قالاداعى "جاڭابازارعا" جاقىن، ق.بايماعانبەتوۆ كوشەسىندە، جەر ۇيدە تۇرامىز. شاعىن عانا، تۇيىق كوشە... جۇمىستان ەرتەرەك ۇيگە كەلسەم، اپام (انامىز تولەۋ تورەمۇرات قىزى 1925-2014) ءوزىنىڭ شاعىن بولمەسىندە داستارحان جاساپ كۇتىپ وتىر ەكەن:
- اينالايىن، كەلە عوي، ءشاي ءىشىپ ال! - دەپ، جاتىر. ءجۋىنىپ-شايىنىپ داستارحان باسىنا جايعاستىم. داستارحاندا كۇندەلىكتى اس-اۋقاتىمىزدان بولەك، جۇدىرىق باسىنا جاقىن ءتورت شابدالى تۇر. وتە ادەمى، كوزدىڭ جاۋىن الادى. الىستان كەلگەن ءدام بولسا كەرەك... قالاي عانا سوعىلماي، بۇزىلماي جەتكەنىن؟! باقتان جاڭا ۇزگەندەي، قىزىل-سارى رەڭى ەرىكسىز كوزدى اربايدى. اپام دا اق شاينەگىن اكەلىپ داستارحان باسىنا جايعاستى. بۇل كىسىنىڭ "پەنسياسى" كەلسە بازاردى ءبىر اينالىپ، نەمەرەلەرىنە دەيىن كەرەك جاراعىن الىپ شىعاتىنىن بىلەمىن. ونىڭ جارتىسىن تيىن كۇيىندە مايدالاپ، ءماسىسىنىڭ قونىشىندا بىلعارىدان تىككەن قارا ءاميانىنا ساقتاپ، اللانىڭ بەرگەن ون شاقتى نەمەرەسىنە سونى، ايدىڭ اياعىنا دەيىن جەتكىزەدى. تۇراقتى الىمشىلارى، قازبەك (جيەن)، زەينوللا ت.ب. باستاۋىش سىنىپتاعى عاينوللا دەگەن بالامىز: "ءبىزدىڭ، اجەمنىڭ اقشاسى ءومىرى تاۋسىلمايدى-اۋ!" - دەپ، تامسانىپ قويادى.
اپام قايماقتاپ ءشاي قۇيا باستادى. اڭگىمەنى ءوزىم باستادىم:
- اپا، داستارحانىڭىز تۇرلەنىپ كەتىپتى، مىنا جەمىسىڭىزدىڭ اتى نە؟ - دەپ جاتىرمىن. اپام، وزىنە ءتان ادەمى كۇلكىسىمەن:
- ال، ەندى بالا، وسى "شابدالىنىڭ" اڭگىمەسىن ايتايىن دەپ، ءوزىڭدى كۇتىپ وتىرمىن. بۇل، ءبىر جاتقان "ىكايا" - دەپ، اپام كوڭىلدەنىپ اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى:
- بازاردى ارالاپ، جەمىس-جيدەك ساتاتىن جاعىن جاعالاپ كەلە جاتسام، ءبىزدىڭ ءىزىمىزدى قۋىپ جۇرگەن ءبىر كەلىستى ايەل، ۇنەمى وسى شابدالىنى ساتىپ تۇرتىنىن كورۋشى ەدىم، بۇگىن دە ورنىندا ەكەن. "الماسجان اۋزىنىڭ ءدامىن السىن" دەگەن ويمەن، الگى ايەلگە ءسوز باسى بولسىن دەپ:
- اۋ، زامانداس وزبەككە ءتيىپ العانان ساۋمىسىن؟ شابدالى قانشادان؟ - دەمەيمىن بە... ول:
-ونىڭ ءجايىن بىلمەك بولساڭىز، بەرى كەلىپ ءشاي ءىشىڭىز، ايتىپ بەرەيىن، - دەدى. ەكەۋمىزدىڭ سالەم-ساۋلىعىمىز ەكى اۋىز ءسوز بولدى. حان بازاردىڭ ورتاسى. مەنىڭ دە اسىعىس جۇمىسىم شامالى، ايتقانىنا كونىپ، ىقىلاسىن قايتارمادىم. ورنىنا قاسىنداعى قىزدى قويدى دا، بارىن الدىما جايىپ، ءشايدى قويۋلاپ قۇيىپ: "ال، ەندى تىڭداي بەرىڭىز" - دەپ، اڭگىمەسىن باستادى:
