قانداس باۋىرعا حات

 ۇلتتىڭ ۇيىعان ورتاسىن بەتكە الىپ، اسقاق ارماندى تۇلپار ەتىپ، ۇكىلى ءۇمىتتى شىراق قىپ كەلگەنبىز. ۋىز كوڭىلمەن قادام باستىق قازاقياعا. ەلدىڭ باسى بولماساق تا، سايىنىڭ تاسى بوپ جۇرگەن جايىمىز بار. جاراتقانعا شۇكىر ايتامىز. ارعى بەتتەگى، تاشكەنتتەگى ىنىمە جازعان حاتىمدى ۇسىنىپ وتىرمىن.

 اسسالاۋماعاليكۋم، ەلامان! ءحالىڭ قالاي، باۋىرىم؟ مال-جان امان با؟ «ايشىلىق الىس جەرلەردەن، كوزدى اشىپ جۇمعانشا، جىلدام حابار العىزعان» عالامتوردىڭ عالاماتىن وسىندايدا ءبىر سەزىنىپ قالادى ەكەنسىڭ-اۋ. پوشتاما جازعان حاتىڭدى وقىدىم، راحمەت. «قازاقستانعا كەتۋگە، بولاشاعىمنىڭ ءقاڭقا-بىتىمىن سول جاقتا قۇرۋعا بەل بۋىپ وتىرمىن»، - دەپسىڭ. سارسەنبىنىڭ ساتىندە جولعا شىعادى ەكەنسىڭ. ويىڭ دۇرىس، قولدايمىن. اعا دەپ كەڭەس سۇراپسىڭ، ءوتىنىشىڭدى جەردە قالدىرماي، ءوزىمنىڭ كورگەن-تۇيگەنىم مەن كوزقاراس-پىكىرىمدى جازۋدى ءجون كوردىم.

         ەڭ الدىمەن باستى ماقسات-مۇراتىڭدى ايقىنداپ الشى، ءىنىم. ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان «بولاشاعىڭ قاڭقاسىنىڭ» كوركەم دە كورىكتى عيمارات بوپ شىعۋى دا، ۇسقىنسىز ءھام ۇنامسىز جۇلىم ۇيدەي بولۋى دا سول تۇپكى مۇرات-ويعا بارىپ تىرەلەدى. ادامنىڭ ءسوزى – ونىڭ ويىنان، ويى – دۇنيەتانىمىنان حابار بەرەدى عوي. قازاقستاندى بولاشاعىمنىڭ بەسىگىنە اينالدىرسام دەگەن ۇمتىلىسىڭ قۇپتارلىق، قۋانارلىق قادام. شىعايبايشىل ويمەن كۇن كەشىپ، كۇيكى تىرلىكتىڭ قاق-سوعىندا جۇرگەن جاندار از ەمەس ەكەن. سەن سىرقات ويمەن ەمەس، يگى دە ىزگى ويمەن كەلگەيسىڭ. ءۇستى بەيىش، استى كەنىش ەلىڭ بار. ەلىڭنىڭ ەرتەڭى مەن ەڭسەسىن ويلاساڭ، اقىلى كەمەل، اق-ادال ازامات بولۋىڭ كەرەك. «بولماساڭ دا ۇقساپ ب ا ق». سوندا عانا حالقىڭا سان عانا ەمەس، ساپا بوپ قوسىلارسىڭ. كەيبىرەۋلەردىڭ كوكىپ جۇرگەنىندەي، قازاقستان – تەك گەوگرافيالىق اتاۋ عانا ەمەس، ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ اتاۋى. ونىڭ يەسى دە، كيەسى دە – قازاق. قارعا تامىرلى، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاق...

بۇل جاقتا ادا قازاقتى دا، شالا قازاقتى دا، تازا قازاقتى دا كورەرسىڭ ءالى. كوڭىلىڭ كۇڭگىرتتەنبەسىن وندايدا. ول – كەشەگى زىميان، سايقال دا سوراقى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ «جەمىسى». ساپا تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، مەن تازا قازاق بول دەيمىن ساعان.

