ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىندە دۋلات باباتاي ۇلى مۇرالارىن تالداپ، تاڭداۋعا ەرەكشە مۇمكىندىك بەرىلگەن. جاس زەرتتەۋشىلەر دۋلات مۇرالارىن ادەبيەتتانۋ جانە لينگۆيستيكا عىلىمدارىنىڭ شەڭبەرىندە زەرتتەۋ نىسانىنا اينالدىرادى. دۋلاتتىڭ ادامزاتتىق قۇندى وي-پىكىرلەرى مەن ءپالسافالىق تۇجىرىمدارى، قاناتتى سوزدەرى جاس بۋىندى تاربيەلەۋگە ەرەكشە سەپتىگىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز.
جازبا پوەزيانىڭ ىرگەتاسىن نىق قالاعان اباي اتامىز بولسا، وسى ىرگەتاستى قالاي قالاۋ كەرەك ەكەندىگىن، العاشقى ۇلگىسىن كورسەتكەن قازاق پوەزياسىنىڭ ءحىح عاسىرداعى الىپتارىنىڭ ءبىرى - دۋلات باباتاي ۇلى.
دۋلات – جىراۋلىق مەكتەپتەن شىعىپ، اقىندىق مەكتەپتى كۇشەيتكەن سۋرەتكەر. بۇل – جىراۋلىقتىڭ تومەندىگىنەن، السىزدىگىنەن ەمەس، زامان تالابىنان تۋعان بەتبۇرىس. XIX عاسىرداعى قازاق پوەزياسى ءۇشىن ەندى ولەڭ ءسوز ارقىلى اقىل، ناسيحات ايتاتىن ديداكتيكالىق سيپات پەن زامان، قوعام، ادام تۋرالى جالپى فيلوسوفيالىق تولعانىستار ازدىق ەتەدى. ەندىگى جەردەگى پوەزيادان ناقتىلىققا كوشىپ، زامانعا ىلەسىپ وتىرۋ، جالپى ناسيحاتتان گورى سىناۋ، كۇيىنۋ، ءسۇيىنۋ سياقتى ناقتى سۋرەتتەرگە بارۋ تالاپ ەتىلەدى. دۋلاتتى كەيدە ءتىپتى، جىراۋ دەپ اتاعانىمەن جانە سىرت قاراعاندا ولەڭ جىرلارى 7-8 بۋىندى جىر اعىمىنداعى ولشەممەن كەلگەنىمەن، ول جىراۋ ەمەس، اقىن. ال، اقىندىق جاعىنان دۋلاتتىڭ ولەڭدەرى بۇرىنعى جىراۋلاردى بىلاي قويعاندا، ءتىپتى كەشەگى بۇقار تولعاۋلارىنان، ودان قالدى وزىمەن تۇستاس اقىنداردىڭ تۋىندىلارىنان مۇلدە وزگەشە دۇنيەلەر.
ورىنسىز كۇلەر كۇلكىم جوق،
ەسەپسىز ۇيىقتار ۇيقىم جوق...
قورعان قۇرىش ءسوزىم بار.
بۇلتتان ءوتىپ مۇناردى
بولجايتۇعىن كوزىم بار.
كەۋدەم – اقىل سارايى،
كىرەم دەسەڭ، كەل، مىنە! –
دەپ بۇدان ءبىر جارىم عاسىرداي بۇرىن ءوزىنىڭ اقىل سارايىنا كىرۋگە شاقىرعان دۋلاتتىڭ ادامدىق، اقىندىق الەمىنە تولىق بويلاپ بولدىق پا؟ ءتىپتى، دۋلاتتىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا، «سورعالاعان نوسەردەي جىرىن» ءتانىپ-بىلىپ بولعان كۇننىڭ وزىندە ءار كەز سۇيسىنە وقىپ، وسىنداي دا الىبىمىز بولعان دەپ سۇيسىنە اتاپ ءجۇرمىز بە؟ وسى ساۋالدارعا ەش بۇكپەسىز جاۋاپ بەرەتىن بولساق، ارينە، دۋلاتتاي اقىنىمىزدىڭ مۇراسىن ءبىز جەتكىلىكتى دارەجەدە ءالى دە تانىپ بولعان جوقپىز دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى. سوندىقتان دا دۋلات باباتاي ۇلىنىڭ ءتىلىن زەرتتەۋ، قاراستىرۋ، ونىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداۋ – بۇگىنگى كۇندە ءوز وزەكتىلىگىنەن ارىلماعان ءىس بولىپ تابىلادى.