- قۇداي باسىما ءبىر قىز بەرىپ، سونى وقىتامىن دەپ الماتىعا تاسىنبايمىن با. ول كازگۋ-دىڭ يۋرفاگىنە ءتۇستى. اكەسى زاڭگەر ەدى، قايتىس بولىپ كەتكەن. اكەمنىڭ جولىن جالعايمىن دەپ جۇرگەنى. "ال، بولسىن!" - دەپ، قاتارىنان قالدىرماي، كەشەگى 90-شى جىلدىڭ قيىن-قىستاۋىندا، جيناعان بار قورىمدى سول قىزدىڭ وقۋىنا، جۇرۋىنە-تۇرۋىنا جۇمساپ بولدىم. ءوزى ەركە-شولجاڭداۋ، "نە كيەم؟"، "نە ىشەم؟" دەمەي وسكەن قىز، مەنى اياعان جوق. مەن دە تارتىنبادىم. اكەسى بولسا، ءولدى. وسى، قىزدان باسقا كىمىم بار؟! تاۋەكەل! قاتارىنان قالماسىن، "اكەم بولعاندا عوي" دەپ كوڭىلىنە الماسىن. قولىنا ديپلومىن الىپ قىزمەتىنە تۇرىپ، تەڭىن تاۋىپ ەل بولىپ كەتسە بولار دەپ، ءجۇرمىن... وبلىستاعى اكەسىنىڭ زاڭ ورىندارىنداعى دوستارى دا قۋانىپ، پراكتيكاسىن وزدەرىندە وتكەرىپ، بولاشاق ورنىن دا دايىنداپ كومەكتەسىپ جاتىر. كوز كورگەن جاندار. ايەلدەر جاعى: "دينارا سۇلۋ بولىپ، بوي جەتتى. ءوزى اقىلدى. وقىدى-توقىدى، بىزدە دە ۇل بار، قۇدا تۇسەمىز"، - دەپ جاتىر. ولارعا:
- تاپقانىم جالعىز قىز، قاي بۇيىرعانىڭ الىڭدار، - دەپ كۇلىپ قويامىن. ايتىپ جۇرگەن بالالارى دا التىن اسىقتاي. وقىعان، قىزمەتتەرى بار، ءوزىمىزدىڭ قولىمىزدا وسكەن جاستار. كەلگەن سايىن ول جاڭالىقتى دا ايتىپ، قۇلاعىنا سالىپ وتىرامىن. سونىمەن قىز وقۋىن ءبىتىرىپ، يىعىمنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي كۇي كەشتىم. وقۋدى "قىزىل ديپلوممەن" ءبىتىردى. الماتىدان كەلەتىن مەزگىلى جاقىنداعان سايىن، بۇرىنعى شارشاعاندارىم ءبىر كۇنگىدەي بولماي، قۋانعانىمنان "كەلگەسىن اعايىننىڭ باسىن قوسىپ اكەسىنە قۇران وقىتىپ، ۇلكەندەردىڭ باتاسىن الىپ بەرەيىن" - دەپ، سويىس مالىما دەيىن دايىنداپ كۇتىپ وتىرمىن. قىزدىڭ كەلەتىن ۋاقىتتى ءوتتى. حات جوق، حابار جوق. "بۇل قىزعا نە بولدى؟ ءولى مە، ءتىرى مە؟" - دەپ وتىرعاندا پوچتامەن حات كەلدى. ءبىر سۇمدىقتى سەزىپ، حاتتى جالما-جان اشىپ وقىسام، بولدى. قىز بايعا كەتىپتى. "...ءبىز، سايد ەكەۋمىز ... تاشكەن... " - سونى-اق وقىدىم، قۇلاعىم كۇڭگىرلەپ، باسىم اينالدى... ەسىمدى جيسام، قاسىمدا اق حالاتتى جەدەل جاردەمنىڭ قىزدارى وتىر. ۇيدە وقىپ جاتقان اعايىننىڭ ەكى قىزى بار ەدى، سولار شاقىرتىپ، جانىم قالعان ەكەن. ولار:
- اپا، قاتتى ۋايىمنان بولعان. تىنىعىڭىز. ۋكول سالدىق. قان قىسىمىڭىز كوتەرىلگەن، - دەپ جاتىر. ولارعا:
- راحمەت، اينالايىندار! مەن دە ءبىر قىزدىڭ كۇيىگىنەن ورتەنىپ جاتىرمىن. ول، بەتپاقتى ما!؟ وسىدان تۇرايىن، سوسىن بولسىن جۇمىسىم... ەسىمدى جيناپ تۇرىپ، الگى حاتتى قايتا وقىدىم. "ماما، ءسىزدىڭ كەلىسىم بەرمەيتىنىڭىزدى ءبىلدىم. ول - وزبەك جىگىتى..." ودان ءارى تاعى دا وقي الماي كوزىمنەن جاس كەتە بەردى...