وزبەكستاندا وزبەك حالقىنىڭ تاريحىن وقىدىڭ، قازاقستان تاريحىنان بەيحابارسىڭ. اۋىل قاريالارىنان تىڭداعان اڭىز-حيكاياتتار ءوز الدىنا، «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىن وقىپ، كوڭىلىڭە توقىپ ال، باۋىرىم. ويتكەنى، ول – تۇلپار عىلىم. قازاقستانعا قونىس اۋدارعاندار تۋعان جەرگە قىدىرىپ بارعاندا، قازاق تاريحى جايلى جازىلعان دۇنيەلەردى اپاراتىنى بار. ازدى-كوپتى جەرىندەگى ەگىنىن سۋارىپ ءجۇرىپ-اق يا بولماسا باۋ-باقشاسىنا كۇتىم جاساپ ءجۇرىپ-اق سول كىتاپتاردى تاۋىسىپ تاستايدى. ءابدىراحمان كوكەمنەن سۇراشى، كوپ وقيدى عوي ول كىسى. سەن «كوگالدى قۋىپ گولايتتاپ ءجۇرۋ» ءۇشىن كەلمەيسىڭ، ارينە. ىبىراي اتامىز 1864 جىلدىڭ 8 قاڭتارىندا قازاق وقۋشىلارىنىڭ ساۋاتىن اشۋ ءۇشىن «اش قاسقىرداي ۇمتىلعان» ەدى عوي؟ قازاق ەلىنە تابان تىرەگەسىن سونداي ىقىلاس-ىنتامەن كىرىس سەن دە. ايتپەسە، كوشتەن قالىپ، قاراڭعىلىققا قامالۋ ءقاۋپى بار. تانىم كوكجيەگىڭدى كەڭەيتپەسەڭ، ۋاقىت شىركىن:«مىناۋ قازاقتىڭ قارا دومالاق بالاسى ەدى عوي»، - دەپ اياپ وتىرمايدى ەكەن.

جۇرەگىڭ اتتاي تۋلاپ، بالاشا ءماز بولىپ اسىعا-اپتىعا كەلەرسىڭ. «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس». «كەلىمسەك» دەگەن كەمسىتۋگە دە، «قانداسىم» دەگەن قامقورلىققا دا كەزىگەسىڭ. ورالمان دەسە – وتالما، قانداسىم دەسە – مەيىرلەن. «كەلىمسەك، ورالمان» دەپ، ازىن-اۋلاق اقشا العانىڭ ءۇشىن قارالايتىندار دا تابىلار. «بايدىڭ اسىن بايعۇس قىزعانىپتى». الايدا ميللياردتتاعان دوللاردى اكەتىپ جاتقاندارعا ءلام-ميم دەمەيتىنىنە تاڭداناسىڭ ەرىكسىز... اتا-بابامىزدى قىناداي قىرىپ تاستاعانداردىڭ ءتىلىن ءتاۋىر كورەتىندەر دە بار. ادا قازاقتاردىڭ ارسىز ءىسى بۇل. ىرىگەن اۋىزدان شىققان شىرىگەن سوزدەردى تەك بەيپىل بىرەۋلەر عانا ايتادى. ونداي ءسوز-ۇعىمدى تازا دا تۇنىق سانا-سەزىمىڭە قوندىرىپ، بىلعاماي-اق قوي. بابا تاريحتى بىلمەگەننىڭ كەسىر-كەسەپاتىن وزدەرى تارتار. ولار تاشكەنت ماڭىنداعى كۇلتوبەدە از-تاۋكە حاننىڭ باسشىلىعىمەن "جەتi جارعى" زاڭ جورالعىسىنىڭ جازىلعانىن، تاشكەندە تولە ءبيدىڭ، ناۋاي وبلىسىنداعى نۇراتادا ايتەكە ءبيدىڭ، سامارقان ماڭىندا ءجالاڭتوس ءباھادۇردىڭ،  نۇكiستە اداي ەر قوساي باتىردىڭ، حورەزمدە سىرىم باتىردىڭ جاتقانىن بىلمەيتىندەر عوي. سەن ورالمان بولساڭ، تولە بي بابامىز دا ورالمان بولعانى ما؟! قۇداي ساقتاسىن!

