بەلگىلى تاريحشى ءالىمعازى داۋلەتحانۇلىمەن جۇرگىزىلگەن تىكەلەي سۇحبات ناتيجەسىندە كەيبىر داۋلى ماسەلەلەردىڭ شەتى قىلتيدى... ەل سىيلايتىن اقساقالدارىمىزدىڭ، ازاماتتارىمىزدىڭ ورتاسىندا پىكىر قايشىلىعى بار ەكەنىنە كۋا بولدىق. وقىرمانمەن دانەكەر بولىپ وتىرعان «قامشى» پورتالى مۇنداي «كەلەڭسىزدىكتەرگە» قىنجىلىس بىلدىرەدى.  دەگەنمەن، كەز كەلگەن ماسەلەگە كوزىقاراقتى وقىرماننىڭ سىن كوزبەن قارايتىنى ءسوزسىز. حالىق – تارازى. ەگەر سۇحباتتا ايتىلعان جايتتارعا بايلانىستى «جاۋاپ ماقالا» كەلىپ جاتسا، ءباسپاسوزدىڭ ءوز ەرەجەسىنە ساي تەك ءبىر جولعا جاريالاۋعا دايىنبىز. ودان ارى «بىتىسپەيتىن داۋعا» اينالىپ كەتپەۋىنە تىلەكتەس ەكەنىمىزدى قاپەرلەرىڭىزگە سالامىز.   

تاريحشى: اسسالاۋماعالەيكۋم، اعا!

كەزىندە «اباي» پورتالىندا ليباي تۋرالى جازعان ماقالالارىڭىزدى وقىپ، كەلتىرگەن تاريحي فاكتىلەرىڭىزگە ءتانتى بولعانمىن. جالپى، قىتايدىڭ ەرتە زامان ادەبيەتىندە تۇركىلىك سارىن بار دەگەنگە قالاي قارايسىز؟

– مەن  1961-1966 جىلدارى شىڭجاڭ  ۋنيۆەرسيتەتىندە «جۇڭگو ءتىلى مەن ادەبيەتى» ماماندىعى بويىنشا تولىق كۋرس ءتامامدادىم. بۇل ۋاقىت «مادەنيەت توڭكەرىسىنە» تۋرا كەلدى. جالپى سول ۋنيۆەرسيتەتتە جۇرگەن كەزدە ءبىزدىڭ فاكۋلتەت تۇلەكتەرى شىڭجاڭ جازۋشىلار وداعىنداعى اقىن-جازۋشىلارمەن ءجيى ارالاسىپ تۇردى. بىزگە ساباق بەرگەن مۇعالىمدەردىڭ ىشىندە قىتايدىڭ تاريحىن، ادەبيەتىن جاقسى بىلەتىن قىتايلار، ۇيعىرلار بولدى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ۋنيۆەرسيتەتتە ءبىز لي باي تۋرالى سول زامانعا لايىق جاقسى ماعلۇمات الدىق. سول قاتارداعى دۋ فۋ، باي دجۋييلاردى دا جاقسى  وقىدىق. ال ول كەزدە لي بايدىڭ اتا-تەگى تۋرالى  ەشقانداي اڭگىمە بولمادى. ويتكەنى لي باي جۇڭگو كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، الەمدىك كلاسسيك رەتىندە باعالاناتىندىقتان  باسقاشا ويلار بولۋى مۇمكىن ەمەس بولاتىن. شىن ماعىناسىنا كەلگەندە قىتايدىڭ جەتى اتا باباسىنان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان «لي» فاميلياسى ءتۋدى-بىتتى جۇڭگو جۇرتىنا ءتان ەكەندىگى  قىتايدى بىلەتىن كەز كەلگەن ساۋاتى بار ادامنىڭ بارىنە تۇسىنىكتى. لي فاميلياسىنا كۇمان كەلتىرىپ، ونى اناعان تارتىپ، مىناعان تارتۋ  بارىپ تۇرعان ساۋاتسىزدىق ياعني جۇڭگو تاريحىن، جۇڭگو وتباسىلىق شەجىرەسىن  بىلمەيتىن ادامداردىڭ قاڭقۋ ءسوزى. لي ءبايدى تۇرىك، ونىڭ ىشىندە، قازاق قىلعىسى كەلگەن اعايىنداردىڭ وزدەرىنشە ءبىر مىناداي دالەل، ارگۋمەنتتەرى بار سياقتى بولىپ كورىنەدى. ول  – تاڭ ءداۋىرى ادەبيەتىندەگى تۇركىلىك سارىن. ارينە، تۇركىلىك سارىندى جوققا شىعاراتىن ادام تاڭ ءداۋىرىن بىلمەيتىن  ادام. قۇدايعا شۇكىر، ول جاعىنان ساۋاتىمىز بار دەپ ەسەپتەيمىز. سوندىقتان تاڭ داۋىرىندەگى جۇڭگو ادەبيەتىندە تۇركىلىك سارىننىڭ وتە كۇشتى، زور ىقپالى بولعاندىعىن تاريحي تۇرعىدان قاراۋ كەرەك. نەگە ولاي بولدى؟ بالەن مىڭجىلدىق تاريحى بار جۇڭگو ادەبيەتىنە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن تۇركى مادەنيەتىنىڭ قانشالىق اسەر ەتىپ كەتۋى مۇمكىن دەپ تە ويلانۋعا بولادى. ءبىراق سول تۇرعىدان العاندا تاڭ داۋىرىندەگى گەوساياسي جاعدايدىڭ جان-جاعىن قاراپ كورىپ الۋ كەرەك. شىعىس تۇرىك قاعاناتى، ەكىنشى تۇرىك قاعاناتى، سوسىن ۇيعىر قاعاناتى. وسى قاعاناتتار تاڭ يمپەرياسى كەزىندە يىق تىرەسكەن ءتىپتى اسكەري كۇش جاعىنان ولاردان باسىم ءتۇسىپ جاتقان. سوندىقتاندا جۇڭگو قىزدارىن ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ تۇرىك قاعاناتىنا دا، ۇيعىر قاعاناتىنا دا ۇزاتىپ جاتقاندىعى «السىزدىكتىڭ» بەلگىسى ەدى. مىسالى، تاڭ پاتشالىعى  718 جىلى التىن حانشا اتتى حانشاسىن پاتشانىڭ قىزى رەتىندە تۇركەشتىڭ سۇلىق قاعانىنا ۇزاتتى. وسىنى ەستىگەننەن كەيىن، تۇركەشتەردى وزىنە تارتۋ ءۇشىن تيبەت پاتشاسى دا قىزىن ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ سۇلىق قاعانعا ۇزاتتى. دەمەك بۇل كەز قىم-قيعاش ارەكەت جاساپ جاتقان كەز. سوندىقتان بۇل جەردە جۇڭگو پوەزياسىنا تۇرىكتىڭ اسەرى بولدى، بولمادى دەپ كۇمان كەلتىرىپ وعان تالاس قىلاتىن ەشتەڭەسى جوق. كەرەمەتتەي اسەرى بولدى. ولار تۇركىلىك مادەنيەتتى اسا جوعارى باعالادى. ءتىپتى، تۇرىكتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى تاڭ پاتشالىعىنىڭ وردا اسپاپتارىنىڭ قاتارىنا قوسىلدى. ال ولاردىڭ ادەبيەتىندە تۇركىلىك سارىننىڭ بولعاندىعىن جۇڭگو كلاسسيكتەرىنىڭ تۇرىك بولعاندىعى ءۇشىن نەمەسە ونىڭ ارعى اتا-باباسىنىڭ تۇرىك بولعاندىعى ءۇشىن تۇرىك سارىنى تاڭبالاندى دەپ ايتۋ – ساۋاتسىزدىقتىڭ بەلگىسى. ءبىر ادام ارقىلى ءبىر حالىقتىڭ مادەنيەتى كوشىپ بارمايدى ەشكىمگە. مۇنى ىرگەلەس وتىرعان حالىقتاردىڭ بىر-بىرىنە تابيعي اسەر ەتۋى دەپ قابىلداۋ كەرەك. وندا دا باعىنىشتى حالىقتىڭ اسەرى ەمەس تەرەزەسى تەڭ دەرجاۆالاردىڭ  اسەرى دەپ ۇعۋ كەرەك. ەستە ساقتايتىن ەكىنشى ماسەلە – «لي باي پوەزياسىندا تۇركىلىك سارىن وتە كۇشتى بولدى. ءتورت جولدىق ولەڭ قىتايعا وسى لي باي ارقىلى باردى» دەگەن ءۋاج. بۇل وتە كۇلكىلى دۇنيە. لي باي ءتىپتى وسى تۇركى بولعاننىڭ وزىندە، جۇرت ايتىپ جۇرگەن شۋدا تۋدى دەگەننىڭ وزىندە بەس جاستاعى بالا نە اپارادى ولارعا؟!  لي باي تۋرالى جۇڭگو جازبالارىندا كوپتەگەن دەرەك بار. ءبىراق ول تۋعاندا دۋلاتتىڭ وتباسىندا نەمەسە باسقا ءبىر قازاقتىڭ جانۇياسىندا دۇنيەگە كەلدى دەمەيدى. قايتا لي حاۋدىڭ نەمەرەسى لي كىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن دەپ جازادى. دەمەك ول قايدا تۋىلسا دا جۇڭگو بولىپ تۋىلدى. قايدا تۋدى دەگەنگە تالاس بولسا دا، ەتنيكالىق تەگى  جۇڭگو ەكەندىگىندە داۋ بار دەگەندى مەن ەستىگەن جوقپىن. تەك قانا گومورونىڭ الپىسىنشى جىلدارداعى ورىس-قىتاي قاتىناسىنىڭ اسقىنعان كەزىندە شەكارا داۋىن داۋلاپ جاتقان ساتتە  ساياسيلانعان، قولدان جاسالعان «لي باي تۇرىكتەكتى» دەگەن پىكىر عانا بار. وندا دا گومورو «...ءبىزدىڭ اقىنىمىز لي باي سول جاقتا تۋعان. ءبىزدىڭ ادامدارىنمىز سول جەردە بولعان...» دەگەندى ايتادى. سوندىقتان تاريحتى جۇڭگو شەكارالاس حالىقتارمەن قانداي قارىم- قاتىناس جاسادى، بىر-بىرىنە ىقپالى قانداي بولعان دەگەن تۇرعىدان قاراۋ كەرەك. سوندا عانا عىلىمي تاريح بولادى. سوندا عانا شىندىققا جاقىنداي تۇسەدى.