جالپى اقىن ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە، ەنگىزگەن جاڭالىقتارىنا كەلەتىن بولساق، ول – بۇرىنعى اۋىزشا تارالىپ كەلگەن جىراۋلار پوەزياسىنىڭ ءداستۇرى مەن اباي اتامىز قالىپتاستىرعان جازبا پوەزيانىڭ اراسىنداعى كوپىر ىسپەتتەس. بۇنىڭ سەبەبى، دۋلاتتىڭ ادەبي مۇرامىزدى، اۋىزشا ادەبيەت ۇلگىلەرىن، جىراۋلىق ءداستۇردى ساقتاي وتىرىپ، جىراۋلار قالىپتاستىرعان لەكسيكالىق قوردى ورىندى پايدالانىپ، ونىمەن قوسا، ءوزى جاڭالىق قوسىپ، تىڭ تىركەستەر مەن وبرازدار جاساي بىلۋىندە.
دۋلاتتىڭ شىعارماشىلىعىندا ءوزى ءومىر سۇرگەن اياگوز – سەمەي وڭىرىندەگى جەر-سۋ اتاۋلارى ءجيى كەزدەسەدى.[1،103] شىعارمالارىندا تۋعان ولكەنىڭ تاماشا بەينەسى جاسالادى. الايدا، ولەڭدەرىندە بەيبىت دالا كورىنىستەرىنەن گورى وتارشىلدىقتىڭ ەزگىسىنەن قيسايىپ، سۇلۋلىعى مەن سانىنەن ،باستىسى ەركىندىگىنەن ايىرىلىپ بارا جاتقان ولكەسى سۋرەتتەلەدى. دۋلاتتىڭ ولەڭدەرىندە اياگوز، ساندىقتاس، اقجايلاۋ، سارىارقا، سىر، بۇحار، قاراتاۋ، تۇركىستان، ارىس، كەلەس، تالاس، شۋ، تۇران، تارباعاتاي، الاتاۋ، كوكسالا، باقاناس، ت.ب. دەگەن جەر-سۋ اتاۋلارى كەزدەسەدى. اقىن جەر ماسەلەسىن جىرلاۋ ارقىلى ۇلتتىق، حالىقتىق نامىستى جاندىرىپ، جىگەردى شىڭدايدى. وسى ورايدا ول كەڭ دالاسىنىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنىن، قازىرگىسى مەن ەرتەڭىن سالىستىرىپ،تەرەڭ قورىتىندىلار جاسايدى. مىسالى:
اقجايلاۋ مەن ساندىقتاس –
اتامنىڭ قونعان قونىسى:
ءتۇن اسسا تۇتام تۇگى وسكەن
باسىلمايتىن سونىسى![3،81]
بۇدان باسقا، دۋلات باباتاي ۇلى شىعارمالارىندا ونوماستيكالىق اتاۋلار دا كەزدەسەدى. اقىننىڭ ولەڭدەرى كەي كەزدەردە جالپىلىقتان ارىلىپ، قوعام دەرتىنە بايلانىستى ەلدى ازعىرىپ جاتقان جەكەلەگەن ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىن، ارەكەتتەرىن سۋرەتتەۋگە ارنالاتىندىقتان، باراق، ەشەن، سۇلەيمەن، اقتان دەگەن زامانداستارىنىڭ ەسىمدەرى، سونىمەن قوسا، ەل تاريحىنا قاتىستى شىعارمالارىندا اقساق تەمىر، ابىلاي، ءابىلمانسۇر حان، حان كەنە، ەسپەمبەت، ەر قوساي، قابانباي، اقتامبەردى، سابباس، ساسان، ابىلپەيىز حان، جولىمبەت، اقتايلاق، قۇتتىباي، نارىنباي، بايعارا، ءساتىمقۇل بي، قۇلمامبەت، جانع ۇلى، ت.ب. تاريحي ادامداردىڭ ەسىمدەرى كەزدەسەدى. سونداي-اق، نايمان، جولىمبەت، سىبان، بايجىگىت، تولەڭگىت، قالماق، تورە، ارعىن، قاراكەرەي سياقتى رۋ اتاۋلارى دا توپونيمدەر جۇيەسىندە ەرەكشە قولدانىسقا يە.
