptasady. Sol qalyptasqan óner stılinen ár kúıshiniń menshikti kúı oryndaý minezi barlyqqa keledi.

Kúıshi minezi – kúı minezi bolyp qalaptasady. Kúıshi qandaı kúı oryndasa, kúı minezi de dál sondaı bolady. Ár kúıshiniń jan áleminde myń san qaınap, domalana dóńbekship jatqan ishki pısqıkalyq ırimderi men jalyn atqan jan tolqyny, seter seri sezim syrlary kúıshiniń kúmis saýsaǵyna kúı bolyp taǵylyp, dombyra shanaǵynda oryndalyp, qubyla qulpyryp, túrlene tólejip kúmbirli kúıge aınalady.

Kerbez kúıge aınalǵan sylqym syńǵyrly yrǵaqtar uıqyda jatqan oıdyń jabylýly túndigin aqyryn ǵana ashyp, sana sańlaýyna shýaqty jaryq nur túsiredi. Oıana almaı qalǵyp- shulǵyp , meń-zeń bolyp, jalqaýlyq jamylǵysyn jamylyp qymtanyp jatyp qalǵan sezimdi dir etkizip oıatyp, oıanǵan sananyń tórine sham jaǵyp, jaryq tórge shalqytyp maldas qurǵyzady.

Mine, Qyzyrhan Babaqumarulynyń kúı qúdiretinde, kúı kıesinde osy tylsym syr bar. Kúı bitkenniń bári, kúı shertkeniń ári túgel kıeli bola bermeıdi. Ol úshin de ótetin ótkel, asatyn asý, basatyn bapty burańda kúrdeli, qıyn da qıyr jol bar. Qınala tógetin ashty ter bar. Sony soqpaqqa, tyń tynysqa, tumsa tý dúnıege eki ishekti qaǵa sap, on tórt perneni basa sap, op-ońaı jete salý , áı qaıdan bola qoısyn. ekiniń biri sermeı bermeıtin kúrdeli kúdir yrǵaqty, syny sıqyrly , daýysy dara kúıler bolady.

Áne, sondaı kúılerdiń biri de, bir egeıi de Qyzyrhan Babaqumar uly jasaǵan tańǵajaıyp tamasha kúıler. Ol kúıler ǵasyrlar kereýininiń altyn qońyraýyndaı, tarıhtan búginge, búginnen bolashaqqa úrdisin úzbeı, qunyn kemitpeı, qadir qymbatyn jemiritpeı, tyńdarmanyn jalyqtyrmaı jaqsy shertismen jalǵasa beretini esh daý týdyrmaıdy.

Kúı - óner qudyreti. Keı kúıler ólshemdi notaǵa baǵyndaı erkin samǵap shertiledi de, sıqyrly syr jumbaqpen tyńdarmandaryn tutqyndap túpsiz oı besigine qundaqtap, kúı áldıimen ásem yrǵaqqa bólep tastaıdy.

Biz kúıdi saýatty tyńdaý, kúıge durys esti baǵa berýmiz úshin de myna bir jaıdy tereń bilgenimiz abzal bolmaq.

Qazirgi kúı shertý sheberligine qaraı , kúıshilerdiń saýsaq qaǵysyn sanamalap atap óteıikshi: "jappaı qaǵys", "kezek qaǵys", "shertpe qaǵys", "shubyrtpaly qaǵys", "terme qaǵys","Syıpaı qaǵys", "shappa qaǵys", "jaryspa qaǵys", "ilme qaǵys", "kóbe qaǵys", "tyrnaq qaǵys", údeme qaǵys","sabalaq qaǵys","julma qaǵys", "syrǵyma qaǵys", "maıda qaǵys","jeldirme qaǵys", " jorǵa qaǵys","syńar qaǵys", ""qos qaǵys","jetim qaǵys", "toq qaǵys", "ash qaǵys","tópe qaǵys", "shor qaǵys", "orta qaǵys", " jel qaǵys", "samal qaǵys", "jibek qaǵys", "qańǵyma qaǵys"," quıyn qaǵys", "bezek qaǵys"," beı qaǵys", "tartpa qaǵys"," saıtan qaǵys" ," silteme qaǵys", "sińir qaǵys" "ersi qaǵys". "keri qaǵys", " maı qaǵys", "jaltaq qaǵys", qara qaǵys" t.b. óte kóp túrge bólinedi.