ءبىر ايتا كەتەرلىگى، يۋان داۋىرىندەگى ياعني موڭعول داۋىرىندەگى جۇڭگو ادەبيەتىندە تۇركىلىك سارىن باسىم بولدى. ويتكەنى قىتايدى 200 جىلدان استام ۋاقىتتا موڭعولعا، قۇبىلايعا ىلەسكەن بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى اكىمشىلىكتە جۇمىس ىستەدى. ونىڭ ىشىندە قاڭلى دا، دۋلات دا، نايمان دا، كەرەي، ۋاق، جالايىردا بار.  جالپى، قىتايلاسقان تۇرىك حالىقتارىنىڭ وكىلدەرىن زەرتتەگەندە دە ءبىر نارسەگە ەرەكشە ءمان بەرۋىمىز ءتيىس. ولار تۇركى حالىقتارى ءۇشىن قىزمەت ەتكەن جوق. يمپەريا ءۇشىن قىزمەت ەتتى. تاريحتى تالدار بولساق، ءبىز وسى تۇرعىدان قاراۋىمىز كەرەك. يۋان پاتشالىعى زامانىنداعى تۇرىكتەكتى وقىمىستىلاردىڭ، اقىن-جازۋشىلاردىڭ، ۋازىرلەردىڭ تاريحتاعى ورنى ءدال وسىنداي. ول ۇلتتىڭ وكىلدەرى ەمەس. ءبىزدى جارىلقايىن، مۇرا قالدىرايىن دەپ ەشتەڭە ىستەمەدى. بۇل بىزگە تەرىس ۇلگى. ولاردى تۇرىك رەتىندە قاراستىرۋعا قۇقىعىمىز دا، تاريحي نەگىزىمىز دە جوق. التىن وردا داۋىرىندە ورىستانىپ، حريستان ءدىنىن قابىلداعان، تۇركى حالىقتارىنان شىققان، ورىس يمپەرياسى ءۇشىن وراسان زور ەڭبەك ءسىڭىرىپ، دۆوريان، كنياز اتانعان تۇرىكتەكتى زيالىلار مەن مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ءوزى شىققان تۇرىك حالىقتارىنا قانشالىق كەساپات، زيان كەلتىرگەنىن تاريحتىڭ اششى ساباعى رەتىندە سالىستىرا قاراۋىمىز كەرەك.

ەسەن: «مۇحتارحان ورازبايدىڭ 14 وتىرىگى» جانە «سەناتور ومىربەك بايگەلدىگە حات» دەگەن ماقالالارىڭىزعا سول كىسىلەر تاراپىنان ءتيىستى جاۋاپتار بولدى ما؟ نەمەسە ەسكەرتپەلەر…

   –  «مۇحتارحان ورازبايدىڭ ون بەس وتىرىگى» 2009 جىلى جازىلدى. ول وتىرىكتى رەسمي تۇردە 2007 جىلى الىپ كەلىپ، «قازاق ادەبيەتىنە» جاريالادى. سول جىلدىڭ تامىز ايىندا ساۋىتبەك ابدراحماننىڭ العىسوزىمەن «ەگەمەن قازاقستان» سۇيىنشىلەپ قايتا باستى. جەكە كىتاپ شىقتى. قازاقستان ءدۇر سىلكىنىپ، پرەزيدەنتتەن باسقا بۇكىل اتقامىنەرلەر تۇگەل وسىنىڭ شاشباۋىن كوتەردى. لي بايدى ەلدىباي قىلىپ، وعان شۋ بويىنان ەسكەرتكىش مۋزەي اشاتىن بولىپ، 25 ورامدىق كىتابىن تۇگەل قازاقشالايتىن،  لي بايتانۋ ورتالىعىن قۇراتىن جانە قىتايدا لي باي جونىندە جازىلعان 38 سەريالى ءفيلمنىڭ 5 سەرياسىن شۋ بويىندا تۇسىرەتىن بولىپ ءپاتۋالاستى. وسىلاردى كورگەندە مەن شىداي المادىم.  ونىڭ استارىندا ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ مۇددەسى جاتقانىن، وسىلاي كەتە بەرسە مەملەكەتتىك تۇتاستىعىمىزعا ءقاۋىپ تونەتىنىن، سوعان ءوزىمىز تاريحي نەگىز جاساپ بەرىپ وتىرعاندىعىمىزدى كورىپ شىداي المادىم.  ءسويتىپ ەڭ الدىمەن وسى ماسەلەنى كوتەرگەن، قولداعان مۇحتارحاننان كەيىن يە بولعان سەناتور ومىربەك بايكەلدىگە «تاريحتىڭ ءتۇيىنىن  سىزشە تارقاتۋ كۇنا» دەپ اشىق حات جازدىم. بۇعان جاۋاپ بولا ما دەپ ەدىم، ەشقانداي جاۋاپ بولمادى. ەكىنشى رەت مۇحتارحاننىڭ وزىنە قاراي اۋىستىم. «جۇڭگو اقىنى لي باي شىنىمەن قاي جەردە تۋعان؟» دەپ، 1300 جىلدىق لي بايتانۋ تاريحناماسىنا شولۋ جاسادىم. وسى شولۋلار ارقىلى لي بايدىڭ جۇڭگو ەكەندىگىن جانە ونىڭ سول قىتايدىڭ وزىندە تۋىپ وسكەندىگىن، حان داۋىرىنەن بەرگى ۇزىلمەي كەلە جاتقان لي تەكتى اقسۇيەك، پاتشالاردىڭ ۇرپاعى ەكەندىگىن  دالەلدەدىم. بۇعاندا داۋ ايتقان ەشكىمدى كورمەدىم. ءۇشىنشى ماقالام «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا نەمەسە مۇحتارحان ورازبايدىڭ ون بەس وتىرىگى» دەگەن اتپەن جارىق كوردى.  مۇندا مۇحتارحاننىڭ «قازاق ادەبيەتى»، «ەگەمەن قازاقستاندا»، «لي باي-لي بو-ەلدىباي» دەگەن كىتابقا جازعان پىكىرلەرىنىڭ ءجۇز پايىز وتىرىك ەكەندىگىن، سونىڭ ىشىندەگى، وكىلدىك سيپاتتاعى ون بەس وتىرىگىن جەكە دارا الىپ دالەلدەدىم. وسىنىڭ ىشىندەگى بىرەۋىن  تاريحشى، جۇڭگو تاريحىنىڭ بىلگىرى، اۋدارماشى، ادەبيەتشى، لي بايتانۋشى رەتىندە جوققا شىعارار دەپ كۇتتىم. «باسقانى بىلاي قويالىق، ەركەك  بولساڭ  مەن ايتقان ون بەستىڭ بىرەۋىن جوققا شىعارساڭ مەن سەنىڭ الدىڭا كەشىرىم سۇراپ بارامىن» دەپ جازدىم. «ءبىراق سەن ونى جازاتىن مۇمكىندىگىڭ جوق،سوندىقتان شىندىقتى مويىنداۋعا ءماجبۇرسىڭ» دەدىم. وكىنىشكە وراي، نە سەناتور ومىرەك بايگەلدى، نە سۇيىنشىلەپ وسى كىتاپقا  قىرىق بەتتىك العى ءسوز جازعان دوكتور ساۋىتبەك ابدراحمان نەمەسە ون بەس وتىرىكتىڭ اۆتورى مۇحتارحان ورازباي بۇگىنگە دەيىن ءبىر جول جازۋعا، ماعان قارسى ءۋاج ايتۋعا جاراعان جوق. بۇل بەيشارالىقتىڭ بەلگىسى عوي. ايتپەسە قولىندا فاكتىسى بولسا، دالەلى، عىلىمي نەگىزى بولسا مەنى ايايىن دەپ تۇرعان ولار جوق.  ۇيعىرلاردا «ولگەننىڭ ۇستىنەن تەپمەك» دەگەن ءسوز بار. ياعني، توسەكتەن باسىن كوتەرە الماي جاتقان ادامدى تەپكىلەي بەرۋدە ىڭعايسىز. عىلىمي ايتىس بولماعاننان كەيىن ولارعا نە ايتا بەرەسىڭ؟

