Qamshy.kz ءجۋرناليسى قازىرگى تاڭدا اتا-انالاردىڭ كوبىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىرعان مەنتالدى اريفمەتيكا تۋرالى زەرتتەۋ جاسادى.
تاريحىنا شولۋ
بىرنەشە مىڭ جىل بۇرىن قىتايلىقتار «اباكۋس» ەسەپشوتىن ويلاپ تاپقان بولاتىن. بۇل قۇرال اريفمەتيكا سالاسىنا كوپ وزگەرىس اكەلدى. حVI عاسىردا «اباكۋستى» جاپوندىقتار قولدانا باستادى. سودان بەرى 400 جىل ءوتىپتى. 400 جىلدا «اباكۋسقا» نەگىزدەلگەن سان ءتۇرلى ەسەپشوتتار پايدا بولدى (ونىڭ ىشىندە اتالارىمىز قولدانعان «سوۆەتسكيي» ەسەپشوت تا بار). اتالمىش ەسەپشوتتىڭ ەرەكشەلىگى، ءمانى كەز كەلگەن ەسەپتى ويشا تەز شىعارۋعا ۇيرەتەدى. بۇگىنگىنىڭ كالكۋلياتورى ۋاقىت جاعىنان ودان قالىس قالىپ قويادى. «اباكۋس» بۇگىندە اقش-تا، كورەيادا، وڭتۇستىك ازيادا كەڭ تانىمال. ەندىگى كەزەك بىزدە...
بايىبىنا بارۋ
مەنتالدى اريفمەتيكا دەگەندى ەستىگەن شىعارسىز. ول تەز ەسەپتەي وتىرىپ، ميدىڭ وڭ جانە سول جاق شارلارىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتۋدى، جالپى ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ، كوڭىل ءبولۋ قابىلەتىن ارتتىرۋدى كوزدەيدى. باسىندا سىزگە «اباكۋستى» بەرەدى. بىرنەشە اي بويى قولىڭىزدى جاتتىقتىرىپ، سونىمەن ەسەپ شىعاراسىز. بىرتە-بىرتە ويشا ساناۋدى ۇيرەنە باستايسىز. قاراپايىم سانداردى تەز باعىندىرساڭىز، كەلەسى دەڭگەيگە وتەسىز. جالپى 11 دان بار. 1 دانعا ورتاشا ەسەپپەن 3-4 اي كەتەدى. جەتىسىنە 2-3 رەت باراسىز. ساباقتىڭ ۇزاقتىعى ءار ورتالىقتا ءارقالاي. شاعىن توپتا نەمەسە جەكەلەي دايىندالا الاسىز. باعاسى دا تىكەلەي سوعان بايلانىستى.
دەنيس پەتروۆيچكە شالىنعان قوڭىراۋ
الماتى قالاسىنىڭ اباي كوشەسىنىڭ بويىندا «مەنتالدى اريفمەتيكاعا بالا جينايمىز» دەگەن جارناماعا كوزىم ءتۇسىپ قالدى. جۇمىسقا جاقىن ورنالىسقاندىقتان كەڭسەلەرىنە قوڭىراۋ شالدىم. سودان سوڭ بارىپ قايتتىم. وتىرعان عيماراتتارىنا، جالپى جاعدايلارىنا قاراپ، اريفمەتيكانىڭ بۇل ءتۇرىن وقۋ ۇلكەن سۇرانىسقا يە ەكەندىگىن ءتۇسىندىم. بالالار كىرىپ جاتىر، شىعىپ جاتىر... ديرەكتورى دەنيس پەتروۆيچ ەسىمدى كارىس ازاماتى. اشىلعاندارىنا ەكى جىل. فيرمانىڭ اتى «جاڭا جول». 3 جاستان 15 جاسقا دەيىنگى ارالىقتاعى بالالاردى قابىلدايدى ەكەن. ءبىر ايعا 36000 تگ. كولەمىندە تولەم الىنادى. مەنتالدى اريفمەتيكانى وقىتۋدىڭ كەڭ تارالعان ەكى ءتۇرلى مەتوديكاسى بار. ءبىرىنشىسى – مالايزيالىق، ەكىنشىسى – وڭتۇستىك كورەيالىق. «جاڭا جولدىقتار» ەكىنشى ءادىستى تاڭداپتى.