Iá, osy kópten kóp qaǵystar kúıdiń myń san túlep, túrlenip shyǵýyna, yrǵaq terbelisteriniń dybys túrlenýine óte úlken yqpal jasasa, perne basýdyń da atqarar roly óte úlken, qaǵystan qubylyp shyqqan yrǵaqtardy túrlendirýge tıgizer paıdasy kóp. Perneni "nyq baý", "syrǵyta basý", "dirildete basý", "taıǵaq basý", " qos basý", " ýystaı basý", "soza basý", "qashqaqtaı basý", " qarasha basý" "jebeleı basý", "jeldirme basý", " janaı basý" ,"attap basý", "qýalaı basý" ,"qurma basý","shalys basý" .t.b. túrleri bar.

Bir kúıdiń oryndalýynan endi bir kúıdiń oryndalynyń múlde uqsamaıtyny da, kúı sarynynyń ún údemeliginiń de, basqa-basqa bolyp týatyny da, osynshama shytyrman qaǵystar men perne basýlardyń áserli áreketi, qozyly qozǵalysynan ishek terbelisi qulpyrmaly yrǵaq ózgerisin týdyryp, ár saryndaǵy kúılerdi týdyrady. Kúıshiniń óte tereńde teńizdeı terbelip jatqan injý - marjan sezimderin saýsaqqa kóshirip, saýaq qozǵalysynan, eki ishek terbelisine túsirip, perne basý babyna baǵyndyryp baqty kúı jasaý ońaı óner, jaı dyńǵyr emes. Tipten kúrdeli kúrmeýi kóp, shytyrman joldy óner.

Baǵy zamandaǵy babalarmyz kúıshi kúı shertpeı jatyp, dombyra qulaǵyn burap otyrǵanda, onyń qulaq kúıinen-aq qandaı kúı tartqaly otyrǵanyn, kimniń kúıin oryndaǵaly jatqanyn aıtqyzbaı tanyp otyratyn bolǵan ǵoı, shirkin!?

Já, az tyńdarmandarym, sanaly oqyrmandarym, men bul jede kúı zerteıin, kúı tábıǵatyn tanytaıyn dep otyrǵam joq. Ózim de kúıshi emespin. Jaqsy kúı tyńdaýshymyn.

Men, óz basym Qyzyrhan Babaqumarulynyń qasynda otyryp, biraz kúılerin tyńdadym. Óte syrbaz, syrly, kerbez, kerimsal, sulý, sylqym kúılerdiń avtory ekenine kýámin. Onyń kúı qaǵysynda, perne basysynda bir tylsym syr bar, jumbaq japsar bar. Dombyrany qolǵa alǵanda onyń epti de sheber saýsaqtary dombyra shanaǵynda qumyrysqadaı jorǵalaı jóneledi. Sol jorǵa saýsaqtardyń ǵajaıyp qaǵysynan, epti qozǵalysynan quıtqyljyǵan kúı yrǵaǵy paıda bolady. Bes saýsaq meńgergen perneden beıishteı kúı terbelisi jóńkip shyǵady. Berekeli qulaqqa bebeý qaǵyp estiledi. Taza júrekke lúpip erkelep jetedi.