ءسويتىپ جۇرسەك بۇلاردىڭ ءبىر اقتاۋشىسى، «ادۆوكاتى» زەينوللا اتتى جەرلەسىمىز شىقتى. ونىڭ كەلتىرىپ وتىرعان اڭگىمەلەرىندە ەشقانداي دالەل جوق.

اقساقال ادام قالاي جالا جابۋعا باردى؟

اقىن: جاڭىلماسام «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ تامىزداعى سانىندا زەينوللا سانىكتىڭ سۇحباتى جاريالانىپ، وندا ءسىز تۋرالى تەرىس پىكىرلەر ايتىلدى. وسىعان نە دەيسىز؟

دارمەن: ءال اعا، جاقىندا «كازاك ادەبيەتىندەگى» سۇحباتىندا زەينوللا سانىك ليبايدىڭ تەگى تۇرىك دەي كەلىپ، ءسىز تۋرالى ءۇشقارى پىكىر ايتتى. ول كىسى «دالا مادەنيەتى جانە ادامزات تاريحى » اتتى كىتاپتان(مىڭ شۆيدىڭ) مىنانداي سيتات كەلتىرىپتى: «تاڭ پاتىشالىعى داۋىرىندەگى ەڭ ۇلى تالانت يەسى،سونداي-اق،ءوز بويىنداعى دالا مادەنيەتىنىڭ تولىق قانىن كورسەتە بىلگەن ءدانىشپان. تاريحي كىتاپتاردىعى سۋرەتتەۋلەرگە قاراعاندا،ونىڭ سىرتقى تۇرىسىنان تۇرىك ەكەندىگى مەن-مۇندالاپ تۇرادى. ونىڭ سوياف شاھارىندا دۇنيەگە كەلگەندىگىن گومورو دا دالەلدەپ، ليبايدىڭ ات جالىندا وسكەن حالىقتىڭ پەرەزەنتى ەكەندىگىن ايتقان…»-دەيدى جانە سول گومورونىڭ : « ەگەر ءبىز ليبايدان ايىرىلساق، وندا بۇكىل جۇڭگو ادەبيەتىنەن ايىرىلامىز »-دەگەن ءسوزىن سيتات ەتەدى. مەنىڭشە، گومورو سوڭعى ءسوزىن دۇرىس ايتقان. ءبىز ولەڭدەرىن بالا كەزدەن وقىپ، جاتتاپ وسكەن “ليباي مەن دۋفۋ”- جۇڭگو حالقىنىڭ قوس الىبى ، ۇلت ماقتانىشى بولىپ، تاريحي ورنى قالىپتاسقان اقىندار. 1. ەندى كەلىپ، ءبىز ليباي-دى قازاق جاساۋدان نە ۇتامىز؟ سىزشە قالاي؟ 2. سول سۇحباتىندا زەكەڭ: «مەن حالىق جاۋى اتالىپ، 20 جىل ايداۋدا ءجۇردىم» – دەيدى. ءسىز «حوڭيبيڭ » بولىپ جۇرگەندە، ول كىسى قايدا جۇرگەن؟ 3. زەكەڭ ايتىپ ءوتىرعان وزگە ەلدىڭ “ساياسي شوقپارىنا” جارماسپاياق قويالىق، كوتەرە الماي قالارمىز. سىزشە قالاي؟

بۇل سۇحبات 2012 جىلعى 3 تامىز كۇنگى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاندى. قىتايدا كەزىندە «دا سزى باو» دەگەن بولعان. الەمدە ەشبىر مەملەكەتتە  مۇنداي سۇمدىق بولعان جوق. بۇل ۇعىمدى بەرەتىن بالامانى دۇنيەجۇزى تاريحىندا ەشبىر حالىقتان كەزدەستىرە المادىم. وسى جەردەگى اعايىندارىمىزعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ايتار بولساق، ول «ۇلكەن ارىپپەن جازىلعان گازەت»، ءۇنپاراق  دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. مىسالعا مەن زەينوللا تۋرالى ءوش الۋ تۇرعىسىندا نەمەسە ونىڭ شىنىمەنەن قاتەلىگىن  جازعىم كەلسە ونى ەشكىم تەكسەرمەيدى. جازامىندا اپارىپ كوشەگە جاپسىرىپ قويامىن. جۇرەتىن دالىزدەرگە، جولعا جاپسىرىپ قويامىن. ودان كەيىن ول جۇرتتىڭ الدىندا ماسقارا بولىپ، جينالىستاردا ەسەپ بەرىپ سونىڭ اق-قاراسىن ايىرامىز دەپ ورتاعا الىپ، شۋلاسىپ جاتادى. مەنىڭ ۇعىمىمدا زەينوللا سانىك سول «دا سزى باۋدى»، مىنە،  ءبىزدىڭ گازەتتەرگە الىپ كەلىپتى. ەشقانداي جازۋشىلىق، عالىمدىق، ازاماتتىق، اقساقالدىقتىڭ نىشانى جوق جابايى «دا سزى باوشىلىق» ءستيلىن «قازاق ادەبيەتىنە» اكەلىپ تىقپالاپ وتىر. قايران قالاتىنىم، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باسشىلىعى نەمەسە ۇستانىپ وتىرعان ءپرينسىپى ادام كۇلەرلىك پرينسپ. ويتكەنى، وسى گازەت ارقىلى مۇحتارحان  لي بايدى الىپ شىقتى. ال ەندى وسى گازەتكە مەن جوعارىدا اتاعان ماقالالارىمنىڭ بارلىعىن اپاردىم. بىرەۋىن باسپادى. ودان كەيىن قازاقستانداعى ەل مويىنداعان بەلگىلى تاريحشىلار مامبەت قويگەلدييەۆ، تالاس وماربەكوۆ، زاردىحان قينايات ۇلى، اكادەميك مالىك اسىلبەكوۆ، قىتايتانۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى ءنابيجان مۇحامەدحانوۆ، بۇكىل كەڭەس وداعى تۇسىندا «قىتايتانۋشى» دەپ مويىندالعان، جۇڭگو ءتىلىن جەتىك بىلەتىن  كلارا حافيزوۆا اتتى عالىمداردىڭ قولى قويىلعان «تاريحي سانانىڭ تازالىعىن ساقتايىق» اتتى ۇندەۋدى دە اپاردىم. ونى دا باسپاي قويدى. قىسقاسى سول كەزدە ولاردىڭ ءۋاجى «سەندەردىڭ ايتىپ وتىرعاندارىڭنىڭ ءبارى دۇرىس، ءبىراق...» دەپ اسپاندى كورسەتەدى. «انا جاقتان بىزگە پالە بولادى، ءسوز كەلەدى. سوندىقتان ءبىز مۇنى استانامەن  اقىلداسپاي ەشتەڭە ايتا المايمىز» دەيدى. ماقۇل، ولار جەپ وتىرعان نانى مەن وتىرعان كرەسلوسى ءۇشىن وسىنداي پرينسپسىزدىككە بارعان شىعار. دەگەنمەن اقىرىن كۇتكەنىمە، مىنەكي، 3 جىل بولدى. ولار ونىڭ بىرەۋىن دە جاريالاعان جوق. 3 جىلدان كەيىن ونى ۇمىتتىرىپ جىبەرىپ، ەندى زەينوللانى ماعان قارسى ايداپ سالۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟  ءجاي ادام، قالىس ادام رەتىندە ءبىزدىڭ قازاق وقىرماندارى قالاي قارار ەدى؟ قىتايدا «بايلاردىڭ ءورت قويۋىنا بولادى، كەدەيلەردىڭ شىراق جاعۋىنا نەگە بولمايدى» دەگەن ماتەل بار. سوندا «قازاق ادەبيەتى» وزىنە كەرەكتى نارسەنى قالاعانىنشا جاريالاپ، وقىرماندى  شاتاستىرۋىنا بولادى ەكەن دە، وعان قارسى ءۋاج ايتقان ماقالانىڭ ءبىر دە ءبىرىن باسپايدى. بۇل نە سوندا؟ قانداي ەتيكا؟ قانداي ادامگەرشىلىككە جاتادى؟ باسپا ءسوز جونىندەگى مەملەكەتتىڭ زاڭى قايدا قالادى؟ ەگەر كەز كەلگەن گازەت-جۋرنال بىرنارسە تۋرالى جازسا وعان قارسى جاقتىڭ جازعاندارىن دا جاريالاۋعا مىندەتتى. بۇل مىندەتكە «قازاق ادەبيەتى» پىسقىرمايدى دا. ونىڭ ۇستىنە مۇندا ايتىلىپ وتىرعان فاكتىسىماقتاردىڭ مەنىڭ جەكە باسىما، ادامگەرشىلىگىمە، ازاماتتىعىما كەلتىرىپ وتىرعان نۇقسانىمەن دە ەسەپتەسكىسى كەلمەيدى. وسىنشاما ايىپ تاعىلاتىنداي «قازاق ادەبيەتىندەگىلەردىڭ» الا الماي جۇرگەن وشتەرى بار ما مەنەن؟ ءبىر عانا انىق ماسەلە: «قازاق ادەبيەتى» ءوزىنىڭ گازەتى ارقىلى مەنەن كەشىرىم سۇراۋى كەرەك نە بولماسا الداعى ۋاقىتتا سوت الدىندا جاۋاپ بەرەدى. قايتكەندە دە وسى ءپرينسپتى قورعايمىن جانە ونىڭ اقىرىنا جەتەمىن.