وتكەن عاسىردا تۇڭعىش قازاق يسنتيتۋتى تاشكەنتتە اشىلعانىن، تۇڭعىش قازاق ءباسپاسوزى سول شاھاردا جارىققا شىققانىن بىلمەيتىن بەيباقتاردىڭ ءسوزىن كوڭىلىڭە المايتىن بول! كەشەگى الاش ارىستارى دا سەن دۇنيەگە كەلگەن جەردە قىزمەت ەتىپ، تەر توكتى. بابا تاريحتى تۇگەندەپ تانىماعان، ۇلتتىق رۋح پەن ادامي قاسيەتكە جارىماعان شالاعايلار قاي داۋىردە دە، قاي قوعامدا دا بولادى.  1931-32 جىلداردا بولعان اشارشىلىقتا قۇربان بولعانداردىڭ – 2 ملن. 300 مىڭ، 1930-34 جىلدارداعى ۇجىمداستىرۋ مەن وتىرىقشىلاندىرۋ كەزىندە قىزىلتابان قۋعىنعا تاپ بولعانداردىڭ – 620 مىڭ، ستاليندىك رەپرەسسياعا ۇشىراپ اتىلعانداردىڭ – 25 مىڭ، ايدالعانداردىڭ – 75 مىڭ، ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا (ۇلى وتان سوعىسى ەمەس) ورالماعانداردىڭ – 350 مىڭ، رادياسيادان ولگەندەردىڭ – 25 مىڭ... ەكەنىن تۇيسىنبەيتىندەر، ساناسىندا ساڭلاۋى جوقتار وسى قىزىل قىرعىننىڭ ءبارى ادەيى جاسالعانىن بىلسە دە، ورىسشا شۇلدىرلەپ، ونى زور ساناپ، قازاقتى قور سانايدى. ولار اباي ايتقان «تولىق ادامدار» ەمەس، «ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەككە» اۋاداي ءزارۋ رۋحاني مۇگەدەكتەر. ونداي وپاسىزدار قازاقجۇرەكتى كەز كەلگەن ازاماتقا ۇنامايدى. قۇدايعا شۇكىر، ەل مەن جەردىڭ قاسيەتىن سەزىنىپ، ۇلتتىق رۋحقا قانىپ وسكەن باۋىرلارىڭ كوپ. قۋان وسىعان! قازاقى قالپى مەن سالتىن ساقتاعان كوپتەگەن باۋىرلارىمىزدىڭ ىقىلاسى ەرەكشە.

اۋىلعا بارعاندا، قازاقستان تۋرالى ايتقاندارىمدى قىزىعا دا قۇلشىنا تىڭدايتىنداردىڭ ءبىرى سەن ەدىڭ. جۇرەگىڭ تورىندەگى ۇشقىن جالىن اتىپ، اقىرى ءبىرجولا كەلۋگە شەشىم قابىلداپسىڭ. جارايسىڭ، جارقىنىم!

«تەڭىز تامشىسىنان بىلىنەدى» دەيتىن ءسوزدى كوپ ايتامىز. سەن بەينە ءبىر تامشىدايىنسىڭ. مەن دە. قوعامنىڭ ءوزى تامشىلاردان قۇرالعانداي. وسىنى تەرەڭىرەك زەردەلەشى. ول وزبەكستانداعى 1،5 ميلليون قازاقتىڭ قانداي ەكەندىگىن ساعان قاراپ-اق پايىمداي بەرەدى دەگەن ءسوز. ءقازىر زامان سولاي بولسا دا، جاعداي بولەك. مەكەمباي اتانىڭ ايقاي-سۇرەڭى دە، جانايدار كوكەنىڭ مىلتىعى دا ۇستەم ەمەس. ول تۋىپ وسكەن اۋىلىمىزدا عانا شامالى كۇش-قۇدىرەتكە يە شىعار، ءسىرا. ءقازىر – اقپاراتتىڭ ۇستەم بولعان كەزى. ايتپاعىم، سەن تۋرالى جيرەنىشتى وسەك-اقپارات شىقسا، ونىڭ ءوزى ارعى بەتتەگى اعايىندار تۋرالى كوزقاراستىڭ قيسىنسىز بولۋىنا اكەپ سوعادى. سەن ءبىر قارىن مايدى شىرىتەتىن قۇمالاق بولماۋىڭ كەرەك. جاقسى بولۋعا، اتا-انا،دوس-جاراننىڭ ءۇمىتىن اقتاپ جۇرۋگە تىرىس قاشاندا. كەيدە ويلايمىن، ەگەر ادامدار ءوز ەسىمدەرىنە لايىق بولسا، مىنا الەم گۇل-گۇل جايناپ كەتەر مە ەدى كىم ءبىلسىن!؟. ۇلت ءۇشىن ەڭبەكتەنسەڭ، ۇلت ابىرويىن قورعاشتاپ جۇرسەڭ، ءوزىڭنىڭ بەدەل-بيىگىڭدى سونىڭ ىشىنەن تاۋىپ الاسىڭ.