دۋلاتتىڭ ۇلتجاندىلىعىنا، ەلجاندىلىعىنا بايلانىستى ونىڭ شىعارمالارىندا ەل، جۇرت، حالىق، قازاق، الاش سياقتى جالپى ۇعىمداردىڭ قولدانىلۋى كورىنىس تابادى. ولەڭ ماتىندەرىندەگى الەۋمەتتىك تەرميندەردىڭ ءجيى قولدانىلۋى دا ولەڭ تاقىرىبى مەن مازمۇنىنا سايكەس كەلەدى. بۇل الەۋمەتتىك تەرميندەر مىنالار: پاتشا، اتقامىنەر، سۇلتان، قازى، باي، كەدەي، بي، بولىس، ستارشىن، حان، دۋان، ۇلىق، بەك، باتىر، اعا سۇلتان، سوپى، ءپىر، ابىز، پادىشا، مايىر، ت.ب.
اقىن ولەڭدەرىندە كورىنىس تاباتىن لەكسيكالىق قاباتتىڭ تاعى بىرەۋى – بۇل ەتنولينگۆيستيكالىق تەرميندەر. ولاردىڭ ىشىندە تۋىستىق اتاۋلار بولىپ كەلەدى. ياعني، ولەڭدەرىندە ەل ماسەلەسى، وتان ماسەلەسى وتباسى، جانۇيا مۇددەسىمەن بىرلىكتە قارالادى. بۇل ورايدا اتا-انا، قارىنداس، نەمەرە، شوبەرە، اكە، قىز، ۇلان، بايبىشە، جەڭگە، اقساقال، ابىز، شەشە، اجە سياقتى تۋىستىق اتاۋلاردى ءاربىر ولەڭ ماتىنىنەن كەزدەستىرەمىز:
بايبىشە – تانتىق، باي –ساراڭ،
بوزبالاسى – بوشالاڭ،
قىرسىعا تۋدا قىز بالاڭ.
