اتاقتى بۇقار جىراۋدىڭ «قول باستاۋ قيىن ەمەس، ءسوز باستاۋ قيىن» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزى بار. بۇل – كوپتىڭ الدىندا ءسوز سويلەۋگە، ويىن ورتاعا سالۋعا بەكىنگەن ادامعا زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەتىنىن بىلدىرسە كەرەك. سەبەبى، شىنداپ كەلگەندە، ءسوز – قارۋ. ول بىرىكتىرەتىن بەرەكەگە دە، ازازىلدەي ىرىتەتىن ارەكەتكە دە جول اشادى. تەك قارۋدى قالاي جۇمسايسىڭ، سوعان بايلانىستى. ياعني، ادامدى بۇزاتىن دا، تۇزەيتىن دە ءسوز.

ءسوز تۋرالى ءسوز بولعاندا ويعا، ءبىرىنشى كەزەكتە، قوعامدا ماڭىزدى ورىنعا يە اقپارات قۇرالدارى كەلەرى انىق. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا الاشتىڭ اياۋلى ازاماتى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى: «قاي ەلدىڭ ءباسپاسوزى مىقتى بولسا، سول ەلدىڭ بولاشاعى مىقتى» دەپ ەسكەرتۋى كەزدەيسوق ەمەس. ال، اقپاراتتىق كەڭىستىكتى ءبىر ساتكە بولسا دا بوس قالدىرۋ كەلەڭسىز جاعدايلارعا ۇرىندىراتىندىعى تاريحتان بەلگىلى. سوندىقتان، اقپارات كەڭىستىگىن ەركىن مەڭگەرىپ، وركەنيەتتى قوعامعا ساي اقپاراتتارمەن قامتاماسىز ەتۋ، ەل مۇددەسىنە ءدوپ كەلەتىن باعىت-باعدارىمىزدى شەبەرلىكپەن جەتكىزە ءبىلۋىمىز كەرەك.

بۇل تۇرعىدا ءبىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىمىز ءوزىنىڭ نەگىزگى اتا زاڭىنىڭ 20 - بابىندا «ءسوز جانە شىعارماشىلىق ەركىندىگىنە كەپىلدىك بەرىلەدى. سەنزۋراعا تيىم سالىنادى» دەپ جازدى. «باسپا ءسوز جانە باسقا اقپارات قۇرالدارى تۋرالى» زاڭ ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ەڭ العاشقى زاڭدارىنىڭ ءبىرى بولدى جانە وعان 1999، 2001، 2007 جانە 2009 جىلدارى تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، اقپاراتتىق كەڭىستىكتىڭ قۇرىلىمى تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. ەگەر تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى رەسپۋبليكالىق 10 مەملەكەتتىك جانە 21 مەملەكەتتىك ەمەس باسىلىمدار بولسا، 2016 جىلدىڭ 1ء-شى ناۋرىزىنداعى مالىمەتتەرگە سايكەس ەلىمىزدەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ جالپى سانى 2797-گە جەتىپ، ونىڭ 2485ء-ى باسپا ءسوز باسىلىمدارى، 266-ى ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارى، 46-ى اقپارات اگەنتتىكتەرى بولىپ وتىر. ولاردىڭ 73 پايىزى مەملەكەتتىك ەمەس بولىپ تابىلادى. ينتەرنەتتى قولدانۋ دەڭگەيى 35 پايىزعا جەتسە، الەۋمەتتىك جەلىنىڭ پايدالانىلۋ ۇلەسى 26 پايىزدى قۇرايدى.