- الدا عانا، بەتپاق-اي! ايدالادا وزبەككە تيگەنى نەسى؟! اعايىن-تۋماعا نە بەتىمدى ايتامىن؟! قىزىمنىڭ شىنىمەن باسىندا تورعايدىڭ ميىنداي اقىل جوق، سورلى قىز ەكەنىن ەندى ءتۇسىندىم. ەكى كوزىم ءتورت بولىپ جولىنا قاراپ وتىرعانداعى سىيى وسى ما؟! اشۋىم كەلگەننەن، ۇيدەگى قىزدىڭ بىرەۋىن قاسىما ەرتىپ، سول كۇنى پويىزعا ءمىنىپ، ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ تاشكەننەن ءبىر-اق شىقتىم. "شاشىنان سۇيرەپ الىپ كەلەيىن. بايسىز كەتسە دە"، - دەپ بەلدى بۋدىم. قولىمدا ءادىرىسى بار، قويامىن با؟ بوستاندىق اۋدانىنىڭ كولحوزىنىڭ، ءبىر بولىمشەسى ەكەن. كۇيىك پەن اشۋدان كوزىمە ەشتەڭە كورىنىپ كەلە جاتقان جوق. ول قىزدى "دۋالاعان"، بولماسا قورقىتىپ الىپ كەتكەن. تاكسيمەن بولىمشەگە كەلدىم. بولىمشەنىڭ باسشىسى وتىراتىن جەردى تاۋىپ، ىشىنە كىرسەم جاس جىگىت وتىر ەكەن. ۇشىپ تۇرىن سالەم بەرىپ جاتىر. سالەمىن نە قىلايىن. قولىمداعى حاتتىڭ ىشىندەگى:
- سايد دەگەن "وزبەك" وسى بولىمشەدە تۇرا ما؟ تۇرسا ءۇيى قايدا، كورسەت! - دەدىم. ول بالا دەرەۋ تەلەفونعا جارماسىپ: "مەحماندار كەلدى"، - دەپ بىرەۋدى شاقىردى. كەشىكپەي ماشينەمەن جىگىت اعاسى بولعان وزبەك كەلىپ، سالەمدەسىپ ستولعا جايعاستى. سول بولىمشەنىڭ باستىعى ەكەن. وعان دا، كەلگەن شارۋامدى ايتتىم. ول جىگىت، وزبەكشەلەپ اڭگىمەگە تارتتى:
- ءسىز، قازاقستاننان كەلدىڭىز بە؟ ءسىز، يشون بوبونىڭ قۇداعايى بولارسىز... - دەپ، كەلە جاتىر ەدى:
- ءاي، يشان، شيقانىڭدا شارۋام جوق. مەن قىزىمدى ىزدەپ كەلە جاتىرمىن. قىزىمدى "دۋالاپ" الىپ كەتكەن. مەن دە، پۋركوروردىڭ قاتىنىمىن... ەرتەڭ ءبارىڭ دە، زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرەسىندەر! - دەپ تەپسىنىپ تۇرمىن... ودان ءارى اڭگىمەدەن ەشتەڭە شىقپايتىنىن بىلگەن ول، دالاعا شىعىپ ءمىنىپ كەلگەن كونە ماشينەسىنىڭ شوپىرىنا تاپسىرما بەرىپ، ءبىزدى مىنگىزىپ جىبەردى. ول شوپىر، ءبىزدى مىنگىزىپ جولدى-جولسىزبەن اۋىل ارالاتىپ، ەلدىڭ شەتىنە شىعا كەلدى. ودان:
- ءاي، باراتىن ءۇي قايدا؟ - دەسەم:
- بولادى، بولادى، - دەپ اۋىلدان شىعىپ، قارا جولمەن ءبىراز ءجۇرىپ ءبىر جارمانىڭ (كانال) باسىنا كەلىپ توقتادى. اينالا، ماقتا ەگىپ تاستاعان. شوپىر ءتۇسىپ قولىمەن سىلتەپ:
- اناۋ، ءبىر شاقىرىم جەردەگى باۋدى كوردىڭىز بە؟ ءسىز ىزدەپ كەلە جاتقان يشون بابانىڭ ءۇيى سول. سايىت - سول اتانىڭ بالاسى. ول جەرگە ماشىن بارمايدى. مىنا جارمانىڭ باسىمەن جاياۋ باراسىزدار، - دەپ ءتۇسىندىرىپ، ماشيناسىنا ءمىنىپ كەتىپ قالدى. اسپان قايناپ جەرگە تۇسكەندەي، كۇننىڭ اپتاپ ىستىعى بولسا مىناۋ.
