Qara halyq qaryzǵa belsheden batty-aý.

As-aýqatyna deıin kredıtke alyp, odan bólek dúkendegi qaryz dápterine jazǵyzyp azyq-túlik alyp júrgenderdiń qatary kóp.

Derekterge júginsek, búginde jeke jáne zańdy tulǵalardyń bank aldyndaǵy boryshy 21 trln teńgege jetken. Aılyǵyn shaılyǵyna jetkize almaıtyn eldiń qarasy kóp. 

Dúnıejúzilik banktiń esebi boıynsha, Qazaqstandaǵy kedeıshilik kórsetkishi 15 paıyzǵa jetti. Alaıda bizdiń úkimet bul derekterdi moıyndamaıdy: úkimetke salsań, eldegi kedeıshilik deńgeıi 4-5 paıyz.

Qalaı desek te, eldiń jaǵdaıy máz emes. Qymbatshylyq halyqty qos ókpeden qysyp barady. Buqara qaýym kedeıliktiń shiderin qalaı úzerin bilmeı dal.

Al mundaıda ne isteý kerek?!

Qamshy-ǵa pikir bildirgen sala mamandarynyń aıtýynsha, qazir halyqqa eń aldymen «ókimet óltirmeıdi» degen qaǵıdany esten shyǵarý kerek.

Naryqtyq ekonomıkada mundaı qaǵıda júrmeıdi. Árkim óz kúnin kórýge talpynyp, qolynan kelgenshe kásip istep, úkimetten suramaýǵa tyrysýy qajet. Qarjylyq saýattylyqty arttyryp bir tıyndy eki teńge etýdiń mańyzy zor. Qarjygerlerdiń baılamynsha, halyq eń aldymen úkimetten beriletin granttardy alyp qalýǵa tyrysýy kerek. Árıne, olardy alý úshin qushaq-qushaq qujat, talaı tabaldyryqty tozdyrýǵa týra keledi. Biraq osy granttardy qarapaıym halyq qalaı da ıemdenýi qajet.

– Bizde memleketten beriletin qaıtarymsyz granttar bar. Bıznes jospardy usynyp sol granttardy alyp kásip bastap jatqandar da bar. Qazir úkimetke senetin ýaqyt emes. Keńes zamanynda halyqqa keńshilik boldy. Máselen, ol kezeńde aýdannyń nemese oblystyń ákiminde basy artyq kólik bolsa da birden tekserilip, partıa talqylaýyna salynyp, onyń qaıdan kelgeni ábden qazbalanatyn. Ol kezdegi sheneýnikter  basy artyq dúnıeni ıemdene almaıtyn. Qazir kerisinshe, úkimettegi sheneýnikterdiń shetelde úıleri, ofshorda qarajaty bar, bir emes birneshe kóligi, bıznesi bar. Al halyq munyń bárinen jurdaı. Qazaqstannyń baılyǵyn tek qaltalylar ıemdenip jatyr. Bizge, qarapaıym halyqqa saýatty, isker bolatyn sát jetti. Qarjylyq saýattylyqty arttyrýdyń mańyzy zor. Úkimet halyqqa «óz kúnińdi óziń kór» degendi ashyq aıta almasa da, qazirgi jaǵdaı soǵan ákele jatyr. Sondyqtan bolashaqta shaǵyn kásip ashýdyń, ár adamnyń qarjylyq saýatty bolýdyń mańyzy arta túsedi, – deıdi qarjyger Arman Mýsın.

«Bızneske kóp aqsha qajet» degen uǵymdy buzý kerek...