ناتيجەسىندە، بەينەلەپ ايتساق، ءقازىر ءبىزدىڭ ادامدار اقپارات ايدىنىنىڭ جاعاسىندا قولدارىنداعى قارماقتارىمەن وزدەرىنە قاجەتتى دەگەن كەز كەلگەن اقپاراتتى ءىلىپ الۋ مۇمكىندىگىنە يە. بۇل، ەلىمىزدىڭ ءار ازاماتى ءوزىنىڭ «اقپارات الۋ جانە اقپارات تاراتۋ» كونستيتۋسيالىق قۇقىن تولىق پايدالانۋدا دەگەن ءسوز. وسىلايشا، تاۋەلسىز وي ايتۋعا، جاعىنباي، تۋرا دا تىك پىكىرلەردى بىلدىرۋگە جول اشىلىپ وتىر. وسى رەتتە، «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق» دەپ، اتاقتى ءسۇيىنبايدىڭ سوناۋ التى اتاسىنان بەرى حاندىق ۇزىلمەگەن، ازۋىن ايعا بىلەگەن تەزەك تورەنى ىقتىرۋى اسىل سوزىندە، اقىندىق كيەسىندە جاتقانىن، سوندىقتان ەلىمىزدە زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك قوعام قۇرۋ جولىندا ساليقالى دا سانالى، سىني دا سىندارلى پىكىرلەردىڭ ۇستەم بولۋى كەرەكتىگى قۇپيا ەمەس. مۇنداي ءۇردىس تە بارشىلىق. ءبىر عانا مىسال. كەزىندە شەراعاڭ مەن كامال سمايىلوۆتىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى ارقىلى بىر-بىرىنە جازىسقان حاتتارى حالىق اراسىندا كوپ وي تۋعىزدى. وندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر بۇگىنگى كۇننىڭ قاجەتىنە جاراپ قانا قويماي، ودان دا اسىپ، تاريحي دۇنيەگە اينالدى. ءقازىر دە اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق ونەگەلى ىستەرىمىز بارشىلىق.

جالپى، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان ەل ءومىرىنىڭ وڭ وزگەرىستەرىن تۇراقتى وقىپ، كورىپ وتىرعاندىقتان، مەنىڭ ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىمىم بەرىك. تەك قانا ءبىر نارسەگە كوڭىلدىڭ الاڭدايتىنىن ايتقىم كەلەدى. وكىنىشتىسى سول، دەموكراتيا بەرىلدى ەكەن دەپ ارتىق سويلەپ، ءاۋىس-تۇيىس قادام جاساپ جاتقان جاعدايلار بارشىلىق. بۇل كەمشىلىكتەردى كورمە، ەشكىمدى سىناما دەگەن ءسوز ەمەس. باياعىدا بىرەۋ: «وتىرسام وپاق، تۇرسام سوپاق دەيدى؛ قاتتى جۇرسەم قۋ اياق دەيدى، اقىرىن جۇرسەم شۋ اياق دەيدى؛ سويلەسەم، تاق-تاق دەيدى، سويلەمەسەم، اقىماق دەيدى؛ جوعارى قاراسام، شاپىراش دەيدى، تومەن قاراسام، سۇزبە كوز دەيدى»، دەگەن ەكەن. سول ايتقانداي، ەلىمىزدەگى قازىرگى وزگەرىستەرگە تەك جالا جابۋشىلار، بولماشىعا ءمىن تاعىپ، تۇيمەدەي نارسەنى تۇيەدەي ەتىپ تىرىسۋعا، تاۋەلسىزدىكتى تالكەك، ەلدىكتى كەلەكە ەتۋگە قۇمارلىعى ۇستەم ادامدار كەزدەسىپ قالۋدا. قازاق حالقىنىڭ بەلى كوتەرە المايتىن تالاپتارعا ۇندەيتىندەر دە بار. اسىرەسە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە مەملەكەتتىك تۇتاستىق پەن مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى ۇشقارى ويلار جازاتىن، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارى تۋرالى كۇماندى پىكىرلەر ايتاتىندار دا جوق ەمەس. جالپى، ينتەرنەت جۇيەسىنىڭ وسكەلەڭ ۇرپاقتى تەرىس جاققا تاربيەلەۋ فاكتىلەرى دە جەتىپ ارتىلادى.