36 جاستا ءمۇعالىم اتانۋ
ورتالىقتىڭ ءمۇعالىمى باحتىنۋر باۋدينوۆامەن تانىستىم. ساباق بەرىپ جۇرگەنىنە كوپ بولماپتى. ەڭ قىزىعى، ول ماماندىعى بويىنشا پسيحوتەراپيەۆت. ءبىراق ءوز سالاسى بويىنشا جۇمىس ىستەپ كورمەپتى. مەنتالدى اريفمەتيكاعا كەلۋىن باحتىنۋر بىلاي باياندادى: «كىشكەنتاي بالام بار. سول مەنتالدى اريفمەتيكاعا بارعىسى كەلگەن. الايدا ساباقتىڭ اقشاسى مەن ءۇشىن قىمبات بولىپ شىقتى. مەنتالدى اريفمەتيكانى ۇيرەتەتىن ورتالىققا بارعاندا ولارعا مۇعالىمدەر كەرەك ەكەنىن ءبىلدىم. سوسىن ءوزىم ۇيرەنىپ الىپ، بالامدى دا ۇيرەتەمىن دەگەن وي كەلدى». ءقازىر ءوز بالاما دا، وزگەنىڭ بالاسىنا دا ساباق بەرۋدەمىن.
Google.kzء-تىڭ جاۋابىن ءبىلۋ
عالامتورعا كىرسەم «مەنتالدى اريفمەتيكادان ساباق بەرەتىن ءمۇعالىم كەرەك!» دەگەن حابارلاندىرۋلار وتە كوپ ەكەن. ەسكەرەتىن ءبىر جايت، ەشكىم سىزدەن جۇمىس تاجىريبەسىن سۇرامايدى، كۇتپەيدى دە. «كومپانيا ەسەبىنەن ۇيرەتەمىز، بۇل كوپ ۋاقىت المايدى» دەيدى جۇمىس بەرۋشىلەر. سوعان قاراعاندا مەنتالدى اريفمەتيكادان ساباق بەرۋ الىپ بارا جاتقان قيىن شارۋا ەمەس. تاعى ءبىر تاڭ قالعانىم – ايلىق كولەمى. 150000-200000 تەڭگە. كىم نە دەسە دە ەلىمىزدەگى ورتاشا ايلىق كولەمى مۇنداي سوما ەمەس. 150000 تگ. گازەتتىڭ باس رەداكتورى الادى شامامەن. وسىندان-اق قاي ەڭبەكتىڭ قالاي باعالاناتىنىن باعامداي بەرىڭىز.
ماتەماتيكتەردىڭ وي-پىكىرىن ەستۋ
اكادەميك اسقار جۇمادىلدايەۆ «Abai.kz»-كە شىققان سۇحباتىندا: «ماتەماتيكا عىلىمى – تەڭىز. مەنتالدى اريفمەتيكا سول تەءڭىزءدىڭ ءبىر تامشىسى عانا. مۇنى يگەرگەن ادام سانداردى تەز كوبەيتۋءدى ءبىلەدى. ودان وزگە ارتىقشىلىعى جوق. ءبىر ەسەپتى بىرەۋ 5 سەكۋندتا، ەكىنءشى بىرەۋ 1 مينۋتتا شىعارۋى ءمۇمكىن. مەنىڭشە، ناتيجە دۇرىس بولسا، بولدى» دەپتى.
