21-24 ماۋسىم كۇندەرى تۇركيا ەلىنىڭ ەلازىق ۋاليلىگى (وبلىسى) حازار كولىنىڭ  جاعاسىندا «ۇلىسراراسى ھازار شيير اقشاملارى» («ۇلىسارالىق حازار جىر كەشتەرى») اتتى تۇركى دۇنيەسى اقىندارىنىڭ 20 فەستيۆالى ءوتتى. وسىمەن 20 رەت ۇيىمداستىرىلعان ءداستۇرلى جىر كەشىنە ەلىمىز اتىنان ەكى اقىن قاتىسىپ قايتتى. ولار: بىرنەشە جىر جيناقتارىنىڭ اۆتورى، تانىمال اقىن داۋلەتبەك بايتۇرسىن ۇلى مەن ءتوقتارالى تاڭجارىق.  ايتۋلى شاراعا تۇركيانىڭ ءار قالاسىنان كەلگەن شايىرلارمەن بىرگە، قىرعىزستاندىق التىنبەك ىسمايىلوۆ، ازەربايجاندىق ايسەل اليزادا، بەستى اليبەلى، حيسمەت رۇستەموۆ، وزبەكستاندىق قاسيەت ءرۇستاموۆا، گۇرجىستاندىق وسمان احمەتوگلۋ، قىرىم تاتارلارىنان ەلمارا مۇستافايەۆا سەكىلدى اقىندار جانە تۇرىكتىڭ ۇلى شايىرى يۋنۋس ەمرە مۇراسىن زەرتتەۋشى ادەبيەت بىلگىرلەرى قاتىستى. وسى ساپار جايىندا جازىلعان ءتوقتارالى تاڭجارىقتىڭ ماقالاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

«ماعجان – تۇركى دۇنيەسىنىڭ ۇلى اقىنى»

تۇركى تەكتەس جۇرتتىڭ رۋحاني، ادەبي-مادەني بايلانىسىن ارتتىرۋ ماقساتىندا وتكىزىلەتىن بۇل شارانىڭ تىزگىنكەرلەرى – تۇكياداعى ەۋرازيا جازۋشىلار وداعى. جىل سايىن جازدىڭ وسى ءبىر مەزەتىندە تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ شىعىس وڭىرىندە وتەتىن ادەبيەتشىلەر باسقوسۋىنا ءيسى تۇركى دۇنيەسىنىڭ ءسوز ۇستاعان تاڭداۋلى اقىندارى جينالادى.كاسپييدىڭ ەجەلگى اتى حازاردى يەمدەنگەن شاعىن كولدىڭ بويىندا، ءدال اقشام تۇسكەن ۋاقىتتا نەگىزگى ولەڭ وقۋ كەشى باستالادى ەكەن. باستابىندا كاسپييدىڭ ەجەلگى اتىمەن اتالعان شىعار دەگەن وي بولعان بىزدە. سويتسەك، اتاتۇرىك اقساقال ەل بيلەپ تۇرعان كەزىندە وسى كولدىڭ جاعاسىنا كەلىپ ءبىر ءتۇن تىنىققان كورىنەدى. سول كۇننەن باستاپ كولدىڭ اتى حازار اتالىپتى. ۇسىنىستى اتاتۇرىكتىڭ ءوزى جاساعان دەيدى. قارت كاسپييدىڭ بويىندا نەشە مىڭ جىل ءومىر سۇرگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ انا-تەڭىزگە ماحابباتى مەن قۇرمەتى دەپ تۇسىندىك مۇنى. اينالاسىن تاۋ قورشاعان ەلازىق قالاسىنان 45 شاقىرىم جەردەگى كولدىڭ سىرى مەن سىمباتى ءبىر بولەك. بۇل جايلى ءسال كەيىنىرەك توقتالامىز.