دۋلات ءومىر سۇرگەن زامان – ونىڭ ولەڭدەرىندە بار قىرىنان كورىنىس تاباتىن قۇبىلىس. ونىڭ شىعارماشىلىعى زامانىنىڭ ايناسى بولىپ كەلەتىندىكتەن، كوشپەلى سالتپەن تۇرمىس كەشكەن، ءتورت تۇلىك مالدى ءوزىنىڭ نەگىزگى كاسىبىنە اينالدىرعان، باسقا دا شارۋاشىلىق تۇرىمەن اينالىسقان حالقىنىڭ تىنىسىن تانىتاتىن تۇرمىستىق لەكسيكا قاباتىنىڭ مول بولۋى زاڭدىلىق. ولەڭ ماتىندەرىندە قاقپان، جەمتىك، قۇرىق، ەگىس، تەرلىك، بۇيدا، اسپاپ، سايمان، كەتپەن، بالتا، ارا، قىسقىش، بالعا، كەلى، بەسىك، تۇعىر، سونداي-اق، دۋلات ءوزى ءومىر سۇرگەن وڭىرىندەگى ادامدارعا عانا تۇسىنىكتى بولىپ كەلەتىن ديالەكتيزمدەر – كەرسەن، بۇل، ۇمە، كىلەڭدەي، سىنەلى، جۇرەمەتە، جوبالاڭ، شايىرلى، تارلاۋلارى، ىزۋ، ءىش قۇستا،ت.ب. بار. دۋلات شىعارماشىلىعىنىڭ قۇنارلى قاباتىن قازىرگى كەزدە تاريح ەنشىسىنە كوشكەن كونەرگەن سوزدەر – ارحايزمدەر مەن يستوريزمدەر قۇرايدى. مىسالى، توبىشىق، شوڭگەل، قولابا، الال سوپى، كۇسكەن، كوبەڭ، قارازى، عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن، اۋليە جار، يمام، مولدا، اللا، ءتاڭىر، شاريعات، ناماز، ورازا سياقتى ءدىني سوزدەردىڭ ۇشىراسۋى دا ۇلتتىق وي تانىمىمەن بايلانىستا بولىپ كەلەدى. ال، كىرمە سوزدەر تۋرالى ايتاتىن بولساق، اراب، پارسى تىلىنەن ەنىپ، تىلىمىزگە ابدەن ءسىڭىسىپ كەتكەن ارمان، جار، اسىل، ءفاني، دۇنيە، باقىت، اقىل، ءقارىپ، قايعى، نامىس، تاعدىر سوزدەرى، ال ورىس وتىرشىلدىعىنا بايلانىستى قولدانىسقا تۇسكەن مايىر، سولدات، شەن، ءسىبىر، كىرەشى، ستارشىن، بولىس تەرميندەرىن لينگۆوپوەتيكالىق داستۇرمەن شەبەر قولدانعان. سونداي-اق، تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى، ءوز ەلىن، جەرىن قورعاۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋعان، قولدانىسقا تۇسكەن جاۋىنگەرلىك لەكسيكا دا ناركەسكەن قىلىش، نايزا، دودەگە، سەلەبە، سەمسەر، وق، مىلتىق، شەپ، ساپى، ساۋىت، سۇڭگى، بەرەن، كىرەۋكە، ادىرنا، دابىل سوعۋ، ۇران شاقىرۋ، جەكپە-جەك سىندى سوزدەر ارقىلى كورىنىس تاپقان. [1،105]
بۇدان بولەك، اقىن شىعارمالارىندا فرەزەولوگيالىق تىركەستەر، تۇراقتى تىركەستەر، ديسفەميزم سوزدەر، انتونيمدەر، سينونيمدەر كوپتەپ كەزدەسىپ جاتادى.
كوركەم ءسوز دۇنيەسىندەگى جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى – وبرازدار سالاسىندا. وبراز ءتىل ەلەمەنتتەرى ارقىلى جاسالادى. سونى وبراز – تىلدىك تۇلعالار مەن تاسىلدەردە وزگەرىستەر مەن جاڭالىقتار اكەلەدى. دۋلات بۇل ورايدا دا ەكى قىرىنان كورىنەدى: ءبىرى – بۇرىنعى قازاق پوەزياسى قولدانىپ، قازاق ادەبي تىلىندە نورماعا اينالعان ماتەريالدى ەركىن جانە ورىندى پايدالانعان تۇستا، ەكىنشىسى – تىڭ، جاڭا ساپاداعى وبرازداردى ۇسىنعان ساتتەرىندە[2،167]
بىرىنشىدەن، دۋلات قارا قىلدى قاق جارۋ، ارعىماق اتتاي اڭقىلداۋ، قىران قۇستاي ساڭقىلداۋ، كول قورىعان قىزعىشتاي، ەڭبەگى ەش، تۇزى سور، بەل شەشپەي جورتۋ، ايدىن الا تۋ الىپ جاۋعا تيۋ نەمەسە تۋ ۇستاپ تۇلپار جاراتۋ، اۋزىن ايعا بىلەۋ سياقتى كانىگى وبرازداردى شەبەر پايدالانادى.