اسقار ەسىمدى الماتىلىق ماتەماتيك ءمۇعالىم: «مەن جوعارى سىنىپتارعا ماتەماتيكادان ساباق بەرەمىن. ال، مەنتالدى اريفمەتيكا باستاۋىش سىنىپتىڭ دەڭگەيى. جالپى، ونىڭ جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلىن شامامەن عانا بىلەمىن. نەمەرەلەرىمدى دە كۋرسقا بەرگەن ەمەسپىن. سول سەبەپتى كۋرسقا بارعان بۇلدىرشىندەردىڭ وقۋ ۇلگەرىمى وزگەرە مە دەگەن سۇراققا مەن جاۋاپ بەرە المايمىن. بار بىلەتىنىم – مەنتالدى اريفمەتيكا عىلىم ەمەس. ول تەز ەسەپتەۋدىڭ جولى. بالا تەز ەسەپتەپ بەرسە، ەرەسەكتەر قول شاپالاقتاپ ءماز بولادى. ال، ول بالانىڭ ماتەماتيكاسى ناشار بولۋى ابدەن مۇمكىن. تەز ەسەپ شىعارۋ ماتەماتيكانى جاقسى ءبىلۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. مىسالى، بىزگە باياعىدا شىمكەنتتەن تەز ەسەپتەيتىن تانىمال بالا مەكتەپكە كەلگەن. اۋدان، قالا، وبلىس گازەتتەرىنە شىعىپ جۇرگەن بالا ءبىزدىڭ ماتەماتيكالىق ەسەپتەرىمىزدى شىعارا الماي سۇرىپتاۋدان وتپەي قالدى. ءسويتىپ مەكتەبىمىزگە تۇسپەدى. وكىنىشكە قاراي».
ۇزدىگىن انىقتاۋ
«ISMA-Kazakhstan» مەكتەبى الماتىدا 2013 جىلى قۇرىلعان. 2014 ج. باستاپ رەسپۋبليكا بويىنشا ءوز بولىمشەلەرىن اشا باستادى. بۇگىن تاڭدا 128 فرانشيزدىك مەكەمەسى (قارابايىر تىلمەن ايتقاندا ءىزىن جالعاستىرۋشىلارى) بار، جەكەمەنشىك 7 مەكەمەسى بار. ساباق قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە وتەدى. مەنتالدى اريفمەتيكا بويىنشا ەكى رەت وتكەن رەسپۋبليكالىق وليمپيادانىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى وسى. بيىلعى وليمپياداعا قىرعىزستاننان دا ارنايى كەلىپتى. كەلەر جىلى رەسەي، بولگاريا قاتىسادى دەپ جوسپارلانۋدا. دەمەك وليمپيادا رەسپۋبليكالىق ەمەس حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرىلەدى.
ماقسات – وليمپياداعا بارۋ
بىشكەك قالاسىمەن بايلانىسقا تۇسكەنىمىزدە تۇتقانى تاتيانا بەگەل ەسىمدى ينسترۋكتور كوتەردى. تاتيانا الماتىدا وتكەن رەسپۋبليكالىق وليمپياداعا بىشكەكتەن 50 ادام قاتىسقانىن راستادى. «بىزدە مەنتالدى اريفمەتيكا بويىنشا مەكتەپارالىق، قالالىق، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق وليمپيادالار وتكىزىلەدى. قىرعىزستاندا دا اريفمەتيكانىڭ بۇل تۇرىنە قىزىعۋشىلىق جوعارى دەڭگەيدە. ءبىراق الماتىعا بارۋ، سىزدەر وتكىزگەن وليمپياداعا قاتىسۋ ءبىز ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە، ەرەكشە وقيعا. بالالار ءماز بولىپ بارىپ، ءماز بولىپ قايتتى. ناتيجەمىز دە جامان ەمەس. 2 گران-پري، 1 ءۇشىنشى ورىن ۇتىپ الدىق»،-دەدى.
