Qazaqstannyń ǵylymı qoǵamdastyǵy transformasıanyń qıyn kezeńin bastan keship jatyr. 2000 jyldardyń basynda Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq Ǵylym akademıasynyń (Akademıa) mártebesi ózgertildi jáne onyń qurylymy qoǵamdyq uıym bolyp aýystyryldy. Bul qadam ǵylymı ınstıtýttardyń derbes bolýynyń álemdik trendine sáıkes keldi. Alaıda is júzinde derbestikti kúsheıtýdiń ornyna Akademıa álsireı bastady. Jyldar boıy ǵylymnyń ortalyǵynda bolǵan Akademıa ǵylymdy basqarý júıesine kiriktirilmegen bolyp shyqty. Ol turaqty qarjylandyrýdan aıyryldy. Oǵan múshe bolý yqpaldy, biraq ǵylymnan alys adamdarǵa qoljetimdi bolyp shyqty. Munyń bári Akademıanyń memleket jáne qoǵam aldyndaǵy bedeli men yqpalyn tómendetti.

Búgin talqylanyp jatqan másele mynaý – "Prezıdent janyndaǵy" mártebesine deıin kóterý Akademıanyń máselelerin sheshe ala ma? Bul shynymen de jandanýdyń kilti bolýy múmkin sıaqty, biraq menedjment júıesimen qosarlama kúrdeli jumystar júrgiziletin bolsa ǵana. Resmı mártebeni ǵana ózgertý arqyly túrlenýlerge qol jetkizý múmkin emes. Bılik organdary da qatty áser etpeýi múmkin.

İstiń mán-jaıy mynada: Akademıa endi memlekettik sektorǵa kiredi jáne ony basqarýdyń tıimdiligi kóp jaǵdaıda jeke qurylymdarǵa qaraǵanda tómen bolady. Muny halyqaralyq reıtıńter de kórsetedi. Máselen, Dúnıejúzilik banktiń derekterine sáıkes Qazaqstan memleket tıimdiliginiń ındıkatory boıynsha elderdiń 58%-nan asyp túsedi. Muny jaqsy nátıje deýge bolady jáne Reseıge qaraǵanda áldeqaıda jaqsymyz, biraq áli de álemdik tájirıbege jetpeıdi. Tipti Akademıanyń ózinde de qazirgi ýaqytta basqarýda sátsizdikter oryn aldy. Reformaǵa deıin Akademıa múshelerine keıde aıtarlyqtaı ǵylymı eńbegi joq adamdar saılanatyn. Al jańa Akademıa múshelerin taǵaıyndaý prosesi músheliktiń naqty krıterıılerin, sonyń ishinde reformaǵa deıingi Akademıa múshelerin tolyqtyrý krıterıılerin anyqtaı almaýyna baılanysty eki jylǵa sozyldy.

Sonymen qatar keńestik tásil qaıta qaralǵan joq, oǵan sáıkes ǵylym ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynda bólek jasalatyn, al ýnıversıtetterde tek oqytý prosesi júretin. Nátıjesinde ýnıversıtettiń ǵylymı kadrlarynyń áleýeti jetkiliksiz paıdalanyldy. Onymen qosa qazirgi zamanǵy ýnıversıtet – bul jaı ǵana bilim taratatyn oryn emes, ónertabystar men ınovasıalardy, ıaǵnı ómirge ákelgen ónertabystardy generasıalaý orny. Ol úshin 21 ǵasyrda tek analıtıkalyq oılaý ǵana emes, kásipkerlik oılaý da qajet. Solaı bola tura ınovasıalardy qurýda oılaýdyń 5 túri mańyzdy – analıtıkalyq, konstrýktıvtik, synı, kreatıvti jáne kásipkerlik. Al sońǵy úsh oılaý túrine qatysty qazaqstandyq ǵylymı qoǵamdastyqta, ókinishke qaraı, olqylyqtar bar. 

Ǵylymdaǵy menedjment máseleleriniń naqty sandyq áserleri bar. Qazaqstannyń Grýzıamen salystyrýynda bul aıqyn kórinedi. Qazaqstan ǵylymǵa kóp aqsha jumsaǵanyna qaramastan, Grýzıa 1 mln adamǵa shaqqanda ǵalymdar sany boıynsha 2,7 ese jáne Web of Science bedeldi halyqaralyq bazasynda ana tilinde usynylǵan jarıalanymdar sany boıynsha 6 ese ozyp otyr.

Qazaqstandyq akademıalyq qoǵamdastyq úshin ǵylym damýy jáne salyq tóleýshilerdiń aqshasyna alynǵan ǵylymı nátıjelerdiń ashyqtyǵyn qamtamasyz etýge  qatysty biraz suraq bar. Osy ýaqytqa deıin qazaqstandyq ǵylymı jýrnaldardy biriktiretin ǵylymı jarıalanymdardyń ulttyq derekter bazasy joq.