- الدا عانا، قاتىن-اي!؟... مىنا قىزدىڭ بەرگەن ازابىن-اي! وسىدان ءتىرى بولساڭ كورەرمىن. كانالدى جاعالاپ كەلە جاتساق، الدىمىزدان ون-ون ءبىر جاسار بالا قارسى جۇگىرىپ كەلە جاتىر. ول بالا بىزگە:
- پاحتاعا سۋ كەتىپ جاتىر، بۇل جولمەن وتە المايسىزدار، - دەپ ورتا جولدان كەرى قايىرىپ، باعاناعى جەرىمىزدەن كانالدىڭ ەكىنشى بەتىنە شىعاردى. "ءبىر قاتىننىڭ قىرسىعى، قىرىق قاشىرعا جۇك بولدى" دەگەن... قىرسىققان قىزدىڭ جولى قايدان بولسىن؟ بالا الدىمىزعا ءتۇسىپ الىپ، جۇگىرە باسىپ كەلەدى. ءۇيىنىڭ تۇسىنا جەتكەنىمىزدە، كانالعا ەكى بورەننەن كوپىر سالىپ قويىپتى. "ولەتىن جەرگە ەندى كەلدىك. مىنا قىز ءبىزدى كانالدىڭ سۋىنا اعىزىپ قۇرتايىن دەگەن شىعار". قاسىمداعى قىزعا ءوت دەسەم، زار يلەپ ول وتپەيدى. بالا ارى-بەرى ءوتىپ، "ءوتىڭ-وتىڭ" دە ءجۇر. زورعا ءوتىپ ۇيىنە قاراي بۇرىلدىق. تەرەكتىڭ ورتاسىندا جالعاز ءۇي. ءۇيدىڭ ءۇستى شيپىرلانباعان. تامدى سوقتان قۇيعان. قوراسى بار. ونىڭ ىشىندە ءۇش باسپاق تۇر. ءۇيدىڭ اينالاسى كولكىگەن ارىق، اتىز، سۋ. ەسىككە جاقىنداعاندا ىشتەن قىزىم شىقتى. ۇستىندە وزبەك كويلەك، باسىندا ماڭدايىنان تارتىپ، جەلكەسىنەن ءتۇيىپ بايلاعان ورامال، بۇتىندا دامبالى.
- ءويۇبووي، سورلا-اي! تازا سورلاعان ەكەنسىن! مىنا قىزدى تازا "دۋالاعان". قىزىم مەنى كورىپ، جاقىن كەلىپ:
- ماما! - دەگەنى سول... كوكتىكتى قويساي!؟ باسىنداعى ورامالىن جۇلىپ الىپ، جاعىنان سالىپ-سالىپ جىبەردىم. قىزىم كەيىن شەگىنىپ تۇرىپ قالدى. ودان ءارى، بار اشۋىم اقتارىلىپ، ايتپاعان ءسوزىم قالمادى. "نەدەن كەمدىك كوردىڭ؟"، "التى جىل الماتىعا ارقالانىپ وقىتقانداعى سىيىڭ وسى ما؟"، "قازاقتان باي تابىلمادى ما؟"، "جينال مەنىمەن كەتەسىڭ!" - دەگەندە، قىزىم:
- مەنى الىپ كەتەمىن دەپ اۋرە بولماڭىز. ءبىز سايد ەكەۋمىز وسىلاي شەشتىك. سايد - وسى ءۇيدىڭ ۇلكەنى. ول، وسى كولحوزدىڭ جولداماسىمەن سحي-دىڭ اگروفاگىن ءبىتىردى. ءقازىر بۇل ءۇيدىڭ بارلىق ادامى ماقتادا، جۇمىستا. كەشكە كەلەدى. ەندى، اشۋىڭىزدى باسىپ، جولدان كەلدىڭىز ءجۋىنىپ-شايىنىپ ۇيگە كىرىپ، دەمالىڭىز، -دەمەسى بار ما!؟ "بەلگە سوققان جىلانداي" دارمەنىم كەتىپ، كولدەنەڭ جاتقان اعاشتىڭ كەسپەگىنە وتىرا كەتتىم.