ءتىپتى كەي تارماقتاردا:
تولعاۋلى نايزا قولعا الىپ،
تۇيعىن قۇستاي تولعانىپ،
سارى ساداق اسىنىپ،
ەگەسكەن جاۋدى قاشىرىپ...
دەپ، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ باتىرلار جىرىندا قولدانىلاتىن تىركەستەر مەن ورالىمدار ارقىلى ءسوز ويناتادى.
دۋلات اقىن تەك پوەتيكالىق وبرازدار جاساۋدا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، تۇراقتى تىركەستەر مەن ەپيتەتتەردى قولدانۋدا دا وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن قاتار باي قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ مۇراسىن پايدالانۋمەن سيپاتتالادى. ونىڭ ولەڭدەرىندە مىناداي تىركەستەر مەن ەپيتەتتەر قولدانىلادى: تۇعىردان ءتۇسۋ، شەپتى بۇزۋ، ولجانى ورتاعا سالۋ، جاعاسى سوگىلۋ، قارا قازان، سارى بالا، كەڭ دۇنيە، جالعان دۇنيە.
دۋلات تا ءوزىنىڭ الدىندا جاساعان اقىن-جىراۋلار سياقتى ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا قارۋ-جاراق، ساۋىت-سايمان، جاۋعا مىنەر اتتاردىڭ اتاۋلارىن ەپيتەتتەرمەن قولدانادى. بۇل جەردەگى ونىڭ ەرەكشەلىگى – دۋلات دايىن انىقتاۋىشتاردىڭ ورنىنا ءوزىنىڭ تىڭ بالامالارىن ۇسىنادى. سالىستىرىپ كورەيىك: ايبارلى اق وردا، شانشۋلى نايزا – دۋلاتتا، ەڭسەسى بيىك بوز وردا، قالايىلاعان قاستى وردا، تولعامالى نايزا – قازتۋعانداردا.
سونىمەن قوسا، دۋلات اقىن قازاق ولەڭ ماتىنىنە جاڭا ساپالىق وزگەرىستەر دە ەنگىزدى. ونىڭ فرازەولوگيا سالاسىنا ەنگىزگەن ەكى جاڭالىعى بار. ءبىرىنشىسى – جاڭا پەريفراستيكالىق تىركەستەر جاسۋى بولسا، ەكىنشىسى – جاڭا فرازەولوگيزمدەر ۇسىنۋى.
پەريفراز (نەمەسە پەريفرازا) دەگەنىمىز – ءبىر نارسەنى نەمەسە قۇبىلىستى سول نارسەنىڭ (قۇبىلىستىڭ) ءبىر بەلگىسىن، قاسيەتىن كورسەتىپ، سۋرەتتەپ اتاۋ. مىسالى، دۇنيە، الەم دەگەندى «سەگىز قيىر شار تاراپ»، ال ءومىردى «جالعان دۇنيە» دەپ ايتۋ – وسى پەريفراستيكالىق تىركەسكە جاتادى. بۇرىنعى اقىن-جىراۋلار بۇل ءتاسىلدى ءونىمدى قولدانباعان بولاتىن[2،73] .