قازاق – قاسىرەتتى كوپ كورگەن حالىق. سەن سول حالىقتىڭ پەرزەنتىسىڭ، وعان نالىما، تەك شۇكىر ايتۋعا ءتيىسپىز! سۋدىڭ دا سۇراۋى بار. اللا بىزگە ب ا ق سىيلاپتى، وسى نىعمەت-باقىتتىڭ قادىر-قاسيەتىن ءبىلىپ ءجۇرۋدى جازسىن. ول ءۇشىن ارلى بولۋ كەرەك... «ارسىز بولماي - اتاق جوق» ، -دەپ ۇلى ابايدىڭ سىنايتىنى بار. قىزىق،ءا؟ قىزىق بولعاندا، قيىن ءتىپتى. ەگەر سەن دە سول جولعا تۇسسەڭ، اباي اماناتىنا قيانات جاساپ، ۇلت الدىندا ماسقارا كۇي كەشكەنىڭ. «ار جازاسى - بار جازادان اۋىر جازا» (م.اۋەزوۆ) ەكەنىن جەتە تۇسىنبەگەندىگىڭ. قايتا سول ابايشا ايتساق: «پايدا ويلاما - ار ويلا» ءدايىم!

ءبىز قانداي حالىق ەدىك؟ «مالىم – جانىمنىڭ، جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەيتىن حالىق ەمەس پە ەدىك؟! الايدا بۇگىنگى جاھاندانۋ ۇدەرىسى «ارىم – جانىمنىڭ، جانىم – مالىمنىڭ ساداعاسى» دەيتىن حالگە جەتەلەپ جاتقانداي. اقشا تابۋ ءۇشىن ءومىر سۇرە مە، ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن اقشا تابا ما – بەلگىسىز. سەن جولى جىڭىشكە بولسا دا، اۋىر، ازاپتى بولسا دا، ار سوقپاعىن تاڭداعايسىڭ. ويتكەنى، قۇلقىننىڭ قۇلىنا اينالعاندار مەن ۇلت مۇددەسىن ۇمىتقاندار بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ سۋدىڭ بەتىنە قالقىپ شىعادى. ءادىل تاريح سوتتايدى... نارىقتىق زاماندا قارىق بوپ جاتقاندار شامالى. كاپيتاليزمنىڭ قامشىسى سەنىڭ دە ارقاڭا ءتيىپ كەتپەس ءۇشىن جالقاۋلىق دەگەن جاۋىڭا قارسى تۇرا بىلگىن! ەڭبەكتى سەرىگىڭ ەت تە، كەدەرگىلەردى جەڭبەكتىڭ امالىن تاپ.

         ءبىز تۋعان جەردە پروبلەمالاردىڭ بار بولعانى سياقتى، قازاق ەلىندە دە ماسەلە كوپ. سوندىقتان، مازاسىزدانباي-اق قوي. ونى ايتاسىڭ، ۇلى بريتانيا مەن اقش-ىڭ دا پروبلەما باتپاعىنا باتىپ وتىر. ازدى-كوپتى كەزدەسكەن ماسەلەگە كوز جۇما قاراماي، ءتۇيىنىن شەشۋگە اتسالىس. ماقتا ەگىلگەن القاپتىڭ باسىندا وتىرىپ الىپ، قارتتار اڭگىمەسىن تىڭدايتىنبىز. ىبىراي پايعامباردى وتقا سالعاندا، اۋزىمەن سۋ تاسىعان قۇمىرسقانى ەسىڭە الشى. سول حيكايانى جاقسى كورەتىن ەدىڭ عوي. قۇمىرسقاداي بول، ەندەشە.

