Sý astynda qalǵan úıler, qyrylǵan mal, jarylǵan bóget. Qazaqstannyń on bir aımaǵyn jaılaǵan sý tasqynynyń naqty shyǵyny áli de artyp keledi. Qazirgi málimetke, súıensek Azamattyq qorǵaý qyzmetteri 118 myńǵa jýyq adamdy evakýasıalady. 6 myńǵa tarta jeke turǵyn úı sý astynda qalǵan. Ónerkásip jáne qurylys mınıstri Qanat Sharlapaev árbir qıraǵan úı úshin memleket búdjetinen 22 mıllıon teńge bólinetinin habarlaǵan. Sonymen qatar azamattarǵa bólinetin tólemaqy, mal-múlik, memlekettik mekemeler, balabaqsha, mektep, aýrýhana syndy iri nysandardy qalpyna keltirý jumystary bar. Prezıdenttiń "Bárin qalpyna keltiremiz" degen sózi árıne janǵa medeý. Biraq memlekettiń kúlli shyǵyndy óteýge qarjysy bar ma? Qaýqary jete me? Bul suraqtardyń jaýabyn ekonomıs maman Aıbar Oljaıdan surap kórdik:

– Sońǵy derekke saı, 5708 turǵyn úı sý astynda qalǵan, eger ár úıge 22 mıllıon teńgeden bólinetinin esepke alsaq, turǵyn úı salýǵa ǵana shamamen 125 mlrd teńge ketedi enen. Onyń syrtynda mal-múlik, tólemaqy, memlekettik mekemelerdi qalpyna keltirý, TJ-men kúresý jumystaryna jumsalatyn shyǵyn bar. Osynyń bári jobamen qansha qarajat kerek etýi múmkin dep oılaısyz?

– Turǵyn úı úshin 125 mlrd teńge bul qazirgi shyǵyn kólemi. Negizi odan da kóp bolatyn sekildi. Sebebi turǵyn úıden bólek ınjenerlik komýnıkasıaǵa, ıaǵnı qubyr men elektr júıesine nuqsan kelse, ony qaıta jóndep shyǵý óte qymbatqa soǵady. Sonymen qatar tasjol, áleýmettik ınfraqurylymdar, káriz júıelerin qalpyna keltirý de ýaqyt kúttirmeıtin jumystar. Úkimet rezervindegi aqsha qazir 300 mlrd teńgedeı. Al shyǵyn kólemi shamamen 2 mlrd dollar, ıaǵnı 800-840 mlrd teńgege jetýi múmkin.

– Munsha qarajatty memleket qaıdan alady? Úkimette osyndaı fors-major jaǵdaılar úshin bólek qarjy qarastyrylǵan ba?

– Bizdiń búdjette oǵan arnaıy bólingen 2 mlrd dollar joq. Úkimet qazir barlyq ishki rezervterin qarap jatyr. Jyldyń aıaǵyna deıin 300 mlrd teńge úkimet rezervi bar. Odan keıingi qadam ulttyq kompanıalardan 2023 jylǵy barlyq dıvıdentterdi jáne úlestirilmegen paıdanyń tolyq kólemin alatyn sekildi. Jaqyn arada kompanıalar barlyq dıvıdendterdi 100 paıyz úkimetke beredi degen sheshimdi kútýge bolady. Báıterek holdıńine qarasty kompanıalardy qosa alǵanda, shamamen 100-150 mlrd qosymsha shyǵarýǵa múmkindik bar. Samuryq-Qazyna taǵy 100 mlrd dıvıdend beredi. Sonymen biz 500 mlrd-qa jettik. Ári "Forbs" tiziminde bıznestegi jeke kapıtaldy adamdar bar. Olar qazirden kómek retinde berip bastap ketti. Olardy taǵy kishkene silkise 100 mlrd teńge shyǵarýǵa bolady. IPO-da kompanıalardyń satylǵan aksıalarynan taǵy 30 mlrd qosylady, ol aksıoner qolynda. Qalǵan aqsha árıne ulttyq qorǵa tireledi. Bizde taǵy bir másele bar. Úlken transulttyq korporasıa "ERG"-diń dıvıdendin kóp jyldan beri paıdalana almaı otyrmyz. Óıtkeni Statı soty boıynsha sol dıvıdendke buǵat salynǵan. Ondaǵy qor aqyryndap 1 mlrd dollarǵa jetip qaldy. Bálkim sony paıdalansaq, biraz máselemizdi shesher edik.

– Syrttan qaryz alý yqtımaldyǵy qandaı?

– Syrttan qaryz alý yqtımaldyǵyn qoldamaımyn, ishki rezervterimiz de jeterlik. İshki qaryz alý múmkindigi jaqsy. İshki qaryz alý júıesin kóbeıtýge bolady. Ol úshin Qarjy mınıstrligi kóbirek oblıgasıalardy shyǵarýy kerek. Biraq onyń barlyǵy búdjettik parametrde eseptelgen, ishki qaryz belgili deńgeıden asyp ketpeýi kerek. Biz ol deńgeıge negizinen jaqyn turmyz. Eger ol mejeden asyp ketsek, bekitilgen búdjettik kodeksti buzatyn bolamyz.

– Tasqyn saldarynyń aýqymyn aıtyp bere alasyz ba? Osy mıllıardtaǵan qarjyny jaımashýaq kúnde ózge salaǵa baǵyttaǵan bolsaq, eldiń nendeı túıitkildi máselesin shesher edik?

– Bizde negizi bul aqshanyń basym bóligi jol salý men jóndeýge qarastyrylyp otyrǵan edi. Endi jol qurylysyna baǵyttalǵan qyrýar qarjyny osy apat saldarymen kúresýge salatyn bolamyz. Osyǵan baılanysty bıyl jáne aldaǵy bir jyl múldem jol qurylysynsyz qalamyz. Ekonomıkamyzdyń negizgi joǵaltatyn tusy osy bolady. Sebebi magıstraldi joldardyń jaqsarýy ekonomıkamyzǵa tikeleı jaqsy áserin beretin edi. Mysaly: Logıstıkanyń damýy, otandyq kompanıalarǵa túsetin tapsyrystar ekonomıkaǵa ózindik bir áserin beretin. Sondyqtan aldaǵy eki jylda jolymyz nasharlap ketetin bolady. Ekonomıkamyzǵa árıne bul kútpegen shyǵyn. Biraq qurylys salasyna báribir ımpúls bolady. Bul elimizdi turalatyp, qulatyp ketetindeı shyǵyn emes. 56 mlrd dollar ulttyq qorda ustap otyrmyz, ishki rezervterimiz óte myqty, altyn valútalyq qorlarymyz jetedi. Bul shyǵynnan Qazaqstan tolyq qulap qalady deýge kelmeıdi. Biraq árıne biraz josparymyzdy keıinge shegeretini anyq.