ءداستۇر بويىنشا ءار جىلعى جىر كەشى تۇركى دۇنيەسىنىڭ ايگىلى اقىندارىنىڭ بىرىنە ارنالادى ەكەن. فيزۋلي، ءماۋلانا، قوجا احمەت ياسساۋي، الىشەر ناۋاي، ماقتىمق ۇلى، ماعجان جۇمابايەۆ، شىڭعىس ايتماتوۆ سەكىلدى مارعاسقالارعا ارناپتى بۇعان دەيىن. ش. ايتماتوۆقا كوزى تىرىسىندە ارناپتى. داڭقتى جازۋشىنىڭ ءوزى قاتىسىپ، تۇرىك باۋىرلارىنا ىستىق ىقىلاسىن ارناعان ەكەن. الداعى جوسپارلارىندا مۇحتار شاحانوۆقا ارناۋ ويلارىندا بار كورىنەدى. بارەكەلدى دەستىك. جىر كەشتەرىنىڭ ءوتۋ ءمانىسى مەن بارىسى تۋرالى دەرەكتى فيلمنەن قوجا احمەت ياساۋي مەن ماعجان جۇمابايەۆتى كورگەندە، ءبىر سەرپىلىپ قالدىق. سەبەبى، تۇركى دۇنيەسى قازاقتان كىمدەردى بىلەدى دەگەن سۇراق كوكەيىمىزدە تۇرعان ەدى. جىر كەشىنە ءار ەلدەن، تۇركيانىڭ ءار وڭىرىنەن كەلگەندەردەن قازاق اقىن-جازۋشىلارىنان كىمدەردى بىلەتىندىگىن سۇرادىق. ءبارى ءبىراۋىزدان اباي حاكىمدى، ماعجاندى، ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆتى اتادى. «ماعجانى بار حالىق – باقىتتى. ول – تۇتاس تۇركىنىڭ ۇلى اقىنى. ونىڭ ءار جىرىن، ءومىر جولىن ءيسى تۇركىگە دارىپتەۋ ءاربىر ەل ءۇشىن باستى مىندەت بولۋعا ءتيىستى. ويتكەنى، ماعجان الەمى – ۇشان-تەڭىز تاريح. ونىڭ جىرلارىن وقىساڭىز تۇركىلىك قانىڭىز قىزىپ، وتىكەننىڭ بويىنان شەرۋ تارتقان عاسىرلار كەرۋەنى كوز الدىڭىزعا ەلەستەيدى»، - دەدى وڭاشا اڭگىمەدە تۇرىك اقىنى ىسمەت بورا. ادەبيەتشىلەردىڭ، جيىنعا قاتىسقان وقىرمانداردىڭ لەبىزىنەن اڭداعانىمىز شىڭعىس ايتماتوۆتى ەرەكشە ءقادىر تۇتاتىندىعى. زاڭعار جازۋشىنى ورتاق تۇلعامىز، ءبارىمىزدىڭ ماقتانىشىمىز دەپ بىلەتىندىگى ءبىزدى دە، قىرعىزستاندىق دوسىمىز التىنبەك ىسمايىلوۆتى دا ريزا ەتكەنى ايقىن.

يۋنۋس ەمرە كىم؟  

بيىلعى جىر كەشى تۇرىكتىڭ ۇلى اقىنى، سوپىلىق پوەزيانىڭ بەلدى وكىلى يۋنۋس ەمرەگە (1238-1320) ارنالدى. قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ ءىزباسارى، رۋحاني مۇراسىن جالعاستىرۋشى يۋنۋستىڭ جىرلارى تاۋبە مەن شۇكىرگە تولى، سوپىلىق پوەزيانىڭ ءيىرىم-قايىرىمىنا ۇڭىلمەيىنشە، مۇنداي شوقتىعى بيىك اقىندى ءتانىپ-بىلۋ مۇمكىن ەمەس. مۇنى ەلازىق قالاسىندا وتكەن ارنايى كونفەرەنسيادا يۋنۋستانۋشىلار ءبىر اۋىزدان ايتتى. تۇرىكتەرگە بەلگىلى ادەبيەتتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مۇستافا تاچي يۋنۋس ەمرەنىڭ رۋحاني مۇراسى، ءومىر جولى، پوەزياسى جايلى كەڭ-قۇلاشتى بايانداما جاسادى. ءومىرىن ءدىن جولىنا ارناعان، ۇستازى تاپتىق ەمرەدەن 40 جىل ساباق الىپ، كەيىنگى ومىرىندە ۇستازدىق ەتكەن بىرەگەي عۇلاما. يۋنۋس ەمرەنىڭ شاكىرتىنىڭ ءوزى 100 مىڭعا جۋىق بولعان دەسەدى. ءدىني ۋاعىزىن قۇران مەن شاريعات سۇيەنە وتىرىپ، ياسساۋي سەكىلدى حيكمەتتەرىمەن ادىپتەپتى. ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ پىكىرىنشە، ونىڭ ولەڭدەرىنەن ياساۋيلىك تاعلىمنىڭ اسەرى بايقالادى. «ونى ءتۇسىنۋ، ۇعىنۋ ءۇشىن پوەزياسىن وقۋ جەتكىلىكسىز، ءومىرىن، دۇنيەگە، زاماناعا، ەل باسقارۋ ىسىنەن تارتىپ، وتباسىلىق قۇندىلىققا شەيىنگى كوزقاراسىنا جەتە ۇڭىلگەن ءجون»، - دەدى م. تاچي. ارەدىك ءسوز اراسىندا بۇگىنگى تۇركى تىلدەس ەلدەرگە يۋنۋس جىرلارىن اۋدارىپ، ول تۋرالى دەرەكتەردى، زەرتتەۋ ماقالالارىن ۇسىنۋ ءىسىن قولعا الۋ جايى دا ءسوز بولدى. شىنى كەرەك، يۋنۋس تۋرالى ءبىزدىڭ بىلەرىمىز از. تەك اتىن ەستىگەنىمىز بولماسا، شىعارماشىلىعىنان حابارسىزبىز. داۋلەتبەك بايتۇرسىن ۇلى يۋنۋس ەمرەنى 1996 جىلى اقىن-اۋدارماشى اۋباكىر نىلىبايەۆ اعامىزدىڭ اۋدارعانىن ايتىپ، قازاقشا جىر جيناعىن كورسەتتى. «اۋباكىر نىلىبايەۆ اعامىز يۋنۋستى ورىس تىلىنەن ءتارجىمالاعان. يۋنۋستىڭ مول مۇراسىن ءبىر كىتاپپەن ولشەۋگە بولمايدى، الداعى ۋاقىتتا تۇرىك تىلىنەن توتەلەي قازاق تىلىنە قوتارۋ جۇمىستارى قولعا الىنىپ جاتىر»، - دەدى د. بايتۇرسىن ۇلى. قوناعىن قوجايىنىنداي سىيلايتىن تۇرىك حالقى اقىننىڭ بۇل باستاماسىنا ساتتىلىك تىلەدى.