Qyzyrhan Babaqumarulynyń "Kúı taǵylymy" atty kúıi - tań nuryndaı taza, pák kóńildiń syrmal syryn shejire etip shertedi. Onyń oryndaý sheberligi tipten bólek qıǵash kóbe qaǵys pen kese terbeý qaǵysyn qustyń qos qanatyndaı qatar paıdalanyp, saýa tartyp, yrǵaq únin údete túsip,ilme tartyspen qońyr yrǵaqqa baǵyndyryp baldaı tátti ún týǵyzady. Sosyn sezim qazanynda ábden qaınap pisken oıdyń dámin buzbaı, tolyq qandy tolǵaý etip, ár perneni myń tilmen qońyr únge baǵyndyra sóıletedi. Tipten únniń ishki názik terbelisterin ishek qaǵysy men perne basý babyna jumsaq jatqyzyp, yrǵaq pen úndi sýlý jymmen uıyta jalǵap, sheber ustadaı múltiksiz kúı etip, qumbirlete shertip jetkizedi. Bul asqan sheberlik.

Sheberlik bolǵanda da, shekesi torsyqtaı tompıa tolǵan, tolyqsyp pisken sheberlik. Kúıdiń aty aıtyp turǵandaı taza taǵylymdy, tilsiz tilmen jetelep jetesin taýyp jetkizedi. mine kúıshilik óner. Kúıshilik oryndaýshylyq dep osyny aıtady.

Moıyndamasqa bolmas, asyra maqtaýdyń qajeti joq, artyqshylyǵyn aıtý aıyp emes. "Kúı taǵylymy" minsiz qoldan, oramdy oıdan, sheber oryndaýdan, kerim qıaldan, kórkem kóńilden, sulý sezimnen, aq ta pák júrekten týǵan ǵajaıyp týyndy dep tanyǵan abzal bolmaq. Kúı depazony tym keń, mazmuny shalqar uǵymdarǵa qurylǵan. Kórkemdik kókjıegi kóz jetpeı alys shalǵaıǵa alyp ketedi.

Qyzyrhan Babaqumarulynyń "Uly dala ulaǵaty" kúıi de óz sarynymen jasalǵan tamasha kúı dep baǵalaýǵa bolady. Ár kúıshi eshýaqytta jaman kúı jasadym dep oılamaıdy. Sebebi kúıshi keýdesi kún nuryndaı jaryq sáýlege tolyp turady. Onyń keýdesinde tarydaı qarańǵylyq bolmaıdy. Quddy sol sekeldi Qyzekeńniń "Uly dala ulaǵaty " kúıi de, dál sondaı jaryq nurǵa tolǵan kóterińki kóńilmen jasalǵan kórkem de kerim kúı deýge bolady.

Iá, osy bir ǵana kúıdiń mazmunynda ulanǵaıyr uly dalanyń tymsa baılyǵy men kerim keńdigi túgel syıyp, biraq qamtylyp jatyr. Adam jan dúnıesiniń, jaısań janynyń qýanysh qutyna tolǵan uly dalanyń darhan tynysyndaı, kerim samalyndaı qońyr maıda yrǵaqtar bar. Tap-taza, móp-móldir sezimder bar. Uly ulttyń ýyzdaı uıyǵan uly berekesi bar. Jarqyn bolashaqqa degen nyq senimi bar.

Men onyń kúı mazmunynan góri onyń kúı jasaý, kúı oryndaý sheberligindegi stıldik ereksheligin aıtý, taný bárenen mańyzdy bolyp tur dep qaraımyn.
Qyzekeń, osy kúıde de syrǵytpa qaǵys pen maıda qaǵys, ilme qaǵys pen jorǵa qaǵysty jarystyra paıdalanyp, perneni nyqtap basý men syrǵyta basýdy egiz qatar qoldanyp, kúı tilin qońyr yrǵaqqa baǵyndyryp, sulý sazdy saǵynyshqa, jaǵymdy ýildegen údemeli úndi qosyp, sherter oıyn eki ishek qaǵysy men perne basysyna jeńil túsirip, syzat alyp syndyryp almaı, eki ishek tolqynyndaǵy oınaqy oıdy on qubyltyp oınata bilgen. Syr sezimdi eki ishektiń únimen úpitip júrek túbine jetkize bilgen.