ەسەپ سۇراۋ
مەنتالدى اريفمەتيكاعا بالا 2،5-3 جىل بارۋى كەرەك. بۇل شاما-شارقىنىنا قاراي ەڭ نەگىزگى دەگەن دەڭگەيلەردى باعىندىرۋعا كەتەتىن ۋاقىت. كۋرس اقىسىن تولەيمىن دەپ كاسساعا بارعاندا الدىن-الا دايىن بولىڭىز، سەبەبى: 1 اي = 14000 تەڭگە (4 رەت بارادى 2 ساعاتتان)، 12 اي = 192 000 تەڭگە، 2 جىل =384 000، 3 جىل = 576 000 تەڭگە («ISMا» مەكتەبىنىڭ باعاسى بويىنشا).
اق-قاراسىن اجىراتۋ
استانا قالاسىنداعى №83 مەكتەپ-گيمنازياسىنىڭ پسيحولوگى نازگۇل ءابىلقاسىموۆا: مەنتالدى اريفمەتيكا بارعان بالانىڭ پسيحولوگيالىق جاي-كۇيى وزگەرە مە، وزگەرمەي مە ايتۋ قيىن. سەبەبى ونى باقىلاۋ قاجەت. مەن ارنايى تۇردە باقىلاۋ جۇرگىزبەدىم. ءوز قىزىمنىڭ كۋرسقا بارىپ جۇرگەنىنە ءبىر اي بولدى. ناتيجە جايلى ايتۋ ءالى ەرتە. جالپى، ءوز باسىم كالكۋلياتوردان قاراعاندا ەسەپشوتپەن ەسەپتەگەندى قۇپتايمىن. بۇل جەردە اڭگىمە «اباكۋس» جايلى. «اباكۋس» شوتىمەن ەسەپتەگەندە كونسەنتراسيا كەرەك. كالكۋلياتور سياقتى دايىن دۇنيە ۇسىنبايدى. سول جاعىنان العاندا مەنتالدى اريفمەتيكا جاقسى دۇنيە مە دەپ ويلايمىن. ءبىراق كۋرسقا بارعان بالادان كەرەمەت جاڭالىق، وزگەرىس كۇتۋ دۇرىس ەمەس. بۇل جاي عانا قوسىمشا كۋرس. دومبىرا ساباعىنا بارعانداردىڭ ءبارى دومبىراشى، كۇيشى بولىپ كەتپەيتىنى سياقتى. بالا بوس جۇرگەنشە مەنتالدى اريفمەتيكاعا بارسىن. ارينە، جاس مولشەرى شەكتەۋىن ەسەپكە العان ابزال. بالاقايدى ەمەس بوزبالانى مەنتالدى اريفمەتيكاعا اپارعاننان دىم شىقپايدى. ايتپاقشى، ءبىزدىڭ مەكتەپتە ءبىر ءمۇعالىم اقىسىز تۇردە اپتاسىنا ءبىر رەت كىشكەنتاي بالالارعا مەنتالدى اريفمەتيكادان ساباق بەرىپ ءجۇر (ءاتى-جونى ەسكە تۇسپەي تۇرعانى).