شايىرلاردىڭ شەرۋى

ەندى بۇل ساپارىمىزدى رەتىمەن باياندالىق. ۇشاقپەن ىستامبۇلعا جەتكەن كۇنى تۇستەن كەيىن ەلازىق قالاسىنا اتتاندىق. ءنان شاھاردان 1000 شاقىرىمدىق جەردەگى ەلازىق اۋەجايىنا قونعاندا، ءبىزدى ارنايى قوناق رەتىندە ۇيىمداستىرۋشىلار كۇتىپ الدى. ءبىر بايقاعانىمىز، ۇلكەنى-كىشىسى بولسىن اسا ءبىر ىلتيپاتپەن: «قوش كەلدىڭىز» دەپ يىلە سالەمدەسىپ، قازاقستان جايلى، قازاق حالقى حاقىندا تەبىرەنىسپەن شۇيىركەلەسەتىندىگى. اۋەجاي قىزمەتكەرلەرىنەن تارتىپ، قاراپايىم قالا تۇرعىندارىنا شەيىن ىزەتتىلىك تانىتاتىنىنا ءبىر جاعىنان ريزا بولىسساق، ەكىنشى جاقتان يماندىلىقتارىنا تاڭدانىستىق.تۇركيانىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەن جاسى 60-70ء-تى القىمداعان، تانىمال اقىندارىنا شەيىن كەلىپ قولىمىزدى الىپ، تانىسىپ جاتتى. كەشكى استان سوڭ قالادان 45 شاقىرىم جەردەگى، ءدال حازار كولىنىڭ بويىنداعى «ماۆي گول» قوناقۇيىنە بارىپ ورنالاستىق. تاۋدىڭ سالقىن اۋراسى، تەڭىزدىڭ مايدا لەبى وزىنشە ءبىر اسەرگە بولەيدى...