Qarjygerdiń aıtýynsha, bizde, ásirese, qazaqtarda «bıznes bastaý úshin mol qarajat bolýy kerek» degen túsinik qalyptasqan. Shyndap kelgende bızneste de, kúndelikti ómirde de qarjylyq saýattylyqqa qatysty jalpyǵa birdeı bes qaǵıdany bilse, qolda bar sanaýly qarajatpen-aq kásip bastaýǵa da, qaryzsyz ómir súrýge daǵdylanýǵa da bolady. Ol úshin:

1. Barlyq  jerde jáne árqashan saýdalasýdy erejege aınaldyryńyz. Jeńildik surańyz.
2. Satyp alatyn taýar týraly habardar bolýyńyz kerek. Onyń qaı  dúkende baǵasy qandaı ekenin bilgen mańyzdy. Keıde bir zatty  alyp, keıin bir buryshta onyń eki ese arzanǵa satylyp jatqanyn   kóresiń.
3. Taýarǵa qyzyǵýshylyq tanytpańyz. Jaı ǵana qarap, sapasyn baǵalańyz. Osy arqyly siz orynsyz qaryzǵa kirmeısiz, qarajatty shashpaısyz.
4. Jurttyń kózinshe saýdalaspańyz. Kópshilik turǵanda saýdalassańyz baǵany túsirý múmkindiginen avtomatty túrde aıyrylasyz.
5. Sizdiń tutynýshy retindegi quqyńyzdy kemsitpeıtindigine kóz jetkizińiz jáne bir jaǵdaılar bolsa taýardy qaıtarýǵa, aıyrbastaýǵa jáne kepildik qyzmet kórsetýdi talap etýge árqashan múmkindigińiz bar.  

Mine, osy bes qaǵıdany negizge ala otyryp bıznes bastaýǵa da, kúndelikti ómirde saýda mádenıetin qalyptastyrýǵa da bolady.

Qarapaıym ıdeıa

Adamǵa ıdeıany ómirden alǵan durys. Mysaly, qazir óndiristi damytý kerektigi jóninde kóp aıtylady. Biraq óndiristi damytý bir kúnniń álegi emes. Ony damytyp, daıyn ónimge jetý úshin biraz ýaqyt pen kúsh ketedi. Osyǵan baılanysty mamandar qolda bar 50-60 myń teńgemen de bıznes bastaýǵa bolatynyn aıtady. 

Ekonomıs-ǵalym Jumadilda Baıahmetov aıtqandaı, kishkene dúńgirshekti jalǵa alý arqyly shashtaraz, etikshi, nan pisirý kásibin jandandyrýǵa bolady. Onlaın saýdaǵa kirisip te saýdasyn dóńgeletip otyrǵandar bar. Áleýmettik jeli arqyly saýda jasaý tetikterin meńgerýge bolady.

– Alysqa barmaı-aq ózimniń nemeremdi mysal etsem, menen 50 myń teńge alyp bıznes bastady. Ol aldymen bazardan arzan fýtbolkalar satyp aldy. Sosyn ol fýtbolkaǵa ózi oqıtyn ýnıversıtettiń logotıpin jazdyrdy da, sondaǵy stýdentterge sata bastady. Qazir ol fýtbolkanyń qataryna basqa kıetin qalpaq, ýnıversıtet logotıpi salynǵan qalamsap, tósbelgi, bloknot qosyldy. Osylaısha nemeremniń saýda aınalymy bir jyl úsh aıdyń ishinde 3 mln teńgege jetti! Budan bólek aýylda zeınettegi jeńgem bar. Ol kisi qyz jasaýyn, quraq kórpelerdi tigip satý arqyly búkil otbasyn asyrap, bıznesin dóńgeletip otyr. Aýylda jún tegin, demek, eń basty shıkizaty bar. Ári qaraı matasyn alady da, tigin mashınasyna otyryp alyp, jumysyn júrgizedi. Bir quraq kórpesin 10-15 myń teńgeden satady. Qazir aýyldaǵy tórt áıeldi jumyspen qamtyp otyr. Mine, osylaı ıdeıany ómirden alý arqyly da kásipti dóńgeletýge bolady. Tipti qolynan eshteńe kelmese de, quryǵanda aqshany saýatty jınaý men jumsaýdy úırenýi kerek. Artynsha qarajat jınalǵan soń adam kásip ashýǵa ózi de yntaly bolady, – deıdi ekonomıs-ǵalym Jumadilda Baıahmetov.  