ال دۋلات بولسا وسى ءتاسىلدى ەداۋىر جانداندىرعان اقىن. ول ءوز زامانىن «تولقىندى تەڭىز» دەپ اتايدى: قازاق قوعامىنىڭ ءوز تۇسىنداعى ساياسي-الەۋمەتتىك كۇي-جاعدايىن وي-پىكىردە، ىس-ارەكەتتە، ساياساتتا، تالاپ-تالعامدا جەل قايىق سياقتى جەڭىل دۇنيەلەردى بەتىندە قالقىتپايتىن «تولقىندى تەڭىزگە» بالاپ اتايدى. جەكپە-جەككە شىققان ەكى باتىردىڭ بىرەۋىنىڭ جەڭىلىپ، قازا تابۋىن «تىرشىلىك پەن ءولىمنىڭ ۇزاق داۋى شەشىلگەن» دەپ سۋرەتتەۋى دە سونى پەريفراز: ادام ءومىرىنىڭ ءوزى – «تىرشىلىك پەن ءولىمنىڭ داۋى، ۇزاق داۋى»، ءولىم – سول داۋدىڭ شەشىلۋى، داۋلاسۋشى جاقتاردىڭ بىرەۋىنىڭ جەڭۋى. نەمەسە ارمان-اڭساعانىنا جەتە الماي، تىرلىكتە تاپقان رۋحاني ولجاسىنان گورى، وكىنىشى باسىم بولىپ كەتكەن ءومىردى «قۇمار ويناپ ۇتىلعان ساۋداگەر سارت» دەپ اتۋى دا ءدال ايتىلعان، تىڭ پەريفراز. زامانىنداعى ءار الۋان قايشىلىقتاردى شەشە الماي قينالعان، ەل باسشىسى – پىسىقتارعا رازى ەمەس ويشىلدىڭ وبرازىن بەرۋگە «ساۋلى ءيىپ دۋلات ءجۇر، مىسە تۇتىپ تۇلىپتى» دەگەن پەريفرازداردى ۇسىنادى. مىنە، وسى تيپتەس وبرازدار دۋلاتتا ەداۋىر مول جانە جەكە وككازيونالدىق قولدانىسىن دايەكتەيدى.
دۋلات باباتاي ۇلىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشىلىگى – ماعىنالارى بىر-بىرىمەن جاناسپايتىن سوزدەردى تىركەستىرىپ، جاڭا لەكسيكالىق تىركەسىمدىلىك قۇرۋى. مىسالى، ونىڭ «بالاسىنا ايتقانى» دەگەن ولەڭىندە مىناداي جولدار بار: «اكەڭنىڭ ايتقان بۇل ءسوزىن قۇتىسىنا كوڭلىڭنىڭ، توگىپ الما، دالدەپ قۇي».بۇل جەردە اقىن كوڭىلدىڭ قۇتىسى، ءسوزدى قۇيۋ دەگەن جاڭا لەكسيكالىق تىركەستەر جاسايدى. ماعىنالارى جاعىنان «كوڭىل»، «قۇتى» سوزدەرى بىر-بىرىنەن الشاق تۇرعان دۇنيەلەر بولعانىمەن (قۇتى – ساۋىت، وعان ناقتى، دەرەكتى زاتتار عانا سالىنادى: ءوق-دارىنىڭ قۇتىسى، ت.ب. ال كوڭىل قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورۋگە بولاتىن ناقتى زات ەمەس، دەرەكسىز ۇعىم بولىپ تابىلادى) اقىن بۇل جەردە ەكى ءسوزدى شەبەرلىگىمەن وتە ءتيىمدى پايدالانىپ، سونى تىركەس جاساپ تۇر. تۋرا سول سياقتى ءسوز دەگەن دە زات ەمەس، ونى ءسۇت نە سۋ سياقتى قۇيۋعا بولمايدى، الايدا دۋلات «دالدەپ قۇي» تىركەسى ارقىلى وسىنداي قابىسپايتىن دۇنيەلەردى قابىستىرىپ، جاڭا وبراز جاسايدى. جالپى، بۇل ءتاسىل قازاق ادەبي تىلىندە XIX عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ ءجيى كورىنە باستادى.