- ءويبۇيي قاتىن-اي! بارلىعىن ءوزى، ولشەپ-پىشىپ قويعان ەكەن عوي!... قاپ، بۇنىڭدى بىلگەندە قىزىلورداعا عانا وقىتىپ، سول جەرگە بايعا بەرەتىن ەدىم عوي! سەنەن پۋركۋرور، سوت شىعادى دەپ جۇرگەن مەن اقىماق... ماقتانىڭ ورتاسىنداعى جالعىز ۇيدە، جالعىز ءوزىم ءبۇلىنىپ جاتىرمىن. "قوي"- دەيتىن، قىزىمنان باسقا پەندە بولساي. باعاناعى ءبىزدى اكەلگەن ون جاسار بالا، ەسىكتەن اۋىق-اۋىق سىعالاپ قاراپ قويادى. "توپىراققا وت قويايىن با؟" ورنىمنان تۇرىپ قىزدىڭ ىزىنە ەرىپ، ۇيگە كىردىم. ءتورت بولمەلى ءۇيدىڭ كىرەبەرىس وڭ جاق بولمەسىندە، تاپشانعا قويىلعان اس ىشەتىن جايىنا ورنالاستىق. قىز سول ۇيمەن بىتە قايناسقانداي قاراما-قارسى اس بولمەسىندە قولى-قولىنا جۇقپاي، ءوز جۇمىسىنا كىرىستى. "وي، اللا-اي! ۇيدە ەڭكەيىپ جۇمىس ىستەمەگەن مىنا قىزدىڭ، تىرلىگىنىڭ ءتۇرىن قارا؟!"... وعان دا قاراپ وتىرۋعا شىداماي:
- ءاي، قىز! بۇل ۇيدە سەنەن باسقا ءتىرى جان بار ما؟ - دەپ ەم، ول:
- بار. اتام مەن التى قاينىم بار، - دەمەسى، بار ما!
- و، قاسقا ماڭداي!... نە دەيدى!؟...
- يا، سولاي. اتام سىرتتا باۋدىڭ ىشىندە ءجۇر.
- ول، اتاڭ ساڭىراۋ ما؟ وسىنشاما ايقاي-شۋدى ەستىمەيتىن؟ جوق، "ەشەگى سۋدان وتكەسىن" نە قىلساڭ، ول قىل دەپ ءجۇر مە؟... قىزىم:
- ونى بارىپ سويلەسىڭىز، - دەپ ءوزىم زورعا وتىرعاندا وتقا ماي قۇيىپ جىبەردى.
- بارسام، بارامىن! - دەپ قايتا تۇردىم. قىزىم ماعان بۇرىلىپ:
- ول كىسى - سىيلى ادام. ءسال ەكپىنىڭىزدى باسىپ سويلەڭىز، - دەمەسى بار ما:
- ءاي، مەن سەن قۇساپ سول وزبەككە تيەيىن دەپ كەلدى دەيسىڭ بە؟ كانە كورەيىن، قىزىمدى الىپ قاشىپ، ون بەس كۇن ءۇنسىز جاتقان وزبەكتى، - دەپ دالاعا شىقتىم. قورانىڭ سىرتىندا، "ءاۋ دەيتىن جەردە" داراق اعاشتىڭ تۇبىندە، ءبىر كىسى وتىر. سولاي ءجۇردىم. ول كىسى، قىرىننان قاراپ وتىر. جاقىنداعاندا كوردىم، باسىندا وزبەك تاقياسى بار، سىرتىنان اق ورامال وراعان، اق ساقالدى كىسى ەكەن. ۇستىندە اق كويلەگى، ەسكى كوك شاپانى بار. تاسفيح تارتىپ وتىرعانىن بايقادىم. ول كىسى مەنى كورىپ، ورنىنان تۇرىپ، ەكى قولىن كوكىرەگىنە قويىپ "اسسالاۋماعالەيكۋم!" دەپ، سالەم بەردى. "سالاماتسىز!" دەپ، سۇيەي سالدىم. ءوزىنىڭ استىنداعى توزىعى جەتكەن توسەنىشتى، قاعىپ-سىلكىپ مەنىڭ استىما توسەپ، وتىرۋىمدى ءوتىندى. باسقا وتىراتىن جەر جوق، اياعىمدى سوزىپ جىبەرىپ وتىردىم. ءوزى جەرگە وتىردى. تازا وزبەك. وتىرعان بويدا اڭگىمەنى قويا بەردىم: "ال، كانە، كەشىرىمگە نەگە ادام جىبەرمەدىڭ؟"