         «بوداندىق قازاقتىڭ موينىنان تۇسسە دە، ميىنان تۇسكەن جوق» دەدى بىردە جازۋشى اعامىز. سماعۇل ەلۋبايدىڭ وسى سوزىندە كوپ ءمان جاتىر. قۇلدىق سانادان ارىلامىز، قۇلان-تازا ايىعامىز ءبىز. ول ءۇشىن ءارقايسىمىز «كىرپىش بوپ قالانىپ»، وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعۋىمىز كەرەك بولادى. كۇل بولماساڭ، ءبۇل بول دەيتىن زامان ەمەس ەكەن ءقازىر. اسىرەسە قازاق ءۇشىن. وسىنى ۇقشى، ەلامان!

تاۋەلسىزدىك العالى 1 ميلليوننان استام قانداستار ات باسىن بۇرىپتى. ءاربىر ونىنشى ازامات ءوزىڭ سەكىلدى، ءوزىمىز سەكىلدى تاعدىرلاس اعايىندار. ارمان-اڭسارى مەن قام-قايعىسى دا ۇقساس. جوعارىدا ايتقان باستى ماقسات-مۇراتىڭ ەلگە قىزمەت ەتۋ بولسىن. كورشى اۋىلدان شىققان باقىت (سارسەكبايەۆ) اعاڭ سەكىلدى بول. قايتسەڭ دە، قاي سالادا جۇرسەڭ دە قىزمەت ەت. شەتتەن كەلىپ، ۇلەس قوسىپ جاتقانداردى سانامالاماي-اق قويايىن. كوپ ەكەن. ولار وزدەرىنىڭ اسىل مىندەت-بورىشىن اتقارىپ جاتىر. ءوزىڭ ەستى بالا ەدىڭ عوي. ءتۇسىن دە ءتۇيسىن ءسوزىمدى.

رۋح، نامىس، ار – مىنە وسى ۇشەۋىن ءبىر بويىڭا سىيدىرا بىلسەڭ، ءتىل، ءدىن، ءدىل – ۇشەۋىنە جاناشىر جىگىت بولاتىنىڭا بەك سەنەمىن. يدەولوگيالىق يممۋنيتەت دەگەننىڭ كوكەسى وسىلاردا جاتىر عوي... مەنىڭ بايقاعانىم، قازاق قوعامىندا ءقازىر وسى قاسيەتتەر تۋرالى تۇسىنىك-ولشەم وزگەرگەن سەكىلدى. مىسالى، نامىستى الايىق. قاراپايىم قازاق ءۇشىن اشىق-شاشىق كيىنۋ، ءوز تىلىندە سويلەمەۋ  - نامىس. ال كەيبىر «زاماناۋي» زامانداستار ءۇشىن قازاقشا سويلەۋ، ءدىنى مەن ءدىلىن قاستەرلەۋ – نامىس، «پازور»، «مامبەتتەرشە كۇن كەشۋ»، ەسكىلىككە سالىنۋ... كەرەعار قۇبىلىس. ەكى توپ تا بىرىنە-بىرى جاقتىرتپاي قارايدى. ولاردىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتىلى باسقا. ءتىلى باسقا ادامنىڭ ءدىنى مەن ءدىلى دە جارىمجان، ال ونداي ادامنىڭ قۇنى جوق. دياسپورادان ەمەس، بۇگىنگى ۇلتىڭنىڭ ۇيىسقان ورتاسىنا تاريحي مەكەنىڭنەن كەلمەكسىڭ سەن. وسىنداي ءبىر بۇلىڭعىر تۇسىنىك بار. جۇڭگو مەن موڭعولياداعى، اناۋ رەسەيدەگى قانداستاردىڭ كوبى قازاقتىڭ تاريحي جەرىندە وتىر.

مەن  ءوز ويىمدى قاعاز بەتىنە ءتۇسىردىم. ۇزىن-ىرعاسى وسىلاي، باۋىرىم. سوسىن تاعى دا حابارلاسارمىز. اتا-اناڭا، اۋىلداستارعا دۇعاي-دۇعاي سالەم ايتارسىڭ.

ىستىق ىقىلاسپەن، اعاڭ نۇربول جۇماعالي ۇلى