دۋلاتتىڭ جوعارىدا كورسەتىلگەن تىركەستەرىنەن باسقا مىناداي تىركەستەر بار: جىردان القا تاعۋ، ادىلەتكە شولدەۋ، كوكىرەگىندە قوناق جوق، سۇلۋلىق ساۋلەتىنىڭ ساعىمى، ۇيقى بەرىپ، قايعى الۋ، جىرمەن جۋىنۋ، جەتىمدىكتىڭ بەلى. بۇلار – ءسوزدىڭ ەكسپرەسسيالىق قۋاتىن ارتتىرعان جاڭا تىڭ وبرازدار، پوەتيكالىق تىڭ تىركەستەر. قازاق ادەبي تىلىندە وسىنداي جاڭا پوەتيكالىق وبرازدار مەن سوزدەردىڭ قولدانىلۋى دۋلاتتا باستالعانىمەن، جۇيەلى تۇردە كوركەمدەگىش قۇرالعا اينالۋى ابايدىڭ ەنشىسىنە ءتيدى[2،168]
كورگەننىڭ كوزى تويعانداي،
توپتى ورتادان ويعانداي،
ساۋلەتىڭنىڭ ساعىمى
بۇتاعىنا شىناردىڭ
كۇندى اكەپ ءىلىپ قويعانداي.
ءساندىسىڭ، جانىم، ءساندىسىڭ.
ءسان سالماق سەنى ازاپقا
بۇل ولەڭ جولدارىندا دۋلات اقىن ايەل سۇلۋلىعىن جىرلاۋدى جاڭاشا ۇلگىدە كورسەتتى. ايەل سۇلۋلىعىن جىرلاۋ قازاق پوەزياسى ءۇشىن كانىگى تاقىرىپ بولعانمەن، ونى اسىپ كەتسە ايداي سۇلۋ اق ەركە، اق ءجۇزىڭ اپپاق ەكەن اتقان تاڭداي دەگەن تەڭەۋلەردەن اسپاي كەلگەن-دى، ەندى دۋلات سۇلۋ ايەلدىڭ اجارى، اق ءجۇزى دەمەي، ساۋلەتتىڭ ساعىمى دەپ بەينەلەيدى ، سول ساعىمدى شىناردىڭ بۇتاعىنا ءىلىپ قويعان كۇننىڭ وزىنە تەڭەيدى. بۇنداي وقىس تەڭەۋ – قازاق پوەزياسىندا بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن وبراز. مۇندا ءار ءسوز قوسالقى وبرازعا يە: شىنار – ەڭ بيىك اعاش، سوندىقتان ونىڭ بۇتاعىنا ىلىنگەن زاتقا قول جەتپەيدى – سۇلۋ قىز دا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن جان، دەمەك، بۇل جەردەگى شىناردىڭ ءوزى وبراز. سول سياقتى كۇن نۇرىن شاشىپ، اينالاسىنا جارىق تۇسىرەدى، سۇلۋلىق تا كۇن سياقتى نۇر سەبەدى – اسەمدىككە دەگەن ءسۇيسىنۋ سەزىمىن تۋعىزادى، دەمەك، مۇندا كۇن ءسوزى دە وبراز ءۇشىن الىنعان. سول اسەمدىك جەردە جاتقان دۇنيە ەمەس، يە بولعىڭ كەلسە، قولىڭدى سوزىپ كور، شىناردىڭ ەڭ بيىك بۇتاعىنا جەتكىزە الاسىڭ با – سۇلۋ دا سول دەگەن استارلى وبرازدى بۇرىن-سوڭدى قازاق پوەزياسى بىلگەن ەمەس. بۇل ولەڭنىڭ تاعى ءبىر توسىن سىرى – مۇندا كوركەمدەۋ قۇرالدارىنىڭ بايىرعىسى مەن جاڭاسىنىڭ تۇيىستىرىلۋىندە. سىرت قاراعاندا ولەڭ شۋ دەگەننەن باياعى ولەڭدەر سياقتى كورىنەدى: توپتى ورتادان ويعانداي، قاراسا كوز تويعانداي دەگەندەر بۇرىنعى تانىس وبرازدار، ال كەلەسى ءۇش جول، جوعارىدا كورسەتتىك، مۇلدە تىڭ وبرازدار. بۇل شوعىرداعى ەڭ سوڭعى تارماق – الدىڭعى التى جولداعى تەزيستىڭ قورىتىندىسى: قول جەتپەيتىن سۇلۋلىعىڭ سەنى ازاپقا سالادى: جۇرتتى قىزىقتىرادى، تالاستىرادى، ايتتىرادى، مال بەرگەن «مىقتىلاردىڭ» بىرىنە پەندە بولىپ كەتە باراسىڭ دەگەن ءتۇيىن.