، "سۇراۋى جوق دەدىڭ با؟"، "پالەنباي جىل وقىتتىم"، "جاعدايىڭا قارامايسىڭ با؟" "ءبىزدىڭ ەلدە كەشىرىمگە، قۇدالىققا، انانىڭ ءسۇت اقىسىنا ت.ب. قانشا اقشا كەتەتىنىن بىلەسىڭ بە؟... وندا بىلاي" - دەپ، تۇگەل ءتىزىپ بەردىم. "ال، الا قوي قىزدى!" ءارى ايتىپ، بەرى ايتىپ، باسىلدىم-اۋ ايتەۋىر. "قوراسىندا ءۇش باسپاعى بار سورلى، نە ىستەر ەكەن؟" دەپ، توقتادىم. ول كىسى ەكى قولىن قۋسىرىپ، جۇرەسىنەن ءۇنسىز تىڭداپ وتىر. سالدەن سوڭ:
- قۇداعاي، ادام مەن ادامدى، اۋەلدەن اللا قوسادى. ءسىز بەن ءبىزدىڭ ەركىمىزدەن تىس. اتا-انا ماحناتىن شەگىپ ۇل مەن قىزدى وسىرەمىز، ىرىزىق-نەسىبەسىن، باق-دارەجەسىن اللا پەشەنەسىنە جازادى. قاي جەردەن ىرىزىق-نەسىبە بۇيىرسا، پەندە سونى تەرىپ جەيدى. ءسىزدىڭ ايتقان ءسوزىڭىزدىڭ ءبارى ماقۇل. كەلىننىڭ اناسىسىز. انانىڭ ورنى، ەكى ءدۇنيادا - ۇلىق. بۇل بالالاردىڭ اناسى، الدىڭىزدان شىققان ون جاسار بالانىڭ ۇستىندە قايتىس بولدى. ون جىلدان بەرى جەسىر شالمىن. جاسىم جەتپىس التىدا. بالامنىڭ ۇلكەنى سايدقا: "بالام، سەن وقى. سوڭىڭدا التى ءىنىڭ بار. ولاردى جەتكىزۋ ەكەۋمىزگە وڭاي بولمايدى. ءبىز پاحتاشىلىق قىلايىق"-دەپ، كۇنى-تۇنى مەحناتشىلىق جاساپ ءجۇرىپ، ءبىر بالانى وقىتتىق. اللانىڭ جازۋى، بالام قولۇستاسىپ كەلىندى ەرتە كەلدى. ءسىز ايتقان پۇل بىزدەن ءقازىر تابىلمايدى. ينشاللا، قارىز دا بولماسپىز. ءبىز ديحانشىلىقپەن اينالىسامىز. پاحتانىڭ ايلىعىن، سوڭىرا قىسقا جاقىن بەرەدى. ودان قولىمىزعا نە تيەدى، ونى تاعى اللا بىلەدى. قوراداعى ءۇش تانانىڭ ەكەۋىن بالالارىمنىڭ ايلىعىنىڭ ەسەبىنەن، بىرەۋىن سايدقا ءۇي بولعانىنا كومەككە كولحوز بەرىپ وتىر. كۇزگە دەيىن وسىنى، پاقتانىڭ "پاياسىنا" سەمىرتىپ پۇل قىلساق دەيمىز. توي بەرۋ، اللا قالاسا، پاحتانى جيناپ العاننان سوڭ بولادى، - دەپ توقتادى.
- ءويبۇي، قۇداي-اي! جەسىر قاتىن، جەتىم شال قۇدا بولساق جەتىسكەن ەكەنبىز!؟ قورالى جەتىمگە كەلگەن، مىنا قىزدىڭ ماڭدايىنىڭ سورى بەس ەلى ەكەن! ەندى، اشۋدىڭ ورنىنا، بويىمدى دارمەنسىزدىك بيلەپ، كوزىمنەن جاس كەتە بەردى. اقىلىما سىيمايدى. ءبىر كەزدەرى، ول كىسى:
- قۇداعاي، كوپ قاپا بولماڭىز. ءبىزدىڭ دە اللادان ءۇمىتىمىز بار. جاستار باقىتتى بولسىن دەپ تىلەيىك. ءسىزدىڭ انالىق اقىڭىزعا، مىنا "داراقتى" سىيلاپ وتىرمىن، -دەپ تۇبىندە وتىرعان تالدى كورسەتپەي مە؟!