مەنىڭ ءبىر تاڭقالاتىنىم زەينوللا دەگەن ادامدى ومىرىمدە ەكى رەت قانا كوردىم. ءبىرىنشى كەزدەسۋىم «قازاقپارات» دەگەن باسپادا «تۇركەش قاعاناتى» دەگەن مونوگرافيامدى باستىرۋ بارىسىندا بولدى. سول جەرگە بارسام، «مەن زەينوللا سانىكپىن» دەپ تانىستى. «قابانباي باتىر» دەگەندى باستىرىپ جاتىرمىن دەدى. سول «قابانباي باتىرىنا»  «اياۋلى ءىنىم ءالىمعازىعا ەستەلىك» دەپ قولتاڭبا جازىپ بەردى. 2005 جىلى مەن ونىڭ اياۋلى  ءىنىسى ەدىم، 2012 جىلى اياۋسىز جاۋىنا اينالدىم. كەيىن ءبىر جەرلەۋ راسىمىندە جولىقتىم. سول كەزدە «ماعان ءسوز بەرمەدىڭدەر» دەپ كوپشىلىكتىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعان ماعان ءتيىستى. مىنە كورگەنىم وسى ەكى رەت قانا. ال ول بولسا مەنى بۇرىننان بىلەتىن ادام سەكىلدى. «مەن 20 جىل حالىق جاۋى بولىپ ايداۋدا جۇرگەندە...» دەيدى. سۇراستىرىپ ءبىلدىم، 20 جىل ەمەس 20 كۇن دە ايداۋدا بولماعان. «حالىق جاۋى بولىپ لاگەرگە كەتسەم...» دەيدى. ياعني تارىمعا كەتكەن بولادى عوي.  1971 جىلعا دەيىن شىڭجاڭ جاستار باسپاسىندا جۇرگەن ادام. 1971 جىلى ليۋي دەگەن قىتايعا «بالاسىنا «ماو-دى جويايىق» دەپ ايتقىزىپ جاتقانىن ەستىدىم» دەپ جالا جابادى. سوسىن ءتيىستى ورىندار قاي بالاسى دەپ ۇيىنە بارسا، ەكى جاسقا دا تولماعان، ءالى ءتىلى شىقپاعان بالا ەكەن. سودان تاياقتىڭ باسى قايىرا وزىنە ءتيىپ، تومەنگە تۇسىرىلەدى. جىڭ اۋدانىنىڭ حالىق كوممۋناسىنا جىبەرىلىپ، قارا جۇمىسقا جەگىلەدى. بۇل قايداعى لاگەر، قايداعى ايداۋ؟ كەيىن ۇرىمشىگە قايتىپ كەلىپ شىڭجاڭ جاستار باسپاسىنا قايتادان جۇمىسقا تۇرادى. سوندا ويلايمىن دا، ءقازىر 78-گە كەلگەن، قۇدايدان يمان سۇرايتىن  اقساقال بىرەۋدىڭ سىرتىنان ءسوز ايتىپ، جالا جابۋعا قالاي بارادى؟ الدە، بۇرىنعى زامانداستارىنىڭ بارلىعى قىرىلىپ قالدى ما؟ بۇل الدە باسقا پلانەتاعا بارىپ سويلەپ وتىر ما؟ تاۋدىڭ ارعى-بەرگى جاعىندا نە قۇپيالىق نە سىر جاتىر؟ ءوزىن ءوزى ءجابىر كورىپ، قيىنشىلىق كورگەن ادام رەتىندە، بەيشارا قىلىپ كورسەتەدى. 20 جىل  ايداۋدا جۇرسە ءبىزدىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىمىزدى قايدان ءبىلىپ قويىپتى ول؟  مۇنداي ادامنىڭ ومارعازى مەن راحمەتوللانى قول اياعىن بايلاپ اپارىپ بەردى دەپ، مەنى كىنالايتىن قانداي حاقىسى بار؟ زەينوللانى جاقسى بىلەتىن اسقار دەيتىن اۆتوردىڭ جازعانى بار: «قىتايدان كەلگەنى ءۇشىن قىتايتانۋشى بولىپ، وتىرىكتى جەلدەي ەستىرىپ، جۇرتتى شاتاستىرىپ جۇرگەندەردىڭ قىلىعى از بولعانداي، قىتايدا جۇڭگو ادەبيەتىن زەرتتەۋشى دەپ تە، اۋدارماشى دەپ تە، كەرەك دەسەڭ جۇڭگو ءتىلىن بىلەدى دەپ تە تانىلمايتىن زەينوللا سانىك مىرزانىڭ كوسەمسىگەنىنە جول بولسىن» دەپ(«قازاقستان» گازەتى، 2010 جىل، 4 اقپان).

جالپى، پەندە ءۇشىن دۇرىس ءومىر سۇرە ءبىلۋ دەگەن ۇلكەن سىناق. ال دۇرىس قارتايا ءبىلۋ ودان دا ۇلكەن سۇراق. قالاي قارتايىپتى دەسە، جاقسى قارتايىپتى عوي دەپ جاتادى. 78-گە كەلگەن زەينوللا جاقسى قارتايۋدىڭ قامىن ويلاۋ كەرەك ەدى. قۇدايدان يمان سۇراپ، ارتىنا دۇرىس ات قالدىرۋدى ويلايتىن ۋاقىتتا وعان بۇلاي ءجۇرۋ جاراسپايدى.

سۇراقشى: تاريح سالاسىنان شىن عالىم دەپ اتايتىن تۇلعالاردى اتاڭىزشى...