Qaryzyń barda qarajat qalaı jınalady?!

Jaqsy, mamandar ıdeıalardy aıtty delik...

Biraq biz bankke qaryzbyz, dúkendegi qaryz taǵy bar. «Sonda ózimiz qaryz bola tura qarajatty qalaı jınaımyz» degen zańdy suraq týyndaıtyny haq.

Mundaıda mamandar qarjy áleminde tıynnan teńge jasaýdyń sheberi bolǵan qarjygerlerdiń tájirıbesin alǵa tartady. Negizinen eresek adamnyń aqshaǵa degen qatynasy onyń bala kezdegi talabyna qaraı anyqtalatyny búginde ábden zerttelgen. Mysaly, bala aıtqanyńdy tyńdady ma, jaraısyń, mine, saǵan bir kámpıt. Tyńdamadyń ba: shapalaq. Qarjygerlerdiń oıynsha, aqshany shashyp ustaıtyn adam da ata-anasynyń qalaýyn oryndap, syılyq alýǵa qulshynǵan balaǵa uqsaıdy. Mine, qolyndaǵy aqshany jumys istetýde «shapalaq+sıapat» degen talap qoıý arqyly bıikke shyqqandar óte kóp. Ol degenińiz – aqshany oryndy jumsasa ózine sıapat, al orynsyz jumsasa jazǵyrý – shapalaq.  Bul qarjy zańdylyǵyn qazirde bıznesti jańa bastap jatqan kásipkerler de, qarjyny «qalaıda jınaımyn» degen qarapaıym adamdar da keńinen qoldanady. Budan bólek, qaryzyń bola tursa da tapqan tabysyńnyń 10 paıyzyn qorǵa jınap úırený de mańyzdy.

– Qarajatty basqarýda 10-30-60 qaǵıdasyn ustana bilý kerek. Jalaqy tústi me, birden qaryzyńyz bola tursa da 10 paıyzyn qorǵa tastańyz. Qalǵan 30 paıyzy qaryzyńyzǵa, komýnaldyq tólemge ketse, 60 paıyzyn azyq-túlikke jetkizýge týra keledi. Kıim-keshek alýdy qaryzdan qutylǵansha amalsyz shegere turasyz, – deıdi qarjyger Arman Mýsın.

Sondaı-aq qarjy salasyn zerttep júrgen mamandar mynadaı qarapaıym ǵana qaǵıdarlar únemdeýge úıretetinin mysal etti:

• Birinshi, men árbir aptanyń arnaıy bir kúninde dúkennen eshteńe satyp almaımyn. Dál sol kúni bir teńge de jumsamaýǵa ózime ýáde beremin. «Kóneniń kózi – asyl» degen qaǵıdany berik ustaımyn. Adam eń aldymen osyǵan ózin úıretkeni abzal.
• İske jaramsyz eskilerdi paıdalanýdy kózdeımin. Banktegi qor jınaý shotymdy ózimniń atyma emes, balalarymnyń atyna ashamyn. Sonda ony qaıta-qaıta alýǵa múmkindigim bolmaıdy. 
• Eshqashan qaryz aqsha suramaımyn. Eger de qaryz qatty qajet bolsa, onda aqsha emes, aqshany qalaı kóp tabý kerek ekenin bilý úshin aqyl-keńes suraımyn. 

«Mine, bastapqyda osy qarapaıym qaǵıdany boıymyzǵa sińire bilsek, kedeıliktiń shiderin úzip, qaryzdan qutylýǵa bolady» desedi qarjygerler.

P.S. Qurmetti oqyrman! Biz, «Qamshy» aqparattyq portaly aldaǵy ýaqytta da kedeıshilik shiderin úzýge, qolda bar aqshany únemdeýge qatysty arnaıy maqalalar berip otyrýǵa tyrysamyz.  

Altyn KÚMİSBEK