ەلازىق قالاسىندا 350 مىڭداي حالىق تۇرادى ەكەن. ەلازىق ۋاليلىگىنىڭ ورتالىعى وسى قالا. ولار ءۇشىن شاعىن قالا ساناتىندا بولعانىمەن، جەڭىل ونەركاسىبى ەرەكشە دامىعان، قالانىڭ تىرشىلىگى جىلدان جىلعا ءوسىپ، باقۋاتتى ءومىر سۇرۋگە داعدىلانعاندىعى بايقالىپ تۇر. قالانىڭ ءار تۇكپىرىنە «حازار جىر كەشتەرى» دەگەن پلاكاتتار ىلىنگەن. كوشەدەگى جۇرتشىلىق دەلەگاتتاردى كورىپ، «شايىرلار كەلىپتى» دەسىپ جاتتى. ماۋسىمنىڭ 22 كۇنى تاڭەرتەڭ جىر كەشىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا وراي شايىرلار شەرۋى ءوتتى. تۇركيانىڭ ۇلكەن تۋىن قالا جاستارى كوتەرىپ تار كوشەمەن شەرۋدى باستاسا، ولاردىڭ سوڭىنان قالالىق ونەرپازدار بارابان سوعىپ، سىرنايلارىن سىڭسىتا ىلەستى. بۇدان كەيىنگى ساپتا اقىندار، ەلازىق ۋاليلىگىنىڭ باسشىلارى، دەپۋتاتتار، ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ ادامدارى ءتىزىلىپ، شەرۋگە قوسىلدى. ۇزىندىعى شامامەن ءبىر شاقىرىمداي تار كوشەنىڭ ءون بويىنا قىزىلدى-جاسىلدى جالاۋلار ىلىنگەن. ەكى قاپتالداعى بيىك عيماراتتاردىڭ تەرەزەلەرىنەن بارابان داۋسىن ەستىگەن تۇرعىندار قول بۇلعاپ، كوشەدەگى، بازارداعى قالا حالقى توپقا قوسىلدى. قارا ءنوپىر حالىق، كەمى 3-4 مىڭ ادامدىق ۇجىمداسۋ بولدى. بۇل شارانى جەرگىلىكتى تەلەارنادار تىكەلەي ەفيردەن كورسەتىپ جاتتى. شەرۋ قالالىق ورتالىق الاڭقايعا كەلىپ توقتاپ، سول ارادا قوناقتاردىڭ قۇرمەتىنە ارنالىپ شاعىن كونسەرت ۇيىمداستىرىلدى. تەك ۇلتتىق مۋزىكا، ءداستۇرلى ءان قالانى كەرنەپ تۇردى. بارابان، سىبىزعى-سىرناي، سكريپكا قوسىلىپ، قۇران وقۋ مانەرىندەگى شىعىستىق ساز-ماقام مەن سىرلى اۋەن كوڭىل تەبىرەنتەرلىكتەي كۇيدە بولدى. ءبىر ءسات قيالىڭىز قيىردى كەزىپ، كەشەگى وعىز، ودان بەرگى سەلجۇك، وسمانيا ۇلىستارىنىڭ قيلى تاريحى وسى ءبىر ءيىرىمى تەرەڭدە تۋلاعان اندەر ارقىلى كوز الدىمىزدان ءتىزىلىپ وتكەندەي. بىردە قيسسا-داستان، ەندى بىردە تاۋبە-شۇكىر تاعلىمىنداعى ءدىني اندەر، تاعى بىردە ورلىك پەن ەرلىك قامساسى قايىرمالارىمەن ورىلگەن تولعامدار جان ءلۇپىلىن ەلجىرەتىپ اكەتەدى. ەلازىق ۋاليلىگىنىڭ ءۋاليى م. ەرول وسى كەشتەن باستاپ ءاربىر ناقتى شارالارعا باستان-اياق قاتىستى. ءۇش-تورت ساعاتتىق باياندامالارعا، جىر وقۋ، ءان مەن كۇي كەرنەگەن كونسەرتتەرگە، بار-بارىنە باستان اقىر قاتىسىپ، قوناقاسىلاردا دا بىرگە بولدى. اسىرەسە، يۋنۋس ەمرە جايلى ءاربىر سوزگە ەلەڭدەي قۇلاق توسىپ، تاپجىلماي تىڭداعانىنا ىشتەي ءسۇيىنىپ، ۇلگى الارلىق جاعداي ەكەنىن ايتىستىق. سول كۇنى كەشكە داڭقتى شايىردىڭ ءارى وسى جىر كەشى قوناقتارىنىڭ قۇرمەتىنە ارنالىپ، كەڭ كولەمدەگى كونسەرت ءوتتى. سول قالانىڭ جۇلدىزدارى مەن تۇركياعا بەلگىلى ەتنوتوپتار اۋەلەتە ءان شىقراپ، ۇلتتىق ءان مەن كۇيدىڭ داڭقىن تاعى دا اسپانداتتى. ەسترادالىق سارىن جوق، تازا ونەر، ۇلتتىق ناقىش پەن تىڭدارمان اراسىنداعى ءبىتىم-جاراتىلىس قۇپ جاراسقانداي، حالىق بولسا كوزدەرىنە جاس الا وتىرىپ تىڭدادى. كەشتىڭ بارىسىندا ەلازىق قالاسىنداعى پيكەت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقيتىن ستۋدەنتتەر وزدەرىنىڭ گازەتتەرىنە اقىنداردان قىسقا-نۇسقا سۇراقتار قويىپ، سۇحبات الدى. جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى قاي اقىنعا قانداي سۇراق قويۋ كەرەك ەكەنىن الدىن-الا ويلاستىرىپ قويعان. ون شاقتى سمتۋدەنتتىڭ قويار سۇراعى سان الۋان. نەگىزىنەن ادەبيەت جايلى اڭگىمە وربىتۋگە قۇمار. ءبىرى ماعان قازاق پوەزياسى مەن تۇرىك پوەزياسىنىڭ ايىرماشىلىعى قانداي سياقتى دەگەن سىڭايدا وي تاستادى. «بىزدە وتىكەن، ۇلى ءتۇز بار. سىزدەردە تەڭىز بار. بۇل جىرلارىمىزدان دا بايقالادى» دەدىم قىسقاشا جاۋاپ قاتىپ.