 – بۇل وتە ۇلكەن دوپ-دومالاق سۇراق. ءبىر- ەكى اۋىز سوزبەن بىردەڭە دەي سالۋ جاۋاپكەرسىزدىك بولادى. قازاق مەملەكەتىنىڭ، ۇلتىنىڭ تاريحى جازىلۋ ۇستىندە. 70 جىلداعى سوۆەتتىك تاريح پەن بۇگىنگى 20 جىلداعى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ  تاريحىنىڭ اراسىندا اسپان مەن جەردەي ايىرما بولۋعا ءتيىس ەدى. قۇدايعا شۇكىر، سول جولدا ەڭبەك ەتىپ جاتقان تاريحشىلار بار. ءبىراق مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تولىق قالىپتاسقان تاريح ءالى بىزدە جوق. ويتكەنى ءبىز بۇل ماسەلەدە ۇلكەن پرينسيپيال اۋىتقۋلارعا دۋشار بولىپ وتىرعان ەلمىز. بىرەۋ شىعىپ ايتادى:«جيىرما جىلدىڭ الدىندا نە مەملەكەت تە، شەكارا دا جوق ەدى» دەپ. وسىدان كەيىن «قارا ورىستار» قازاقتا 20 جىلدىق تاريحتان باسقا ارىدا تاريح جوق ەكەنىن بىزگە دالەلدەگىسى كەلەدى. ادامزات تاريحى ءۇشىن 20 جىل 20 سەكۋندقا دا تۇرمايدى. 20 سەكۋندقا دا تۇرمايتىن تاريحتى بۇكىل قازاق مەملەكەتىنىڭ، حالقىنىڭ تاريحى دەپ تىقپالاۋ لايىقسىز نارسە. قۇدايعا شۇكىر، زامانداستارىمىزدىڭ ىشىندە الەمدىك تاريحشىلار دەڭگەيىندە ماقتانىشپەن ايتارلىق مىقتى تاريحشىلارىمىز بار.  ءوزىم ەرەكشە قۇرمەتتەيتىن «ورتاعاسىر تاريحى» جونىنەن پروفەسسور زاردىحان قينيات ۇلى، ونان كەيىنگى ءداۋىر جونىندە مىقتى تاريحشىلاردان مىسالعا  كەڭەستىك ءداۋىر كەزەڭىنەن مامبەت قويگەلدييەۆ، تالاس وماربەكوۆ، ورىس-قىتاي جانە قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناستارى جونىندە تاريحتى زەرتتەپ، مىقتى ەڭبەك سىڭىرگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى، پروفەسسور كلارا حافيزوۆا، ءنابيجان مۇحامەتقان ۇلى، پروفەسسور نۇرجامال الدابەكوۆا، باقىت ەجەنحان ۇلى قاتارلى تاريحشىلارىمىز بار. كەرەمەتتەي ەتنوگرافتارىمىز جامبىل ارتىقبايەۆ، قازاقتاردىڭ جىلقى مادەنيەتىندەگى  الەمدىك دەڭگەيدەگى زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن جاس تاريحشىلاردىڭ ءبىرى  احمەت توقتىبايەۆ سىندى تاريحشىلارىمىز بار. تەك وسى عالىمداردىڭ باسىن قوسىپ، جۇيەلەپ قازاق تاريحىن جازۋعا جۇمىلدىرىپ وتىرعان مەملەكەت جوق. اركىم جەكە شاۋىپ ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ كەلە جاتىر.

ايتان ءنۇسىپحان – الاشورداشىلاردىڭ جالعاسى

اسقار ايتبايەۆ: ايتان ءنۇسىپحان دەگەن تاريحشى، مەملەكەتشىل ادام بولعان دەسەدى. سىزدە ول كىسى تۋرالى دەرەكتەر بار ما؟ كايدان بىلۋگە بولادى؟