Áne, gáp dál osyndaı oryndaý sheberliginde jatyr. Sondyqtan Qyzyrhan Babaqumar jasaǵan kúıler kóp kúılerden daradanyp, danalanyp, bógenaıy bólek, ershimi erek, qaǵysy jańa, perne basysy basqa bolyp, tyńnan túlep, sonydan soqpaq salyp shalqyp, qyrandap qalqyp shyǵa keletini sodan.

Iá, Qyzekeńniń, Qyzyrhan Babaqumarulynyń "Sal- seri" , "Báıge", "Kóńil nazy", "Jekpe- jek" , "Býrabaı", "Tańjaryq taǵylymy", "Kerbezim", "Ańsadym", "Han táńiri", "Jetsý", "Mashan batyr", "Kóńil qýanyshy" taǵy basqa baǵyttamaly kúıleri ózine tán , Qyzyrhan Babaqumarulynyń minezinen týǵan, óner stılimen jasalǵan jaqsy týyndylar, óziniń dara qoltańbasy deýge bolady.

Jalpy Qyzyrhan Babaqumarulynyń kúılerin taqyryptyq jaqtan bylaı jikteýge bolady:
1.Tábıǵat qubylysyna ( jer ataýy) otanshyldyq mazmunynǵa arnalǵan "Marqakól" "Býrabaı" "Jetisý" "Han táńiri" ańyz negizindegi tilek kúılerin
"Patrıottyq kúıler" taqyrbyna jatqyzýǵa bolady.
2. Halyqtyq merekege -toı- dýmanǵa arnalǵan "Naýryz" "Báıge" "Sal-seri" kúılerin" "Qazaq dástúrin dáripteý" taqyrbyndaǵy kúıler dep taný qajet.
3. Jeke tulǵalarǵa "mashan batyr", "tańjaryq taǵylymy" "kerbezim", "jekpe-jek" kúılerin "Tulǵa taný" taqyrybynda jasalǵan kúıler dep bilý kerek.
4. psıhıkalyq ishki jan sezim (lırıka) "Súıinshi" "Kóńil qýanyshy" "Kóńil nazy" "Bal nemerem" atty kúılerin "Jan taný" taqybyndaǵy kúıler dep qabyldaý kerek.
5. Tálim - taǵylymǵa qatysty"Uly dala ulaǵaty", "Kúı taǵylym" "Babalar amanaty" atty kúıler tereń fılosofıalyq , Aporıstik tolǵaý taqyrybyna jatqyzýǵa bolady.
6. Tárıhı oqıǵalarǵa baılanysty týǵan "Ańsadym" kúıin kóne ýaqıǵalar taqyrbynda jasalǵan kóne kóz kúı dep uǵý lazym.
7. Tilek maǵynasynda týǵan" Ańsadym" ," Kúı shashý" atty kúılerin jarqyn zamannyń kelbeti taqyrbynda jasalǵan kúıler dep bilgen jón bolmaq.
Toq eterin aıtqanda Qyzyrhan Babaqumaruly búgingi zamannyń dańsaly kúıshisi, bal barmaq kúı jasaýshysy, asa talantty mýzykanty dep taný, baǵalaý, joǵary baǵasyn berý kerek.
Bizde qalyptasqan bir qyńyr ádet, qyrsyq daǵdy bar. Ol ónerpaz ábden dúnıeden ótken soń ǵana maqtap, kóshe berip kókelep jatamyz. Tirisinde úndemeı qoıamyz. Nashar bolsa kózge ilmeımiz, myqty bolsa jaq ashpaı jatyp alamyz, ortan qol bolsa, ony jer-sýǵa syıǵyzbaı maqtaımyz. Sahna tórinen túsirmeı tósbelgimen marapattaımyz.
Biz sony bilýmiz ári sony moıyndaýmyz kerek. Ol - ónerdiń dosy - qushtarlyq, ónerdiń jaýy - ish tarlyq, dostyń jaýy - mystandyq. Biz Qyzyrhan Babaqumaruly jasaǵan kúı ónerin qushtarlyqpen baǵalaı bilýmiz kerek. 

Bolat Bopaıuly
Almaty. 16. 07. 2023 .j.