عاسىرلار بويى قازاق حالقىنىڭ مۇڭى مەن زارى، قۋانىشى مەن كۇيىنىشى، قايعىسى مەن قاسىرەتى، اڭساعان ارمانى، ياكي ىزدەگەن مۇراتى سول كيەلى دومبىرا مەن قوبىز شاناعىنان كۇي بولىپ توگىلىپ جاتتى. قوڭىر سازىمەن تۇتاستاي ۇلتتى الديلەگەن، ۋاقىت تارازىسىنان سۇرىنبەي بىزگە جەتكەن مۋزىكالىق اسپاپتارىمىزدى «ۇلى وزگەرىستەر» كۇتىپ تۇر دەپ كىم ويلاپتى؟ بۇگىندە ەگىز دومبىراعا ۇيرەنىسە باستاعان كوزىمىز قوس مويىندى قوبىزدى كورىپ، شورشىپ تۇستىك. وسى ءبىز ارتىق قىلامىن دەپ تىرتىق قىلىپ، جەتىلدىرەمىن دەپ ءبۇلدىرىپ جۇرگەن جوقپىز با؟

تۇيتكىلدى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ، قوس دومبىرالار مەن ەگىز قوبىزدار جاساۋشى ۇستا التىنبەك قۇماروۆتىڭ شەبەرحاناسىنا ارنايى ات باسىن بۇرعان ەدىك. توردە قوس مويىندى قوبىز تۇعىرعا بەكىتىلىپتى. شەبەر قاپشىق  ىشىندەگى قوس سازدىڭ بەتىن اشتى. ءۇش ىشەكتى شەرتەر مەن التى ىشەكتى دومبىرا بەكىتىلگەن ەكەن. ونىڭ دومبىرا دەگەن اتى عانا بولماسا، گيتارانىڭ تەمىر سترۋنالارى تاعىلعان اسپاپتان قوڭىر ءۇندى دامەتۋدىڭ ءوزى ەرسى ەكەنى داۋسىز. ۇستادان الگىندەي ەرەك پىشىمدەگى اسپاپتاردى قانداي نەگىزگە سۇيەنە وتىرىپ جاساعانىن سۇراعانىمىزدا: «ءبىر قولدىڭ بىرنەشە ساۋساقتارى بولادى، وزەن دە سالا-سالا بولىپ ءبولىنىپ جاتادى، اعاشتىڭ بۇتاقتارى ءوسىپ شىعادى. سول سياقتى قوس دومبىرا مەن ەگىز قوبىزدىڭ مويىندارىنىڭ قوسارلانۋىن زاڭدىلىق دەپ ەسەپتەيمىن. قازاق ەشنارسە ويلاپ تاپپاعان، ءبارىن تابيعاتتىڭ وزىنەن العان. قوسساز اسپابى وزبەك، تاجىك، ۇيعىر ءتارىزدى تۇركى تىلدەس حالىقتاردا كەزدەسەدى. ەندى نەگە ول قازاققا جات بولۋى كەرەك؟ كەزىندە ايگىلى كومپوزيتور، كۇيشى نۇرعيسا تىلەندييەۆ وڭ بۇراۋداعى، سول بۇراۋداعى ەكى دومبىرانى ساحناعا قاتار الىپ شىعىپ، كەزەك-كەزەك ويناعان عوي» دەدى ول. مۋزىكالىق اسپاپتىڭ قايدان شىققانىن ايقىندايتىن ناقتى دايەك-دەرەكتى ۇستاي الماي دال بولدىق. ودان ارمەن ۇستا التىنبەك ءبۇي دەيدى: «ءبىز 1980 جىلداردان بەرى قوسساز اسپابىن قازاققا مويىنداتا الماي كەلەمىز. اۋەلى بالتاباي قابىلانوۆ دەگەن ازامات ساحناعا ويناپ شىقتى. كەيىن «قوڭىر» ەتنو توبى ەسترادا ارقىلى بۇكىل ەلگە تانىمال ەتتى. ەندى داستان ەسىمدى جاس ونەرپاز قوس سازدى مەڭگەرە باستادى». «نە دە بولسا، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارعان» (قوجاناسىردىڭ سوزىنەن) التىنبەك قۇماروۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇرىن دومبىرا مويىنىنا قۋىس جاسالىپ، ودان شاناق پەن مويىندى بويلاي ىشەك تاعىلعان. سىرتقى ىشەكتەردىڭ تەربەلىسى ىشكى ىشەكتەرگە بەرىلىپ، دىبىس قۋاتى كۇشەيەدى-مىس. «قوسساز دەپ وتىرعان مۋزىكالىق اسپاپتىڭ بولعاندىعىن دالەلدەيتىن عىلىمي تۇرعىداعى دەرەك كوزى بولسا، ول اسپاپ ءسوز جوق قايتادان جاسالىپ، جاڭعىرۋعا   ءتيىستى. ماسەلەن، قازاق مۋزىكا اسپاپتارىن زەرتتەۋ عىلىمىنىڭ اتاسى بولات سارىبايەۆ وتكەن عاسىردا  ءۇش بىردەي كىتاپ جازدى. ول قازاق مۋزىكا ونەرىنىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت ۇرلەپ وينالاتىن،  ۇرىپ وينالاتىن، ىشەكتى، سىم تىلشەلى، ىسقىشتى، سىلكىپ وينالاتىن اسپاپتارعا ءبولىپ، قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىن جىكتەدى. بۇل حالىق اراسىنا «سارىبايەۆ كەستەسى» دەگەن اتاۋمەن تارالىپ، مۋزىكا مادەنيەتىمىزدىڭ تاريحىنان ورىن الدى. ال ءبىراق «سارىبايەۆ كەستەسىندە «قوسساز» اسپابى كەزدەسپەيدى» دەيدى ونەرتانۋشى جارقىن شاكارىم. ءحىح عاسىردا قازاقتىڭ كونە مۋزىكالىق اسپاپتارى تۋرالى ماعلۇمات قالدىرعان پاللاس، لەپيحين، پوتانين ءتارىزدى ورىس جانە ەۋروپا ساياحاتشىلارى ەڭبەكتەرىندە، ءال-فارابي، ا.زاتايەۆيچ، ب،ەرزاكوۆيچ، ا.بيمبوس، ءا.مارعۇلان، احمەت جۇبانوۆ، قايروللا ءجۇزباسوۆ، ءۋالي بەكەنوۆ، بولات قاراقۇلوۆ ءتارىزدى عالىمداردىڭ جازعاندارىندا دا قوسساز اسپابى جايلى ءبىر اۋىز ءسوز كەزىكپەيدى. قوسساز دەگەن اسپاپ قازاق ەپوستارىندا، باتىرلار جىرىندا دا اتالىنبايدى. سوندا بۇرىن-سوڭدى اتالىنباعان بۇل اسپاپ قايدان كەلە قالدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. جاقىندا سەمەيلىك ارعىنبەك احمەتجانوۆ ەسىمدى ازامات «ءالفارا» دەگەن دومبىرا تەكتەس اسپاپ ويلاپ تاۋىپ، جۇرت نازارىن وزىنە اۋداردى. جاڭعاق اعاشىنان جاسالعان ءالفارا قالىپتى دومبىرادان ءۇش تەسىگى مەن ءۇش ىشەگى بولۋىمەن ەرەكشەلەنەدى ەكەن. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، عىلىمي نەگىزسىز اسپاپتار ەلدىڭ ۇلتتىق ونەرىنە دەگەن تەرىس كوزقاراس قالىپتاستىرىپ قانا قويمايدى، «بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋشىلاردىڭ» دا قاتارىن ارتتىرادى. جەكەلەگەن شەبەرلەردىڭ ىزدەنىستەرى جان-جاقتى زەردەلەنبەي تۇرىپ، ۇلكەن ساحناعا شىعۋىنا شەكتەۋ قويىلۋى قاجەت.