–        ايتان ءنۇسىپحان مەنىڭ قاندىكويلەك دوسىم. شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە بىرگە وقىدىق. ول ساياسي زاڭ فاكۋلتەتىندە، مەن جۇڭگو تىلى-ادەبيەتى فاكۋلتەتىندە وقىدىم. تۋا ءبىتتى جاراتىلىسىندا اقىن جىگىت ەدى. جۇڭگو تىلى-ادەبيەتىندەگى، جالپى ۇرىمشىدەگى جاس،  بولاشاق اقىن جازۋشىلار، الدىڭعى بۋىن اعالار ءجيى بولماسا دا، باس قوسىپ تۇرۋشى ەدىك. راحمەتوللا اپشە ۇلى، ومارعازى ايتان قاتارلى اقىن-جازۋشىلارمەن ارالاسۋىمىز دا سول كەزدە بولدى. «مادەنيەت توڭكەرىسى» باستالعاننان كەيىن  ساياسي كۇرەس ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. 1966 جىلعى 4 تامىز وقيعاسى بۇكىل ءۇرىمشىنى دۇرلىكتىرگەن وقيعا. ءبىر كۇننىڭ ىشىندە 374 ادام «قالپاق» كيدى دە، «تاپ جاۋى» بولىپ شىعا كەلدى. ونىڭ الدى بۇرحان شاھيدي بولسا، ارتى شاشتاراز سايفۋللايەۆ، اسحانادا كارتوپ ارشىپ وتىرعان ۇيعىر جانە دارەجەسى جوعارىلاۋ  سوڭعى كۋرستىڭ ستۋدەنتتەرى ءبىز بولدىق.  1966 جىلى وقۋ بىتىرەتىن 38 ستۋدەنت بار ەدى.  سونىڭ تۇپ-تۋرا 19-ى «قالپاق» كيدى. سول ون توعىزدىڭ بىرەۋى – مەن، بىرەۋى – ايتان. وسىدان كەيىن ءوز باسىمىزدى ازات ەتۋ ماسەلەسى ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. ۋاقىت وتە كەلە «حۋن ۋىي بيندىك» ۇيىمدار قۇرىلا باستادى. ول جاعدايلار تۋرالى كەيىن ايتان مارقۇم ايدار بازىلبايەۆ دەگەن لاقاپ اتپەن «الاساپىرانمەن وتكەن 4 جىل» اتتى كىتاپ جازدى. «حۋن ۋىي بين» – «قىزىل قورعاۋشى» دەگەن ءسوز. ونىڭ قۇقىعى شەكسىز بولدى، نە ىستەپ، قايدا كىرەم دەسەدە ءوز ەرىكتەرىندە. كەيىن ىشكى قىتايدان 400 حۋن ۋىي بين كەلدى. ۆوكزالدان تۇسە سالا «شتابتى اتقىلاپ، ۋان مونى  جوعالتايىق» دەپ ۇراندادى. ۋان مو پارتكومنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى. ۋان موۋدىڭ باسشىلىعىنداعى پارتكومنىڭ قالپاعىن كيىپ وتىرمىز، سوندىقتان بۇل ۇران بىزگە مايداي جاقتى.   ءسويتىپ ءبىز حۋن ۋەي بين بولايىق دەسەك، قالپاق كيگەندەردىڭ مۇنداي ۇيىم قۇرۋىنا بولمايدى دەيدى. ودان كەيىن «ىشكى قىتايدى ارالاۋ» دەگەن شىقتى.  «ريەۆوليۋسيالىق بايلانىس ورناتىڭدار» دەپ ماو سزى دۋن جون ارقادان ايعايلادى. «ۇلكەن داۋىلداردا، بورانداردا شىنىعىڭدار جاستار، الەمدى كورىڭدەر، قىتايدى ارالاڭدار!» دەپ ۇران تاستادى. ونى ەستي سالىپ بۇكىل ۇرىمشىدەگى 9-10 كلاستىڭ بالالارى ۆوكزالعا اعىلدى. بىر-ەكى توپ كەتكەننەن كەيىن بىزدە قوزعالىپ، بارايىق دەسەك، بۇرىنعى قىزىل حۋن ۋەي بيندەر، بەس  قىزىلدىڭ بالالارى دەگەندەر ءبىزدى جولاتپادى. «سەندەردىڭ ماو سزى دۋننىڭ ءجۇزىن كورۋگە قۇقىلارىڭ جوق، سەندەر قىلمىسكەرلەرسىڭدەر» دەدى. سودان ۆوكزالدا مىڭداعان ادام قاتىسقان ۇلكەن توبەلەس، جۇدىرىقتاسۋ بولدى. اقىرى قالپاق كيگەندەر كوپ بولىپ شىقتى دا، جاڭاعىلاردى  پوەزدتان لاقتىرىپ تاستاپ، ۆاگونعا وتىرىپ الىپ ىشكى قىتايعا كەتتىك. ىشكى قىتايعا بارساق، حۋڭ ۋەي بيندەر  تەك قانا پارتيا ۇيىمدارىنا، باسشىلىققا قارسى تۇراتىن ۇيىم ەكەن. ءجاي ادامدار، ستۋدەنتتەردىڭ قالپاق كيۋى دەگەن ۇعىم، تۇسىنىك اتىمەن جوق. ءبىزدى نەگە جىن ۇردى دەپ تالداۋ جاسامايمىز با؟ سودان مۇنىڭ بارلىعى زاڭسىز ەكەندىگىن سەزگەن سوڭ بەس التى ادام شىڭجاڭعا قايتتىق تا كەلە سالىپ، «ءۇش قىزىل تۋ» دەگەن حۋن ۋەي بيندىق ۇيىم قۇردىق. زەينوللاشا تالداساق، بۇنىڭ بارلىعى باسكەسەر، بۇزاقى. شىنىنا كەلگەندە ءاربىر قۇرىلعان  حۋن ۋەي بيندىق ۇيىمنىڭ الدىنا قويعان ماقساتى بار. مىسالى ءبىز قۇرعان ۇيىمنىڭ ماقساتى – جەكە باسىمىزدى ازات ەتۋ ياعني ناقاق جابىلعان جالادان قۇتىلۋ، 4-تامىز وقيعاسىن تالداپ تەرىسكە شىعارۋ. ءبىز ونى دالەلدەدىك. قىتايدى ارالاپ جۇرگەن بەلسەندىلەر كەلىپ بولعانشا ءبىز ءوزىمىزدىڭ قاتارىمىزعا 700-دەي ادامدى قوسىپ، شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بيلىگىنىڭ جارتىسىن ءبىز يەلەندىك. سول جەردە ءسوز ايتاتىن بىردەن ءبىر كۇشكە اينالدىق. قىتايدا«قىزىل تۋدى كوتەرىپ قىزىل تۋعا قارسى شىققان» دەگەن ساياي تەرمين بار.  ءوز اتىمەن ايتۋ كەرەك بولسا، سول قىزىل تۋدى كوتەرىپ قىزىل تۋعا قارسى شىققان ءبىز بولاتىنبىز. وسىدان كەيىن ءبىز ەكى ماسەلەنى شەشتىك. شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوم رايوندىق قىزمەتىنە باسشىلىق جاساۋ توبى جانە شىڭجاڭ اسكەري وكرۋگىنىڭ «وسىعان دەيىن ساياسي قالپاق كيگەن ءتورت ءتۇرلى ەلەمەنتتى» قالادان الاستاۋ كەرەك» دەلىنگەن بۇيرىعى شىقتى. بۇل بۇيرىقتى تەز ارادا جۇزەگە اسىراتىن ارنايى قىزمەت توپتارى قۇرىلدى. وسىعان وراي بىزگە ارىز ايتىپ، كومەك سۇراپ كەلەتىن ادامدار كوبەيدى. سودان كەيىن مەكەمەلەر، زاۋىتتار، وقۋ ورىندارى  بويىنشا توپ-توپقا  ءبولىنىپ دەرەۋ تەكسەرسەك سول جەردە قىزمەت ەتىپ، وقيتىن ادامداردىڭ 80 پايىزى قىتايلار. ال قالپاق كيگەندەر 100% ۇيعىر مەن قازاق. قىتايلار ريەۆوليسيونەر  بولسا، قازاق پەن ۇيعىر بولۋ قىلمىس پا؟ دەمەك، قالادان قۋىلىپ، ۇيىنەن ايىرىلاتىندار ۇيعىر مەن قازاق. وسى ماسەلەنى ءبىرىنشى رەت كوتەرىپ، ءۇرىمشىنىڭ كوشەلەرىن ليستوۆكالارمەن تولتىردىق. مۇنداعى ۇران: «اۋىل قىستاق – قالانىڭ قوقىس جاشىگى ەمەس». بۇل ۇلكەن ناۋقان بولىپ، ۇلت ماسەلەسىنە اينالدى. سونىڭ ارقاسىندا كوپشىلىك جۇرتتى قۇتقارىپ الدىق. ادىلەتسىزدىككە ۇشىراعان حالىقتىڭ قولداۋشىلارى بار ەكەندىگىن ءبىرىنشى رەت 4 تامىز وقيعاسىن اقتاۋ ارقىلى، ەكىنشى رەت قۇتقارۋ ارقىلى دالەلدەدىك. بۇل جەتكىلىكسىز بولدى. ءۇشىنشى رەت نە ىستەۋ كەرەك؟  ۋان موۋدى جوعالتۋ  ماقساتىندا  «ۇلى حاندىق ءشوۆينيزمىن اشكەرەلەيىك» دەگەن ماقالا دايىنداپ، جاريالادىق. زەينوللا سانىك مەن ۇستاپ بەردى دەپ وتىرعان راحمەتوللا مەن ومارعازى ءبىزدىڭ ادامىمىز، پىكىرلەسىمىز ەدى. باستان اياق ءاعا-ىنى بولىپ سىيلاسىپ جۇردىك. وسى كىسىلەردەن كومەك سۇرادىق. ايتان ءنۇسىپحان، قاليبەك باباي ۇشەۋىمىز ول كىسىلەرمەن ومارعازىنىڭ جيەنى قاليبەك ارقىلى ارالاستىق. وسىدان كەيىن پارتيا مەن ورتالىق كوميتەت شىڭجاڭداعى اۆتونوميالىق ساياساتقا قالاي وپاسىزدىق قىلدى؟ ۇلت زيالىلارىن كىمدەر جانىشتادى؟قانداي جازالارعا ۇشىرادى؟ ولاردىڭ نە كىناسى بار؟ جالپى 1958 جىلعى وڭشىلدىققا قارسى كۇرەستىڭ نەگىزگى باعىتى قاتە دەگەندى» ارقاۋ ەتىپ،  80 بەتتىك بروشيۋرا جازىلدى. بۇل زەڭبىرەكتىڭ اۋىزىنا ءوزىڭدى بايلاپ بەرۋمەن بىردەي ارەكەت بولاتىن. ول كەزدە «دا حان زۋ جۋ ي– ۇلى حاندىق شوۆينيزم» دەگەن ءسوزدى ايتۋعا كىمنىڭ باتىلى بارىپ ەدى؟! ءسويتىپ بارلىق جەردەن «دا حان زى جۋيدى» اشكەرەلەيتىن ءسوز قالىپتاستى.  تىڭ يگەرۋ ءوندىرىس قۇرىلىس ارمياسىنىڭ قازاق-ۇيعىر جەرىن قالاي تالان-تاراج قىلىپ تارتىپ العاندىعى جونىندە تاعى دا ۇلكەن ماتەريال دايىندادىق. حالىق وياندى. قىتايدىڭ دا نازارى وسىعان اۋىپ ەندى بىزدەن قالاي قۇتىلۋ كەرەك دەگەن ماسەلە ءبىرىنشى كەزەكتە تۇردى. وسى كەزدە ءبىز ەڭ الدىمەن ومارعازى ايتاندى قۇتقارۋ كەرەك دەپ شەشتىك تە، اتاقتى الاشوردا كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى ىبىراھيم مارسەكوۆتىڭ ءىنىسى شەريازدان مارسەكوۆتىڭ جالعىز ۇلى توقاي ەكەۋىن قوسىپ، قازاقستانعا وتكىزىپ جىبەرۋگە دايىندادىق. بۇل بۇگىنگە دەيىن ايتىلماعان قۇپيانىڭ بىرەۋى. زەينوللا ماعان ونى ايتقىزۋعا ءماجبۇر قىلىپ وتىر. ءتىرى كۋاسى ءقازىر Tوقايدىڭ تۋعان قارىنداسى تۇرلىحان، ودان كەيىن مەن، ايتان مارقۇم بولىپ كەتتى. قاليبەك تە بىلەتىن، ول دا قايتىس بولىپ كەتتى. ول كەزدە پلاستماسس، اناۋ-مىناۋ ىدىس قايدا؟ بالون، كامەرا، ات، ەر توقىم ىزدەپ، دايىنداپ ەندى وتكىزەمىز دەپ تۇرعان كەزدە اياق استىنان ومارعازىنى ۇستاپ الىپ كەتتى. ونىڭ ارتىنان راحمەتوللانى، توقايدى سوعان قوسا ءبىراز ازاماتتاردىڭ 3-4-ەۋى ۇستالىپ كەتتى. ونى ۇستاپ اپارعان ادامدار ەگەر زەينوللاعا قاجەت بولسا، شىڭجاڭعا بارىپ تەكسەرۋ جۇرگىزسىن. سول كەزدەگى ساياسي-زاڭ  فاكۋلتەتىنىڭ ايتاندارمەن قاتار وقىعان سماعۇل، قوڭىرباي، توقتار دەگەن ۇشەۋى ۇستاعان.  ولاردىڭ ۇستاعاندىعىن دالەلدەيتىن ءتىرى كۋا – ىبىراي قوشقاري دەگەن ازامات ءقازىر الماتىدا تۇرادى.  قازاقستان ازاماتتىعىن الىپ وسى جەردە قىزمەت ەتىپ جاتىر. مەن ويدان شىعارىپ وتىرعان بولسام سودان سۇراۋعا بولادى. زەينوللا ءوزى بىلمەيتىن نارسەنى «انىقتالدى» دەپ وتىرىپ نىقتايدى. ونداي بولسا زەينوللا انىقتاپ بەرسىن. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى ارقىلى شاشقان لاي سۋىنا ءوزى شومىلسىن. مەنىڭ الدىمدا گازەت ارقىلى، گازەتپەن قوسىلىپ وتىرىپ كەشىرىم سۇراسىن. بولماسا زاڭ الدىندا جاۋاپتاسامىز. ال سول سماعۇل دا، توقتاسىن دا، قوڭىرباي دا كۇنى كەشەگە دەيىن قىتايدىڭ قوعام قاۋىپسىزدىك مەكەمەلەرىندە جۇمىس ىستەپ كەلگەندىگى بۇكىل ەلگە ءمالىم. ءبىز امان-ەسەن سولاردىڭ تورىنان قۇتىلىپ ءتىرى جۇرگەنىم ءۇشىن مەن كىنالى بولا المايمىن.