سالىستىرۋ، تەڭەۋ دەگەن كوركەمدەۋىش قۇرالدار دا قازاق ادەبيەتىندە بۇرىننان قولدانىلىپ جۇرگەن تاسىلدەر بولىپ تابىلادى. دۋلات اقىن بۇل ورايدا دا ءوز قولتاڭباسىن سالدى. ونىڭ دۇنيە – جەمتىك، مەن – توبەت، سونى باقپاي نە باقتىم دەگەنى جاسالۋ فورماسى (قالىبى) جاعىنان بۇرىنعىداي بولىپ كەلەدى: شەندەستىرىلەتىن قۇبىلىستىڭ بىرەۋى – ادام، ەكىنشىسى – تابيعات؛ ال ودان تۋاتىن اسسوسياسيا تىڭ: بۇرىن-سوڭدى دۇنيەنى ەشكىم جەمتىككە تەڭەمەگەن، ال اقىندى سول جەمتىكتى اڭدىپ جۇرگەن توبەتكە بالاۋ – مۇلدە انتيتەزالىق جاڭا قۇبىلىس
سونىمەن، قورىتىندىلاي كەلەتىن بولساق، دۋلات باباتاي ۇلى شىعارمالارىنىڭ ەرەكشەلىگى – تاقىرىپتارىنىڭ اۋقىمدىلىعى مەن كەڭدىگى، شىنايى ءومىر سيپاتىنىڭ ايقىن كورىنۋى، ادامگەرشىلىك مۇددەسىنىڭ بيىكتىگى بولىپ تابىلادى. اقىننىڭ ءتىلى باي، ويى تەرەڭ بولۋىنىڭ باستى قۇپياسى شىعارمالارىنىڭ ناقتىلىق پەن دالدىككە، دارالىق پەن دايەكتىلىككە باعىتتالعاندىعىندا. سوندىقتان دا دۋلاتتىڭ لەكسيكاسى ۇلتتىق رۋحتى وياتۋدىڭ، شىڭداۋدىڭ قۇرالى رەتىندە قولدانىلادى. اقىنىمىزدىڭ ءتىلى الماس قىلىشتاي وتكىر، الداسپانداي ايبارلى، سىنشىلدىق سيپاتى ايقىن كورىنەتىن قۇنارلى لەكسيكا. ول ەلدىڭ جاعدايىنا، حالىقتىڭ مۇددەسىنە، ۇلتتىڭ كەلەشەگىنە ءوزىنىڭ ورتاسى مەن اينالادا بولىپ جاتقان ءتۇرلى قۇبىلىستارعا وتكىر سىن، تەرەڭ پايىممەن قاراپ وتىرىپ ءوزىنىڭ ءادىل باعاسىن بەرەدى. اششى ءسوز اقيقاتتىڭ ايناسىنا اينالادى.
ادەبيەتتەر
1 رايەۆ ق. دۋلات باباتاي ۇلى شىعارمالارىنىڭ پوەتيكاسى. مونوگرافيا. – الماتى، 2007. – 281 ب.
2 سىزدىقوۆا ر. XVIII-XIX عاسىرلارداعى قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ تاريحى. – الماتى: مەكتەپ، 1984. – 248 ب.
3 زامانا سازى: ولەڭدەر مەن داستاندار. قۇراست.،باسپاعا ازىرلەگەن ق.ومىرالييەۆ. – الماتى: جازۋشى، 1991. – 160 ب.
اۆتورى: كۇركەبايەۆ كەنجەتاي