«تۇركيا ءۇشىن ءولوروم»

ەگەر قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ شاكىرتتەرى تاۋ اسىپ، تاس باسىپ، سوناۋ سەلجۇكتەرگە جەتكەنىن، وندا ءدىني قاعيداتتار مەن يماندىلىق مارتەبەسىن اسقاق ۇستاپ، كوپكە ۇلگى بولعانىن ەسكە الار بولساق، ەكىنشى، ياعني 23 ماۋسىم كۇنگى كەزدەسۋىمىزدى سول ءبىر وتكەن مەزەتتىڭ اڭىز ەمەس، اقيقات ەكەنىنە كوزىڭىز جەتە تۇسەدى. بۇل كۇنى ءار تاراپتان باس قوسقان اقىندار ەلازىق ۋاليلىگىنە قاراستى اۋداندار مەن قالالارعا ءبولىنىپ، جۇرتپەن جۇزدەستى. ءبىز قارا قوجان اتتى شاعىن شاھارعا جول تارتتىق. قاسىمىزدا التىنبەك ىسمايىلوۆ بار، ءبىز بار جانە انكارا مەن ىستامبۇلدان كەلگەن اقىندار بار، قالاداعى كوللەدجدەردىڭ بىرىندە حالىقپەن جۇزدەستىك. ەلازىق قالاسىنان 100 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى قالاعا شاعىن اۆتوبۋسپەن جەتكەنشە ادەبيەت جايلى شۇيىركەلەستىك. تۇركيالىق قارت اقىن مۇھسين ءىلياس جەر-سۋدى تانىستىرا وتىرىپ، ءبىر ۋاقتا ءبىر رۋحتى انگە باستى. پاتريوتتىق اندەردى ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىندايتىن وعان باسقا دا قوناقتار قوسىلىپ، ەركىن شىرقادى. قايىرىمىنان اڭداعانىمىز: «تۇركيا ءۇشىن ءولوروم» دەگەن تىركەس. بۇل قايىرماسىن قايتالاعان سايىن ەكپىندەپ، رۋحتانىپ كەتەدى قارت اقىن. تۇركياعا تانىمال اندەردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك، كەيىن دە اۆتوبۋس ىشىندە وسى ءاندى شىرقاعان اقىنداردى كوردىك. كوزدەرىندە – جالىن، سوزدەرىندە – رۋح.

كوللەدجدىڭ كونسەرت زالىندا ينە شانشار جەر جوق. اقىندار كەزەكتەسىپ ولەڭ وقىدى. تىڭداۋشىلار بولسا كوكەيىندەگى سۇراقتارىن قويىپ، ادەبيەت تۋراسىندا پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى. ءوزىنىڭ كەزەگىن العان مۇھسين ءىلياس بەي يۋنۋس تۋرالى تەبىرەنە سويلەپ وتىرىپ، كوڭىلىنىڭ بوساعانىن ءبىلدىردى. بىلۋىمىزشە قارا قوجان ولكەسى ءدىن مەن ءدىلدىڭ بەرىك ورناعان مەكەنى ەكەن. كەزىندە قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ شاكىرتتەرى الدىمەن وسى ولكەگە ات باسىن بۇرسا كەرەك. قارا قوجان دەگەن ات تا سودان قالعان دەۋشىلەر بولدى. وسى قالاداعى شاعىن مەيرامحانالاردىڭ بىرىندە تۇسكى اسقا داستارحان جايىلىپتى. مەيرامحانانىڭ ىشىندەگى قوس قابىرعاعا ءماۋلانا رۋمي مەن يۋنۋس ەمرەنىڭ سوزدەرىن، ولەڭ جولدارىن ۇلكەيتىپ جازىپ قويىپتى. ۇلتتىڭ ەكى ۇستازىنىڭ تانىمدىق، تاعىلىمدىق ناقىلدارىن وزگە دە مەيرامحانالاردان كەزىكتىرۋگە بولادى دەستى جول باستاۋشىمىز. ادامدار كوپ جينالاتىن ورىنداردا ۇلتتىق تۇلعالاردىڭ وسيەتنامالارىن كوپتەپ دارىپتەۋ ءداستۇرلى ىسكە اينالعان. بۇل دا ءبىر قاپەرگە الارلىق ءىس ەكەنىن كوڭىلگە تۇيدىك.