وندايلاردىڭ: «كىسى ايىبىن ايتپاقتان وڭاي جوق، ءوز ايىبىڭدى ءوزىڭ ايتقاننان اۋىر جوق»، - دەگەن اقيقات ءسوزدى قاپەرلەرىنە ىلۋگە اسىقپايتىندارى دا بەلگىلى. كەرىسىنشە، ولار وزدەرىنە قارسى ءۋاج ايتىلا قالسا: «مەنىڭ قۇقىعىم تاپتالۋدا. قازاقستاندا دەموكراتياعا قاستاندىق جاسالىنۋدا»، - دەپ بايبالام سالۋعا دايىن. جالپى العاندا، دەموكراتيالاندىرۋ تاقىرىبى ءبىزدىڭ قوعامعا عانا ءتان تاقىرىپ ەمەس ەكەندىگىن ايتقان ءجون. ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ارنايى قابىلداعان دەكلاراسياسىندا «دەموكراتيانى كوتەرمەلەۋ مەن قۇقىق ءتارتىبىن نىعايتۋ ءۇشىن» كۇش-جىگەر جۇمساۋ قاجەتتىگى ەرەكشە اتاپ كورسەتىلگەن. ياعني، بۇۇ ءتارىزدى مارتەبەلى الەمدىك قاۋىمداستىق ءتارتىپ جوق جەردە شىنايى دەموكراتيا بولمايتىنىن تولىق مويىنداپ وتىر دەگەن ءسوز.

سوندىقتان، دەموكراتيانى دامىتۋ زاڭدىلىقتى جانە ءتارتىپتى نىعايتۋعا تىكەلەي بايلانىستى. سونداي-اق، باق-تىڭ ءوزىن-وزى رەتتەۋ تەتىگىن قالىپتاستىرۋ دا اسا ماڭىزدى. وسى رەتتە، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ 2012 جىلى 10-شى شىلدەدەگى «قازاقستاندى الەۋمەتتىك جاڭعىرتۋ: جالپىعا بىردەي ەڭبەك قوعامىنا جيىرما قادام» اتتى ۇلكەن باعدارلامالىق ماقالاسى ويعا ورالادى. ماقالادا پرەزيدەنت بيلىك وكىلدەرىنە قوعامدىق ۇيىمدارمەن بىرلەسە وتىرىپ جۋرناليستىك ەتيكا كودەكسىنىڭ جوباسىن قۇراستىرۋعا نۇسقاۋ بەرگەن بولاتىن. قۇجاتتىڭ باستى ماقساتى جۋرناليستەردىڭ ءوزىنىڭ كاسىبي ماماندىعىنا اسا ءبىر جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەردىڭ الدىن الۋ ەدى. ءسويتىپ، كوپ ۇزاماي سول كەزدەگى مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى دارحان مىڭبايدىڭ شەبەر ۇيىمداستىرۋشىلىعىنىڭ ناتيجەسىندە، باس رەداكتورلار كلۋبى جانە قازاقستان جۋرناليستەر وداعى حالىقارالىق تاجىريبە، ەقىۇ سياقتى جانە باسقا دا ۇيىمداردىڭ ماتەريالدارىن مۇقيات زەردەلەي وتىرىپ ءارى ەلىمىزدىڭ جۋرناليستەرىمەن كەڭىنەن تالقىلاي كەلە تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت "ءجۋرناليستىڭ ەتيكالىق كودەكسىن" قابىلداعان بولاتىن. سول تۇستا مورالدىق - ەتيكالىق باعىت ۇستانعان كودەكس وتاندىق جۋرناليستيكادا جاقسى جانە ماڭىزدى داستۇرلەردى قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەدى، جۋرناليستەردىڭ كاسىبي پارىزىن، الەۋمەتتىك-قوعامدىق جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرادى دەگەن سەنىم بىلدىرىلگەندى. وكىنىشكە وراي، كودەكستى ىسكە قوسۋدىڭ تەتىكتەرى قاراستىرىلماي، ناقتى ناتيجەگە قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگى بولماي قالدى. سوندىقتان، قازاقستان جۋرناليستەر وداعى جانىنان كودەكستى باسشىلىققا الىپ جۇمىس ىستەيتىن "ەتيكا جونىندەگى كوميسسيا" تەز ارادا قۇرىلعانى ءجون دەپ سانايمىن. سوندا  ءبىز كودەكس ارقىلى ءسوزدىڭ اسىل ەكەندىگىن، ءسوزدىڭ قارۋ ەكەندىگىن، ءسوزدى مۇقيات پايدالانۋ كەرەكتىگىن وزىمىزگە باستى مەجە، قۇندىلىق رەتىندە بەلگىلەي الامىز.

كەنجەبولات جولدىباي، ساياساتتانۋشى