جارقىن شاكارىم، ونەرتانۋشى:

–        جەتىگەن مەن شەرتەر مۋزىكالىق اسپاپتارى وتكەن حح عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنا دەيىن ەشبىر باسپاسوزدە جازىلماعان، بولماعان. سانداعان عاسىرلار بويى جوعالىپ كەتكەن وسى ەكى اسپاپتى شەتەل زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنىپ، العاش تاۋىپ، جازىپ، حح عاسىردىڭ قازاعىنا سىيلاعان بولات سارىبايەۆ سەنساسيالىق جاڭالىق اشتى. ءبارىمىز دە سوندايلىق جاڭالىق اشۋ نيەتىمەن، ءتىپتى ارى بارماي اق ،قازاق حاندىعى قۇرىلعان 1456 جىلدان بەرگى ۋاقىتتان ءححى عاسىرعا دەيىنگى ارالىقتاعى تاريحي جازبالاردا، قوسساز اسپابى جايلى جازبا دەرەك تابىلسا   شىن مانىندە قۋانعان بولار ەدىك. ءزابيرا جاكىشيەۆا دەگەن قارىنداسىمىز ءوزى شىعارعان كىتابىندا «قوسساز» اسپابىنىڭ قاي عاسىردا، قاي جىلدارى  كىمدەر ويناعانىن، قالايشا جەتكەنىن، قاي عالىم زەرتتەگەنىن ايتپاي-اق،  بىردەن شەبەر جاساعان قوسساز اسپابىن  نۇرعيسا تىلەندييەۆ، قارشىعا احمەدياروۆ، بالتاباي قابىلانوۆ سەكىلدى مامانداردىڭ سىناعىنان وتكەنىن جازادى. ايتسە دە، ءزابيراعا ايتارىم، اقىرى كىتاپ جازعان ەكەنسىڭ، قوسساز اسپابى قاي عاسىردا پايدالانىلعان ەكەن، كىمدەر ويناعان ەكەن، بۇل اسپاپتا ورىندالاتىن كۇيلەر بار ما ەكەن، قاي عاسىردىڭ كۇيلەرى ورىندالادى ەكەن، قاي عالىم زەرتتەپ ءجۇر،  اۋەلى وسى باعىتتا ەڭبەكتەنگەن ءجون دەر ەدىم. ەگەر قوسساز جايلى ماعلۇماتتار تابىلسا، زەردەلەسە، زەرتتەسە، ونى جاساپ شىعارۋ، سىننان وتكىزۋ ەشبىر قيىندىق تۋعىزباس ەدى. ءالى كۇنگە دەيىن قوسساز مۋزىكالىق اسپابى جايلى عىلىمي ەڭبەك جازباي جۇرگەن زەرتتەۋشىلەرىمىزگە وكپەمىز بار ەكەنىن جاسىرمايمىز. سوندىقتان قوسسازدى عىلىمي مۋزىكالىق تۇرعىدا تۇركى دۇنيەسىنەن جەتكەن اسپاپ پا، الدە قىپشاق زامانىنىن جەتتى مە ەكەن، نەمەسە قازاقتىڭ حاندىق زامانىنان جەتتى مە، ءبىزدىڭ اتا-بابامىز قاي عاسىردا پايدالاندى ەكەن؟ اۋەلى وسىنى زەرتتەپ، انىقتاپ الايىق.

جۇماگەلدى ناجىمەدەنوۆ، ونەرتانۋشى:                              

–         جاقىندا قوس مويىندى دومبىرا مەن قىلقوبىز اسپاپتارىن كورىپ، قاتتى قاپا بولدىم. مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى قاسيەتتى ونەرىمىزدى عىلىمي نەگىزسىز جاساپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ جۇرگەن شەبەرلەرگە توقتاۋ سالۋىمىز كەرەك. سەبەبى بۇرىن دومبىرا قوس مويىندى: ءبىرى ءۇش ىشەكتى، ەكىنشىسى ەكى ىشەكتى قىلىپ ساحنادا ويناپ جۇرگەندەرگە «قانداي تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ ويناپ ءجۇرسىڭ» دەپ كەزىندە ەسكەرتكەنبىز. ال مىناۋ كەيىنگى جاسالعاندارى ودان دا سوراقى بولىپ شىقتى. دومبىرانىڭ ءبىر مويىنىندا التى ىشەكتى، ەكىنشى مويىنىندا ءۇش ىشەكتى. قىلقوبىز دا ەكى مويىندى. سوندا دومبىرانى گيتار قىلعانىمىز با؟ مەن كلاسسيكالىق مۋزىكالاردى دومبىرانىڭ ەكى ىشەگىنە سىيعىزىپ ويناپ ءجۇرمىن. مۇنداي باسسىزدىققا كىم جول بەرىپ وتىر. بولاشاقتا ەگەر بىرەۋ جەتى باستى ايداھارداي قىلىپ دومبىرانى جاساپ اكەلسە، وعان دا تاڭعالمايتىن زامان بولار. دومبىرا – قازاق حالقىنىڭ “جانى”، ودان ايىرىلساق، قازاق حالقى جەر بەتىنەن بىرگە جويىلۋى مۇمكىن دەگەن ءقاۋپىمىز بار. تاريحقا سۇيەنىپ ايتساق، 6000 جىلدىق دومبىرا ى.دۇكەن ۇلى اتىنداعى مۇراجايدا؛ 1986 جىلى ج.بابالىق ۇلى الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى مايتوبە دەگەن جەردەن تاۋىپ، ارحەولوگ ك.اقىشيەۆ ونىڭ نەوليت داۋىرىندەگى تاسقا قاشالىپ سالىنعان دومبىرا ەكەنىن ايتقان  بولاتىن. سول سۋرەتتە دومبىرا ەكى ىشەكتى، ەكى قۇلاعى، باسىندا ۇكىسى بار. بىزگە جەتكەن تاريحتاعى ءداستۇرلى جادىگەرىمىزدى بۇرمالاماي،  التىن قازىنامىزعا جيناۋعا ءتيىسپىز.