ءبىز قارا قوجاننان ەلازىق ورالعان قالالىق مادەنيەت ورتالىعىندا يۋنۋس ەمرەنىڭ شىعارماشىلىعى، ءومىرى، سول كەزەڭ جايلى كەڭ اۋقىمدى كونفەرەنسيا ءوتىپ جاتىر ەكەن. تۇركيانىڭ بەلدى ادەبيەتتانۋشىلارىمەن بىرگە ازەربايجاندىق الماز بينناتوۆا، قىرىم تاتار اۆتونومياسىنان كەلگەن ناريمان ابدۋلۆاھار، كايسەريدەن كەلگەن مۇستافا سيەۆەر، مۇستافا تاچي، انكارالىق ليەۆەن بايراكتار باستاعان پروفەسسور-دوكتورلار باياندامالارىن وىقپ، سوپىلىق پوەزيانىڭ قىر-سىرىن يۋنۋس جىرلارى ارقىلى ءتۇسىندىردى.

«ارقامدا – حازار، الدىمدا – داعىلار»  

كەشتىك نەگىزگى ءتۇيىنى حازار كولىنىڭ جاعاسىنداعى ارنايى ازىرلەنگەن ساحنادا ءوتتى. ساحنانىڭ ماڭدايشالىعىنا 8 ەلدىڭ تۋى ىلىنگەن. قازاقتىڭ كوك بايراعى دا تۇركى دۇنيەسى اقىندارىنىڭ تۋلارىمەن بىرگە جەلبىرەپ تۇر. ءدال ءىڭىر تۇسكەن مەزگىل. ساعات ءتىلى كەشكى 8.30-دى سوققان كەزدە باستالدى. تۇركيانىڭ ۋاقىتى بىزدەن 3 ساعات كەيىن ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل بىزدەگى 11.30 مولشەرى ەدى. شايىرلاردىڭ جىرىن تىڭداۋ ءۇشىن جيىلعان قاۋىمدا قيساپ جوق. دالاعا قاز-قاتار تىزىلگەن ورىندىقتارعا جايعاسقان حالىق ارنايى جايىلعان داستارحاننان ءدام تاتا وتىرىپ، جىر تىڭداۋعا زەيىن قويعان. 35 اقىن الفاۆيت ءتارتىبى بويىنشا جىر وقىدى. ءارتۇرلى تاقىرىپتاعى مازمۇندى جىرلاردى ۇيىپ تىڭداعان جۇرتشىلىق ءار اقىنعا ءىلتيپاتىن ءبىلدىرىپ جاتتى. داۋلەتبەك بايتۇرسىن ۇلى «ىستامبۇل» اتتى جىرىن: «اللاھۋ اكبار دەپ، جاساي بەر، ىتامبۇل!» دەگەن لەپتى تۇيىنمەن اياقتاعاندا، قازاقشا وقىلعان ولەڭدى تىڭدارمان دا جاقسى تۇسىنسە كەرەك، جاقسى قارسى الدى. شىنىمەن دە، ىستامبۇل قالاسى يماني ءومىردىڭ ايناسى ىسپەتتى ەكەن. ءبىر قالادا 4500 مەشىت بار. ناماز ۋاقىتىندا ءار مەشىتتەن شاقىرىلعان ازان داۋسى كۇللى قالانى كەرنەيدى. ازاننىڭ داۋسىمەن اللاعا ءمىناجات ەتكەن جۇرتشىلىقتىڭ لەگىندە شەك جوق. اقىن جىرىن جۇرتتىڭ جىلى قابىلداعانى دا سوندىقتان. قىرعىزستاندىق التىنبەك ىسمايىلوۆ قىرعىز تىلىندە «قۇسا» جانە تۇركى تىلىندە يۋنۋس ەمەرەنىڭ ولەڭىن وقىدى. كەزەك ماعان كەلگەندە «جىلقىلار» اتتى جىرىمدى وقۋدى ۇيعاردىم. ونىڭ الدىنداعى حالىقپەن كەزدەسۋدە تۇرىك تىلىنە اۋدارىلعان «ورتەلگەن مەشىت» اتتى ولەڭىمدى وقىپ ەدىم. بۇل رەت جىلقىلار جايلى جىر وقۋ دۇرىس شىعار دەپ شەشتىم. سەبەبى، جىلقى – بارشا تۇركى حالقىنىڭ قاناتى. ونى ءقايبىر تۇركى تۋىستار بولسا دا جاتسىنبايدى. سونداي-اق، ءدال سول اقىنداردىڭ نەگىزگى جىر وقۋ كەشىندە ءبىزدى ەلازىق قالاسىنداعى پيكەت ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيتىن قازاق ستۋدەنتتەر ىزدەپ كەلىپتى. 45 شاقىرىمدىق جەردەن ارنايى بىزگە سالەم بەرۋ ءۇشىن اسىققان ەكەن. «قازاقستاننان اقىندار كەلدى دەگەندى ەستىپ، جەتۋگە اسىقتىق» دەيدى كوزدەرىندە ساعىنىش وتى ماناۋراپ. ەل مەن جەردىڭ قاسيەت-قادىرىن جىراقتا جۇرگەندەي كىم ۇقسىن؟!...