استانا قالاسىنداعى №83 مەكتەپ-گيمنازياسىنىڭ مەنتالدى اريفمەتيكانىڭ ترەنەر ءمۇعالىمى گۇلجان تولەگەن قىزى: نەگىزى ماماندىعىم بويىنشا ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمىمىن. 20 جىلدىق ەڭبەك ءوتىلىم بار. مۇعالىمدەر كۆاليفيكاسياسىن كوتەرۋ ءۇشىن كەمبريدجىك كۋرسقا قاتىساتىنىن بىلەتىن شىعارسىزدار. مەن سول كۋرسقا قاتىستىم. سودان كەيىن سترەسس الدىم. ينسۋلتكە ۇشىرادىم. نەيروحيرۋرگتار ماعان شۇعىل ارادا جۇمىس ورنىن، سالامدى وزگەرتۋدى كەڭەس بەردى. بالام عالامتوردان مەنتالدى اريفمەتيكا جايلى وقىپ وتىرعانىن كوزىم شالىپ قالعان. قىزىعىپ مەن دە قارادىم. قىتايعا بارىپ مەنتالدى اريفمەتيكانى وقىپ شىقتىم. ناتيجەسىندە اعاشتاي بولىپ جۇمىس ىستەمەي، يكەمسىز قالعان قولىم جازىلدى. ءوزىمدى جاقسى سەزىنە باستادىم. ومىرگە قايتا كەلىپ، ءوز-وزىمدى تابۋىما مەنتالدى اريفمەتيكا قاتتى كومەكتەستى. جالپى، مەنتالدى اريفمەتيكا قحر-دا سال اۋرىنان ەم رەتىندە قولدانىلادى ەكەن. سەبەبى قولمەن ەسەپتەيسىڭ، كوزگە ەلەستەتەسىڭ، سانايسىڭ، سويلەيسىڭ. №83 مەكتەپ-گيمنازياسىنىڭ ديرەكتورى ساۋلە ەرمۇحان قىزىنىڭ الدىنا كەلىپ باستان وتكەرگەنىمدى، جاعدايىمدى باياندادىم. ول كىسى مەنتالدى اريفمەتيكانى مەكتەپ باعدارلاماسىنىڭ مىندەتتى 45 مينۋتتىق ساعاتىنا ەنگىزۋدى ۇسىندى. ساۋلە ەرمۇحان قىزىنىڭ مەنتالدى اريفمەتيكا جايلى بىلەتىنى كوپ ەكەن. ۇسىنىستى قابىل الۋىنا دا سول اسەر ەتتى. شەتەلگە وليمپيادالارعا شىققاندا مەنتالدى اريفمەتيكا كۋرسىنا بارعان بالالالار كوبىرەك جۇلدەلى ورىنعا يە بولاتىنىن بايقاعان ديرەكتور ماعان 12 ساعات ءبولدى. ءبىزدىڭ مەكتەپتە 26 ءبىرىنشى سىنىپ بار. سولاردىڭ بارىنە اپتاسىنا ءبىر رەت ورىس، قازاق تىلىندە ساباق بەرەمىن. اتا-انا ول جەتكىلىكسىز دەسە، اقىلى تۇردە قوسىمشا كۋرسقا جازدىرا الادى. ءبىر بايقاعانىم جارتى جىلدان سوڭ پروگرەسس كوزگە كورىنە باستايدى. ادام الدىڭعى ميىمەن ويلاۋعا ۇيرەنىپ قالعان. مەنتالدى اريفمەتيكا ميدىڭ وڭ جاق بولىگىن قيمىلداتىپ، ويلاتۋعا اسەر ەتەدى. قايتالاپ ايتامىن، وعان تەك بالالار عانا ەمەس ەرەسەكتەر دە بارسا بولادى.
ديانا سنەگينا، تانىمال راديوجۇرگىزۋشى: 2 بالام دا مەنتالدى اريفمەتيكاعا بارعان. جارتى جىل كولەمىندە. ءقازىر ءۇزىلىس جاساپ، بارماي ءجۇرمىز. ءبىرى ول كەزدە12 جاستا، ءبىرى 10 جاستا بولاتىن. ساباق ۇلگەرىمىنە ناقتى اسەر ەتپەسە دە ءوز باسىم بالالارىمنىڭ بويىنان جيناقىلىقتى بايقادىم. ءبىر ساعات كومپيۋتەر ويىندارىن ويناعانشا بالا مەنتالدى اريفمەتيكاعا بارعانى دۇرىس. مەن بالالارىممەن بىرگە العاشىندا كۋرستارىنا بارىپ تۇردىم. ءار ساباق قىزىق بولىپ وتەدى. ءىش پىستى، ۇيقىم كەلدى دەگەن اڭگىمە جوق. ۋاقىتتىڭ قالاي زىرعىپ وتكەنىن بايقاماي قالدىق. ماعان سالسا، مەنتالدى اريفمەتيكانى شەتەلدەگىدەي مىندەتتى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزەر ەدىم. ودان پايدا كورمەسەك، زيان شەكپەيمىز. بوس ۋاقىتىم كوبىرەك بولعاندا ءوزىم دە مەنتالدى اريفمەتيكاعا جازىلار ەدىم.