ايتان 1967 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن سوڭ، ونى ەرەكشە باقىلاۋدا ۇستاپ تۇرمەگە وتىرعىزۋدىڭ امالىن قاراستىردى. ءبىراق ايتاندى وعان جەتكىزبەي 1969 جىلى اقپاننىڭ 23ء-ى كۇنى ءبىز بەس اداممەن  بىرگە قازاقستانعا وتكىزىپ جىبەردىك.  ءبىر اي وتكەننەن كەيىن مەن، قاسىمدا تاعى ەكى اداممەن شەكارادان قاشىپ ءوتتىم.  تاعى ءبىر ايدان كەيىن جاركەن بودەش بار جيىرما جەتى ادام ءوتتى.

ال ەندى وسى ايتان كىم؟

ايتان ايدار بازىلبايەۆ دەگەن لاقاپ اتپەن جارىق كورگەن  «الاساپىرانمەن وتكەن 4 جىل» دەگەن كىتاپتىڭ اۆتورى، ساياسي قايراتكەر رەتىندە مويىنداعان ساياسي ليدەر. ءبىز زەينوللا ايتقانداي تىعىلىپ جۇرەتىن نەمەسە تىعىلىپ ءجۇرىپ بىرەۋدى ۇستاپ بەرەتىن ءوز ۇلتىنا قارسى اقىماق ساتقىنداردىڭ توبىنان ەمەسپىز. «ۇلى حاندىق شوۆينيزمگە» قارسى 23-24 جاسىمىزدا تۋ كوتەرىپ ارتىنا ەل ەرتكەن ادامداردىڭ ءبىرى وسى ايتان ءنۇسىپحان. ەلگە كەلگەننەن كەيىن ول ءبىراز جۇمىستار ىستەدى. 86-شى جىلداردان باستاپ تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى ارالىقتا كوپتەگەن ماقالالار جازدى. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستى. «ازات» پارتياسىن قۇرۋعا دا قاتىستى. قايتىس بولعاننان سوڭ ءبىر جىلدان كەيىن «سوروس» قورى بولگەن اقشاسى نەگىزىندە «قايعىڭدى قايران قازاق ارقالادىم» دەگەن ەكى تومدىق پۋبليسيستيكالىق ماقالالارى مەن ولەڭدەرىن جارىققا شىعاردىق. ەلگە كەلگەننەن كەيىن دە كوپتەگەن ولەڭدەر جازدى. ءبىراق جارىققا شىعارمادى. ساياساتپەن اينالىسىپ كەتتى. بولماسا مىقتى اقىننىڭ ءبىرى ەدى. قازاق تەليەۆيزياسىنىڭ باس ديرەكتورى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدى. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە ىستەپ، ۇلكەن ابىرويعا يە بولدى. اكەسى دە كوكەسى دە جوق ەدى، ءوز ەڭبەگىمەن جەتتى. ءسويتىپ جۇرگەندە 1999 جىلى اياق استىنان جۇمباق اۋرۋمەن قايتىس بولىپ كەتتى. ول  مۇستافا شوقايدىڭ ەكى تومدىعىن اۋدارىپ، كىتاپ قىلىپ شىعاردى. ءبىر تومىن ءوزى كورىپ كەتتى. ەكىنشىسىن كورە المادى. ايتان مۇستافا شوقايعا بەكەردەن بەكەر جارماسىپ وتىرعان جوق. ول مۇستافا شوقايدىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى، الاش ارداگەرلەرىنىڭ قاتارىندا ەكەندىگىن شىعارماشىلىعىمەن دە ىسىمەن دە دالەلدەپ كەتتى.

بۇگىنگى ساياساتقا كوڭىلىم تولمايدى

سۇلتان جانبولاتوۆ: ناعىز شىندىق ءۇشىن شىرىلدايتىن، تاريحشى، ادەبيەتشى، ۇلتجاندى، سينولوگ، تۇركولوگ عالىمنىڭ ءبىرى – وسى ءالىمعازى داۋلەتحان ۇلى. سوندىقتان سۇرايمىن عوي:

1. مەنىڭشە، زيالى قاۋىم ەمەس، قاراپايىم قازاقتى قازاقستانعا تارتاتىن باستى ماگنيت – قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن مۇنداعى قازاق ءتىلىنىڭ مەمتىلدىك مارتەبەسى. سىزشە قالاي؟ 2. جەمقورلىق سىقىلدى اۋىر قىلمىس سالدارىنان، ەلىنەن بەزگەندەردى كورىپ ءجۇرمىز، مۇندايلاردا ەلىن ساتۋ دا بولا ما؟

–        سۇلتەكەڭ عالىم، جازۋشى، ۇلت زيالىسى رەتىندە وتە ورىندى ماسەلە كوتەرىپ وتىر. بۇل – مەملەكەتتىك، ۇلتتىق مۇددەگە قاتىستى ماسەلە. سۇلتەكەڭنىڭ سۇراعىنان قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، ەگەمەندىگىنە كوڭىلى تولماي وتىرعاندىعى، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مىنبەرىنە مىنە الماي، ءارى-سارى كۇي كەشىپ جۇرگەندىگىنە الاڭداعاندىعى انىق كورىنىپ تۇر. مۇنى شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ قازاقستانعا دەگەن ىنتا ىقىلاسى 90-شى جىلدارداعى دەڭگەيدە بولماي وتىرعانىندىعىنا الاڭداۋشىلىعى دەپ ۇعامىن. ونى ءبىز كورىپ تە، سەزىنىپ تە، اشىنىپ تا، جازىپ تا، ايتىپ تا ءجۇرمىز. بۇل ماسەلە ءبىز ويلاعانداي، كۇتكەندەي ۇلكەن ناتيجەلەرگە جەتە قويۋىنا مەن سەنبەيمىن. ويتكەنى ءدال وسى «كوش» تۋراسىندا مەملەكەتتىڭ ۇستانىپ وتىرعان ساياساتى دۇرىس ەمەس. 2015 جىلعا دەيىن «كۆوتا» توقتاتىلدى.  سوندىقتان، شەتەلدەگى قازاقتاردى بەرى قاراي اكەلۋگە ەمەس كەۋدەسىنەن يتەرۋ باعىتىنداعى كەرى ساياسات ءجۇرىپ جاتقاندىعىن مەن ايتپاعانمەن بۇل الەم ءبىلىپ وتىر. سۇلتەكەڭ ايتقانداي، شەتەلدەگى قازاقتاردى قازاقستانعا تارتاتىن ماگنيت كۇشى السىرەمەسە، كۇشەيىپ تۇرعان جوق. بۇل – وتە وكىنىشتى جاعداي.