شوشىپ كەتتىم. ءسوزىنىڭ اياعىن كۇتپەي:
- نە دەيدى؟... ونى نە ىستەيمىن؟!... وتىن قىلامىن با؟... ورنىمنان اتىپ تۇرەگەلدىم. ەلدە، ادام ەستىمەگەن بالەنى مەن ەستىدىم-اۋ! ۇيگە قاراي تۇرا جونەلدىم... "اعاشىڭ، وزىڭە تابىت بولسىن... اعاش سىيلادىمى نەسى-اي، ا؟!... اتا-بابام تالدىڭ باسىنان تاماق جەپ كورگەن جوق"... "قىزىنان اعاش ءمىنىپ كەلىپتى دەي مە جۇرت"، "اعاش اتقا مىنگىزدى" - دەگەن، وسى شىعار... اشۋىم قايتا قاپتادى. كەلە قىزدى قايتادان ءتۇتىپ جەدىم: "وڭباعان، ەرتەڭ-اق ءوزىڭ قايتىپ كەلەرسىڭ. بۇل جەردەن نە ءىشىپ، نە كيەمىن دەپ ءجۇرسىڭ؟! نە ماقساتىڭ بار؟" - دەپ، بار اشۋىمدى الىپ جاتىرمىن. قىزىم:
- ماما، نە بولدى، سونشام داۋرىعىپ؟ جالعىز قىزى كۇيەۋگە تىيگەن، تەك ءسىز بە؟ ۇيات ەمەس پە؟! بولدى ەندى ۇيگە كىرىپ، ءشاي ءىشىپ دەمالىڭىز، - دەپ جاتىر... امالىم جوق، بەتى-قولىمدى جۋىپ ۇيگە قايتا كىردىم.
داستارحان باسىنا وتىرىپ بىر-ەكى كەسە ءشاي ءىشتىم. شولدەگەنىمدى سوندا ءبىلدىم. ماڭدايىم ءجىپسىپ، "ۋھ" دەدىم-اۋ! سودان سوڭ اينالاما قايتا قارادىم. اقىل كەلگەندەي بولدى: "قوي، قىز تيەتىن بايىنا ءتيدى. امان ەكەنىن كوزىم كوردى. قالعانىن باق-تالايىنان كورىپ السىن!" - دەپ ەسىمدى جيناي باستادىم. قىزىم دا قاباعىمدى اڭدىپ وتىر ەكەن:
- ماما، مەنى كەشىرىڭىز! ءسىزدىڭ، قينالاتىنىڭىزدى ءبىلدىم. سايد ەكەۋمىز ءبىرىنشى كۋرىستان باستاپ تانىسىپ، دوستاستىق. وتباسىنىڭ جاعدايىمەن دە بۇرىننان حاباردارمىن... ءبىزدى، بۇل جەردە جاس ماماندار دەپ جاقسى قابىلداپ جاتىر. مەن دە اۋىلدىق كەڭەستىڭ مامانى بولىپ ورتالىققا جۇمىسقا ورنالاستىم. ءسىزدىڭ كەلە جاتقانىڭىزدى ۇيگە تەلەفون شالىپ ءبىلدىم. ءبارى جاقسى بولادى، - دەپ جۇباتىپ قويادى.