قاراقات ءابىلدينا، تانىمال ءانشى، كوپ بالالى انا: مەن نەگىزى مەكتەپتى ەمەس، مۇعالىمىنە قاراپ مەكتەپ تاڭدايتىن اتا-انامىن. ءاليا ءابۋ قىزى – 37 جىلدىق ەڭبەك ءوتىلى بار ەرەكشە قۇرمەت تۇتاتىن، سىيلايتىن ادامىم، ۇستازىم. ول كىسى №66 مەكتەپتە ساباق بەرگەندىكتەن بالالارىمدى دا سول وقۋ وشاعىنا اپاردىم. مەنتالدى اريفمەتيكاعا باسىندا قىزىققانىم راس. بالالارىمدى كۋرسقا بەرمەس بۇرىن باستاۋىش مۇعالىممەن اقىلداسۋدى ءجون كوردىم. ول تۇپكىلىكتى قارسى بولدى. ءاليا اپايدىڭ ايتۋى بويىنشا مەنتالدى اريفمەتيكا بالانى «روبوت» قىلادى. سەبەبى بالا سيفرلاردى قوسادى، شەشىمىن اۋىزشا ايتادى، ءبىراق شەشىلۋ جولدارىن ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. ءتۇسىندىرىپ بەرە الماسا، ودان نە پايدا، نە ءمان بار؟ ءاليا ءابۋ قىزىنىڭ ايتقانىنىڭ جانى بار. كەلىسپەسكە بولمايدى. بالالارىمنىڭ جالپى بوس ۋاقىتى از. قازىرگى مەكتەپ باعدارلاماسى دا وڭاي ەمەس. قوسىمشا رەتىندە بالالارىمدى شاحماتقا، سپورتتىق گيمناستيكاعا، دومبىرا ۇيىرمەلەرىنە جىبەرەمىن. مەنتالدى اريفمەتيكاعا ءسويتىپ بارمايمىز.
ءاليا ءابۋ قىزى، استانا ق. №66 مەكتەپ-ليسەيىنىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى، ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى: سىنىبىمدا باسىندا 2 بالا مەنتالدى اريفمەتيكاعا باراتىن. مەن ولاردىڭ ونداي كۋرسقا باراتىنىن بىلمەدىم. بايقاعانىم تەز ەسەپتەيدى. ءبىراق ول قالاي شىقتى دەگەندە ۇندەمەي تۇرادى. ءماتىندى ەسەپ، لوگيكالىق سۇراقتار بولعاندا بالا ابدىراپ قالادى. سويتسەم ولار مەنتالدى اريفمەتيكا كۋرسىنا بارادى ەكەن. سوسىن اتا-انالارىنا زۆونداپ، كۋرسقا بارۋدى ۋاقىتشا توقتاتۋدى ءوتىندىم. قانشا دەگەنمەن 37 جىلدىق تاجىريبەم بار. ءوزىمدى قاتەلەستىم دەپ ويلامايمىن. مەنتالدى اريفمەتيكانى مەكتەپتىڭ مىندەتتى باعدارلاماسىنا ەنگىزگىسى كەلسە، وعان بولەك ءمۇعالىم الۋ كەرەك سياقتى. ءمۇعالىم ءوزى جاقسى بىلەتىن نارسەسىن عانا باسقاعا ۇيرەتە الادى.
جۋرناليستىك قورىتىندىلاۋ
بالاڭىزدى مەنتالدى اريفمەتيكاعا بەرەسىز بە، بەرمەيسىز بە ءوزىڭىز شەشىڭىز. قارجىعا قاراڭىز، نەگە بەيىم ەكەنىن انىقتاڭىز. بۇل، مەنىڭشە، ەڭ دۇرىس قورىتىندى. ءبىراق جان-جاقتى اقپاراتپەن قارۋلانىپ العانىڭىز ءجون.
جازيرا بايدالى