شىندىعىنا كەلگەندە، جەمقورلىققا، پاراقورلىققا بەرىلگەن ادام وتانىن دا، جەرىن دە، اكە-شەشەسىن دە، تۋعان بالاسىن دا ساتىپ جىبەرۋگە دايىن ەكەندىگىن،  ونىڭ وتانى، اكە-شەشەسى، بالاسى اقشا ەكەندىگىن بۇكىل ادامزات تاريحى دالەلدەپ كەلگەن.  ونى ءبىزدىڭ قازاق ساتقىندارى دا دالەلدەپ جاتىر. ەشقانداي تاڭقالارلىق نارسە ەمەس. بۇعان بارىنە «جاسىل شىراق» جاعىپ قويعان مەملەكەت بيلىگى كىنالى. حالىقتى كىنالاپ، جەمقورلاردىڭ ارتىنان تاس لاقتىرا بەرگەننەن ەشتەڭە شىقپايدى.  كەتەتىندەر ۇشاعىمەن، كەمەسىمەن، كولىگىمەن كەتىپ جاتىر، كەتەرىنىڭ الدىندا ۆيللالارى مەن كوتتەجدەرىن دايىنداپ الىپ كەتتى.  ونى بىلمەي وتىرعان مەملەكەت قانداي مەملەكەت؟ قوعام قاۋىپسىزدىك مەكەمەسى نە ءبىتىرىپ وتىر؟

جاس قازاق: اقساقال رەتىندە قازاق ەلىنىڭ ەندىگى بولاشاعى تۋرالى نە ايتاسىز؟ وسى 20 جىلدا تاۋەلسىزدىگىمىزدى قانشالىقتى بەكەمدەي الدىق؟

–        ءوز باسىم بۇگىنگى ساياساتقا كوڭىلىم تولمايدى. جاعىمپازدارشا ايتساق تولادى، شىندىعىن ايتار بولساق تولمايدى. تولمايتىنى قازاقستاندا جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالار مەن نەشە ءتۇرلى ۇرانداردىڭ ىسكە قالاي اسىپ جاتقاندىعى، حالىققا نە بەرىپ جاتقاندىعىن باعامداعان كەز كەلگەن ادام تابادى. اڭگىمەنىڭ ءبارى – جۇيەدە. جۇيە وزگەرمەي، جاڭاشا ويلايتىن شىن رەفورماتورلار بيلىك باسىنا كەلمەي بۇل ماسەلە جوندەلمەيدى.

اسقار الىمبەردى: قۇرمەتتى ءالىمعازى اعا! ءسىزدى ءبىرشاما جاقسى بىلەم، سوندىقتان مىناداي سۇراق قويسام دەپ وتىرمىن، ەرتەرەكتە، قىتايدان العاش كەلگەن جىلدارىڭىزدا ولەڭ جازىپ «اقىن» بولعىڭىز كەلدى. كەيىن قولىڭىزعا دومبىرا الىپ «ءانشى» بولعىڭىز كەلىپ تىراشتاندىڭىز. ەندى بىردە «پروزايك» بولعىڭىز كەلىپ «اڭگىمە» جازعىشتاپ ءجۇردىڭىز. سودان كەيىن ءان شىعارىپ «سازگەر» بولعىڭىز كەلدى. ءبىر كەزدە ودان دا جەرىپ «جۋرناليست» بولماق بولدىڭىز. ەندى جاسىڭىز 70-كە تاياعاندا كانديداتتىق قورعاپ «عالىمدىققا» قول سوزىپسىز. ءومىر بويى قاتار كەلە جاتىرمىز، «جۇڭگو ءتىلىن بىلەم» دەگەنىڭىزدى دە ەندى ەستىپ وتىرمىن. سۇراق: «ءار ءشوپتىڭ باسىن ءبىر شالىپ، ءومىرىڭىزدى بوسقا وتكىزگەنگە نالىمايسىز با؟

–        مەن اسقار الىمبەردى دەگەن زامانداسىم بار ەكەنىن ەندى ەستىپ وتىرمىن. ەگەر ول مەن تۋرالى شىندىقتى بىلەتىن ادام بولسا نەگە بۇعىنباق ويناپ، ءوز اتىنان سۇراق قويماي وتىر؟ مەن ەشقاشان اقىن بولامىن دەپ ولەڭ جازعان ەمەسپىن. ال قۇداي بەرگەن قابىلەت-قارىمىم بويىنشا سەن ايتقان ونەر سالالارىنىڭ بارىمەن ازدى-كوپتى اينالىستىم. ءبىراق ونداعان ان-كۇي شىعارسام دا، ەشكىمگە ەشقاشان كومپوزيتورمىن دەپ جارنامالاعان ەمەسپىن. ال مەنىڭ جازۋشىلىعىم مەن جۋرناليستىگىم، عالىمدىعىم قاي دارەجەدە ەكەندىگى قازاقستاندىق كوزى قاراقتى ادامدارعا ءبىرشاما بەلگىلى دەپ ويلايمىن. مۇنى ءار بۇتانىڭ باسىن شالۋ دەپ قارايتىن اسقاردان باسقا ادام بار ەكەنىنە كۇمانىم بار.

مەن 70 جىلدىق عۇمىرىمدى ەڭ ماعىنالى، ءماندى، ونەگەلى وتكىزگەن قازاق زيالىلارىنىڭ قاتارىندا ەكەنىمدى ۇيالماي، ەشكىمنەن قىسىلىپ-قىمتىرىلماي اشىق ايتا الا الامىن. وعان كۇمان كەلتىرىپ، مەنى ايىپتاعىسى كەلگەن ادامنىڭ ءوزىنىڭ كىسىلىگى مەن يمانىنىڭ كامىلدىگىنە سەنە المايمىن.

مەرگەنباي: الەكە، زەينوللا سانىككە نەگە جاۋاپ جازباي ءۇنسىز قالدىڭىز؟

–        ال زەينوللا سانىك پەن جۋرناليست ىرىسبەك دابەيدىڭ سۇحباتىندا ايتىلعان جالالى سوزدەرگە تولىق جاۋاپتى دايىنداپ قويعانمىن. ەگەر، «قازاق ادەبيەتى» گازەتى رەداكسياسى باسۋعا مۇددەلى بولسا، الداعى ساندارىنىڭ بىرىنەن ورىن بەرەر دەپ ۇمىتتەنەمىن. ولاي بولماعاندا، قۇدايعا شۇكىر، ول ماقالانى باساتىن گازەت-جۋرنالدار بارشىلىق.

ەركەعالي قۇجىمانوۆ: جۇڭگو اقىنى لي بونى «قىتايتەكتى» دەۋ دە، «تۇركىتەكتى» دەۋ دە جاڭالىق ەمەس. بۇل پىكىر-تالاستىڭ باستالعانىنا بىرنەشە عاسىر بولدى.دەمەك پروفەسسور م.ورازبايدىڭ پىكىرى دە، ءۋاجى دە، ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز بەن ءۋاجىڭىز دە جاڭالىق ەمەس. ءتىپتى ارگۋمەنتتەرىڭىز دە وزدەرىڭىزدىكى ەمەس. وسى تۇككە ارزىماس ەسكى داۋعا بولا تاعدىرلاس، جەرلەس باۋىرىڭىز مۇحتارحانعا ايتپاعاندى ايتتىڭىز. قازاقتىڭ «ءوز بەتىن اياماعان كىسى بەتىن شيەدەي قىلادى» دەگەن ماقالىن ءسىزدىڭ وسى قىلىعىڭىزعا قولدانۋعا بولا ما؟

–        ەركەعالي قۇجىمانوۆ مىرزا، سەن دە بۇركەنشىك اتپەن تاسادان تاس اتىپ تۇرعانداردىڭ ءبىرى ەكەندىگىڭدى بىلەمىن. لي باي-لي بو-ەلدىباي تاقىرىبىن كوتەرگەن مەن ەمەسپىن. تاريحتى بۇرمالاپ، جوقتان بار جاساماقشى بولعان جالعان تاريحشىلار مەن ساياسي ۇرىنشاقتاردىڭ ول تاريحتى بىلمەيتىن قازاق وقىرماندارىن شاتاستىرىپ، جۇڭگو ەكسپانسياسىنا تاريحي نەگىز جاساپ بەرمەكشى بولعان جولسىزدىعىنا قارسى كۇرەسۋگە ءماجبۇر بولدىم. سەن ايتقانداي لي بايعا قاتىستى تاريحي شىندىق بۇعان دەيىن ايتىلعان ەمەس. مۇحتارحان ورازباي ايتىپ، دالەلدەمەكشى بولعان لي باي-ەلدىباي جونىندەگى وتىرىكتىڭ بەت پەردەسىن اشىپ، قازاق وقىرماندارىنا دۇرىس ماعلۇمات بەرۋ جولىندا ازاماتتىق، عالىمدىق پارىزىمدى ادال اتقارعانىما قۋانباسام، وكىنەتىن جاعدايىم جوق.

ازىرلەگەن: رىسگۇل رامازانوۆا