Munyń bári bul tek ǵylym men ǵylymı qaýymdastyq úshin ǵana mańyzdy máseleler emes. Ǵylymdy basqarýdaǵy máseleler jalpy ekonomıkalyq mańyzǵa ıe. Mırzobobo Órmırzoevtyń "Economic Growth and Productivity Performance in Central Asia" zertteýiniń derekteri boıynsha 2010 jyldary Qazaqstan ekonomıkasynyń ósý qarqynynyń tómendeýi – bul eń aldymen ınovasıanyń tómendeýiniń, jıyntyq faktorlyq ónimdiliktiń (Total factor productivity, TFP) ósýiniń baıaýlaýynyń nátıjesi. TFP – bul tehnologıalyq progres pen ınovasıanyń ekonomıkalyq ósýge qosqan úlesin kórsetetin kórsetkish. Eger ol tómen bolsa, onda elde jańa ǵylymı jetistikter nashar engizilýde, demek uzaq merzimdi damý áleýeti de shekteýli degen sóz. Bul ındıkatorǵa muqıat nazar aýdarǵan jón. Dúnıejúzilik zıatkerlik menshik uıymynyń 2023 jylǵy Jahandyq ınovasıalyq ındeksinde Qazaqstan bilim men tehnologıalardy paıdalaný nátıjeleriniń kórsetkishteri boıynsha 132 eldiń ishinde 83-shi orynda tur.

Alaıda osy qıyndyqtarǵa qaramastan jańa Akademıanyń optımızmge degen úlken negizderi bar. Memlekettik mártebeni qaıtarý jańa múmkindikterdi ashady. Akademıa qazir aıtarlyqtaı áleýetti saqtap qaldy. Munyń kórneki dáleli – bul Akademıa daıyndaǵan mazmundy jáne shynaıylyqty kórsetetin ǵylym jaıly jyl saıynǵy ulttyq baıandama.

"Eski" jáne "jańa" Akademıa arasyndaǵy qaıshylyqtardy sheshý úshin belgili bir qadam jasaý kerek. Ol – ataýyn ózgertý. Brıtandyq Royal Society, nemis Maks Plank Qoǵamy nemese Japonıanyń Ǵylymı keńesi (Japonıada "akademıa" degen bar, biraq ol ǵylymdy basqarý týraly emes, qurmetti ataqtar týraly) sıaqty uıymdy "Qazaqstandyq ǵylymı qoǵam" dep ataýǵa bolady. Mańdaıshanyń ózgerýi "eski" jáne "jańa" akademıkterdiń daýlaryn dıplomatıalyq turǵydan sheshýge, músheliktiń, qarjylandyrýdyń, basqarýdyń, memleketpen jáne bıznespen ózara is-qımyldyń jańa standarttaryn belgileýge múmkindik beredi. Jańa ataý men standarttar múshelerge reformaǵa deıingi platformany qaldyra otyryp, Qazaqstan ǵalymdarynyń ártúrli urpaǵyn jaqyndastyrýǵa arnalǵan platforma bola alady. Qazaqstan úshin mundaı transformasıalar burynnan tanys. Burynǵy ǵylymı dárejeler júıesine qosarlama PhD engizýi, qoldanystaǵy zańdardy joımaı aǵylshyn quqyǵymen AHQO qurǵan kezi esimizde.

Álemdik tájirıbege súıene otyryp ozyq basqarý tájirıbelerin ǵylymı qyzmetke de, shyǵarmashylyq qyzmetke de sátti aýystyrýǵa bolatyny anyq. Kásipkerlik jáne ǵylym – ózara jaqyn. Ekonomıka jónindegi Nobel syılyǵynyń laýreaty Frıdrıh Haıek "Básekelestik ashylý rásimi retinde" atty maqalasynda bızneste de, ǵylymda da shyǵarmashylyq izdenis, buryn belgisiz bolǵan faktiler men múmkindikterdi anyqtaý basty ról atqaratynyn kórsetedi. Haıektiń aıtýynsha "básekelestik qundylyqty bildiredi, sondyqtan jáne tek sondyqtan ǵana onyń nátıjelerin boljaý múmkin emes". Basqasha aıtqanda kásipker de, ǵalym da kútpegen jańalyqtar jasaý, erekshe sheshimder tabý qabiletimen qundy.

Ǵylym akademıasy ǵalymdardyń zıatkerlik kásipkerligi úshin negiz qalaýy kerek. Ekonomıka joǵary mektebiniń profesory S.R. Fılonovıchtiń pikirinshe bul negizderge ıntellektýaldy batyldyq, artyq aqparat pen belgisizdikke tózimdilik, jańa bilimdi qalyptastyrý qabileti men motıvasıa jatady. Profesor Govard Stıvenson aıtqandaı "kásipkerlik – bul qazirgi kezdegi resýrstarǵa qaramaı múmkindikterge umtylý". Kásipkerlik pen ǵylymnyń jaqyn bolyp keletinin eskere otyryp, Akademıa menedjment pen ınovasıany damytýdyń mamandandyrylǵan ınstıtýtyn qurýy kerek. Bul ulttyq deńgeıde ǵylymı-ınnovasıalyq júıeni basqarýdyń tıimdiligin arttyrýǵa jáne ǵylymı ınstıtýttar men ýnıversıtetterde ǵylym men ınovasıalardy basqarý úshin menedjerlerdiń jańa býynyn daıyndaýǵa múmkindik beredi.

Qojahmetov Asylbek Bazarbaıuly,
Almaty Menedjment Ýnıversıtetiniń prezıdenti

Novıkov Vadım Vıtalevıch,
Almaty Menedjment Ýnıversıtetiniń Assistant Professor-y