جىر كەشىنەن كوڭىلگە تۇيگەنىمىز كوپ. حالىق 3 ساعات بويى تاپجىلماي تىڭدادى. تۇركيالىق اقىنداردىڭ دەنى ولەڭدى ەركىن جازۋعا ۇمتىلاتىنداي كورىندى. ولار ولەڭ ۇيقاس پەن تاپقىرلىققا ەمەس، مازمۇن مەن اۋەزگە قۇرىلۋى ءتيىس دەگەندى وقىعان جىرلارىمەن دالەلدەگەندەي. وزىمە جاقسى اسەر قالدىرعان اقىنداردىڭ ىشىندە انكارالىق نيەۆين كۋرۋلار مەن جاس اقىن ادەم يەشيل، ازەربايجاندىق ايسەل ەليزادە، ىستامبۇلدىق حاليل گوككايالاردىڭ جىرلارى. ءيىرىمى مەن اۋەزى وزگەشە كورىندى. كەزىندە شىعىس تۇركىستاننان كەلگەن، ءقازىر تۇركيادا تۇراتىن نۋرالا كوكتۇرىك حانىم ۇيعىر حالقىنىڭ اتىنان وسى جىر كەشىنە قاتىسقان ەدى. ول شىعىس تۇركىستانداعى اۋىر حال جايلى ۇزاق جىرىن كوزىنە جاس الا وتىرىپ وقىپ شىقتى. ساياسي ولەڭنىڭ دە وقىلار تۇسىن بىلسە كەرەك، شىعىس تۇركىستاننىڭ تۋىن ساحناعا كوتەرىپ شىقتى، جىرى اياقتاعان سوڭ ەلازىق ۋاليىنە سول تۋدى تارتۋ ەتتى... گۇرجىستاننان كەلگەن ءورت شايىر وسمان احمەتوگلۋ ساحنادا «ارقامدا – حازار، الدىمدا – داعىلار (تاۋلار)» دەپ ءسوز باستاپ، ەلدى وزىنە قاراتتى. ءسويتتى دە ءوزىنىڭ تۇركىلىك مىنەزىمەن پاتريوتتىق سارىنعا باي جىرىن وقىدى. ءوزىم سەزىنگەن تۇرىك ۇلتىنىڭ بويىنداعى تاعى ءبىر ەرەكشەلىك، ولار جىرلارىندا، سوزدەرىندە تۇتاس تۇركى الەمىمەن ماقتانادى ەكەن. بۇل جىرلارىنان دا بايقالادى. التاي، كاسپيي، الاتاۋ، ىستامبۇل، انادولى، تاشكەنت، الماتى سەكىلدى جەر مەن قالا اتتارىن جىرلارىنا ارقاۋ ەتەدى. «بۇل ءبىزدىڭ تۇركى دالاسى. ءبارىمىز ءبىر اتانىڭ ۇرپاعىمىز» دەگەن سىڭايداعى ويلارىن ولەڭگە اينالدىرىپ، تىڭدارماننىڭ قانىن قىزدىرىپ جاتتى.

تۇيىنشەك:

وڭاشاداعى اڭگىمەلەردىڭ بىرىندە جەرگىلىكتى جەردىڭ تۇرعىنى، ۇستاز كىسى ءقازىر الەمدەگى وزگە ەلدەردەگىدەي تۇركيادا دا كىتاپ وقۋ ازايىپ بارا جاتقانىن قىنجىلا جەتكىزدى. پوەزيا كەشتەرىن تۇركيا بويىنشا ءجيى وتكىزەدى ەكەن. ماقسات: جاستاردى ولەڭگە، كىتاپقا جاقىنداتۋ. «پوەزيا – رۋح. ۇلتتىڭ رۋحاني تاريحى ادەبيەتتە ساقتاۋلى. كوركەم ادەبيەتتى كوپ وقىعان ادامدا ازعىندىق بولمايدى. قوعام ازسا، ەل توزادى»، - دەدى ۇستاز. 80 ميلليون حالقى بار تۇركيادا كىتاپتار 100 مىڭ دانامەن، از دەگەندە 20 مىڭ دانامەن تارالادى ەكەن. ەگەر ادەبي كەشتەردى كوپ وتكىزىپ، دارىپتەلۋ دەڭگەيىن كوتەرسەك، مۇنان دا جاقسى تيراجبەن تاراتۋعا بولار ەدى دەيدى. ال ءبىزدىڭ كوكەيىمىزدە تۇتاس تۇركى الەمىنە ورتاق ادەبي سىيلىق بولسا عوي دەگەن ارمان جاتتى. نوبەل سىيلىعىنداي بولماسا دا، تىم قۇرىعاندا بۋكەر سىيلىعىنا پارا-پار ءبىر سىيلىق بولسا، ادەبي الەمنىڭ بايلانىسى بۇدان دا ارتا تۇسەر ەدى.

وڭاشاداعى ويلار

التىنبەك ىسمايىلوۆ،(قىرعىزستان):

–مەن بۇل جىر كەشىنە وسىمەن ءۇشىنشى رەت قاتىسىپ وتىرمىن. ءار رەتكى كەشتىڭ وزىندىك اسەرى بار. تانىمايتىنمەن تانىساسىڭ. بىلمەيتىنىڭدى ۇيرەنەسىڭ. اسىرەسە، حالىقتىڭ مادەنيەتى وزىنە ءتانتى ەتەدى. ولەڭدەرىن قىرعىز تىلىنە اۋدارىپ ءجۇرمىن. ەركىن، بىزدىڭشە اق ولەڭمەن جازۋدى قالايدى كوپساندىسى. حالىق تا، ادەبيەتشىلەر دە ونداي جىرلارعا جاتسىنبايدى. وقىرماننىڭ كوزى دە، كوڭىلى دە ۇيرەنگەن. ءبىرىنىڭ جىرىن ءبىرى ۇيىپ تىڭدايدى. قۇرمەتتىڭ بەلگىسى بۇل دا بولسا.

ادەم يەشيل، (تۇركيا) :

–ءداستۇرلى پوەزيا مەن مودەرنيستىك پوەزيانىڭ اراسىنداعى تارتىس بىزدە دە بار. مەنىڭشە، بۇل – وتپەلى كەزەڭ. بۇگىنگى اقىندار داستۇردەن دە، جاڭاشىلدىقتان دا كەرەگىن الۋى كەرەك. ەڭ باستىسى، وزىندىك ءدىل، وزىندىك تانىم جوعالماۋعا ءتيىس. ءداستۇر دەگەنىمىز – قۇبىلمالى، تولىقپالى. ەگەر ادەبيەتتەگى سىن مىقتى بولسا، تالداۋ، تارازىلاۋ مىقتى بولسا، وقىرماننىڭ دا دەڭگەيى وسەدى. وسى رەتكى جىر كەشىندە كىم قانداي ولەڭ وقىدى، جىرىنا نەنى نەگىز ەتتى دەگەن سۇراقتىڭ ءوزى ءبىراز دۇنيە جازۋعا سەبەپكەر سىنشىلار ءۇشىن.

ناريمان ابدۋلۆاھار، (قىرىم):

–كەزىندە قىرىم حاندىعى تۇسىندا كۇللى تۇركى تەكتەستەردىڭ ارا قاتىناسى بۇدان دا جاقسى بولعانىن كورەمىز. ءقازىر سول جۇيە ەندى-ەندى قالىپتاسىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ادەبيەت – ەڭ ۇلى ادەبيەت. ءبىز وزگەدەن ەمەس، وزىمىزدەن ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ەگەر تۇركى حالىقتارىنىڭ ادەبيەتىن، اسىرەسە فولكلورىن ءجىتى زەرتتەپ، بىرىمىزگە ءبىرىمىز تۇسىندىرسەك، سول ارقىلى مادەنيەتىمىز، بىرلىگىمىز نىعايار ەدى. تونىكوك، كۇلتەگىن جازبالارىنان تاراعان رۋحتى وياتۋعا كۇش سالعانىمىز ءجون-اق...

ءتوقتارالى تاڭجارىق،

الماتى-ىستامبۇل-ەلازىق-الماتى.