سونىمەن كەشكە، قاراڭعى تۇسكەندە كۇيەۋ بالا سايد تا كەلدى. سىرتتان ءجۋىنىپ-شايىنىپ، "اسسالاۋماعاليكۋم" دەپ، ەكى قولىن كەۋدەسىنە قويىپ ىشكە كىردى. ۇستىندە جاڭا تىگىلگەن الا شاپان، باسىندا الا تاقياسى. بەلىن ورامالمەن بايلاعان. ۇزىن بويلى، شىپتا كىرپىك قاراتورى جىگىت الدىما كەلىپ جۇرەسىنەن وتىرىپ، تازا قازاقشا سويلەدى:
- قۇرمەتتى ءبيبىنۇر انا، ءبىزدىڭ قاتەلىگىمىزدى كەشىرىڭىز؟! "يا" دەسەڭىز، انامىزدىنىڭ ورنانا - بىزگە انا بولىڭىز؟! - دەپ ەڭسەسىن كوتەرىپ، كوزىمە تىكە قاراعاندا جانارىنداعى كولكىگەن جاستى كورىپ، وكسىكتەن جۇرەگىم اۋزىما تىعىلدى. سوناۋ زاماندا، اۋىلداعى اكە-شەشەدەن قىستاۋدا وتىرعاندا ءيىس ءتيىپ بىردەي ايرىلىپ، اۋداندا مەكتەپ-يەرناتتا جاتقان ءىنىمىز بەن ەكەۋمىز قول ۇستاسىپ، جىلاپ ءجۇرىپ جەتىلگەن كۇندەرىم ەسىمە ءتۇسىپ، كوزىمنەن جاس ساۋلاي بەردى. ءوزىم ون ەكىدە، ءىنىم وندا. اركىمنىڭ قاباعىنان اتا-اناڭنىڭ جىلۋىن ىزدەپ جالتاقتاپ، ساعىنىشتان "اينالايىن" دەگەن، دىبىسىن جۇرەگىمە تۇمار قىلىپ، تالماۋسىراتىپ ءجۇرىپ قۇداي ءبىزدى دە جەتكەردى-عوي. جەتىمدىك پەن جەسىرلىك، جوقشىلىقتان بارشىلىققا جەتكىزگەن قۇدايعا شۇكىرلىك قىلىپ، ءتاۋباما ءتۇستىم. سايدتىڭ جانارىنداعى جاس، جۇرەگىمنىڭ تۇكپىرىندە جاتقان شەرىمدى قوزعاپ، سانامنىڭ ساڭلاۋىن اشىپ جىبەردى. سايدتى قۇشاعىما الاپ، ماڭدايىنان ءسۇيدىم. قاس-قاعىم ساتتە وتكەن ءومىر كوز الدىمنان كولبەپ ءوتتى. بالانىڭ اناعا دەگەن سارقىلمايتىن ساعىنىشى، وزىمەن كەتەتىن وكىنىش ەكەنىن، سايد ەكەۋمىزدەن ارتىق كىم بىلەدى؟! انانىڭ مەيرىمىنە قانباي وسكەن پەرزەنتتىڭ وكسىگى، ءومىر بويى تارقاماي وتەدى. ودان ارتىق قاسىرەت بار ما؟! اڭسايسىڭ، ىزدەيسىڭ، كونەسىڭ... "جەتىم قوزى تاسباۋىر، ماڭىرار دا وتىعار" - دەپ ولمەسەڭ جەتىلەسىڭ. "بۇل ەكەۋى ءبىلىمدى ازاماتتار ەمەس پە؟ ءبىرىن-بىرى ۇناتىپ، ەل بولۋعا بەكىنسە شۇكىرلىك ەتەيىن"، - دەپ ساباما ءتۇسىپ، "اللانىڭ بۇيىرتقانى بولار"، - دەگەن وي ءتۇيدىم. قىزىمدى دا ماڭدايىنان ءسۇيىپ، باۋرىما باسىپ، كوكىرەك سارايىم كەڭەيىپ جەڭىلدەپ قالدىم. بايقاعانىم، قىزىم تەز جەتىلىپ، ازامات بولۋعا بوي ۇرعانداي كورىندى. اكەسىنىڭ سالماقتى، تاۋەكەلشىل مىنەزى بولاتىن ەدى، تابيعاتىنان سونى بايقادىم. قىزىم سۋ اكەلىپ، بەتى-قولىمدى جۋىپ، "قۇداعايلىق قالپىما ءتۇستىم". ونىمەن قويماي، قىزىم:
- ەندى، قۇدا بالدارىڭىزبەن تانىسىڭىز، - دەمەسى بار ما... "اسسالاۋماعالەيكۋم!" - دەپ بىرىنەن سوڭ ءبىرى التى بالا كىرىپ قول الىسىپ امانداسىپ، قاراما-قارسى جۇرەلەپ وتىردى. بارلىعى دا جىبەك شاپان، الا تاقياسىن كيىپ، بەلىن بۋىپ العان. الدى جىگىت بولعان. تويدا جۇرگەندەي سالتاناتتى. سايد تانىستىرا باستادى:
- سىزگە، اۋلەتىمىزدى تانىستىرايىن: ءسىزدىڭ قۇداڭىز، اكەمىزدىڭ ءاتى-جونى - سايد احمات. حالىق "يشان بابا" اتاپ كەتكەن. سىزدەردەگى سايد قوجالار اۋلەتىمىز. مەنىڭ ءوزىمنىڭ تولىق ءاتى-جونىم - سايد كامال، ىنىلەرىم: سايد كالام، سايد باتتال، سايد اكپار، سايد عافۋر، سايد ءجۇسىپ، سايد يسا - كىشى ءىنىمىز، - دەپ تانىستىرىپ جاتىر. اتى اتالعاندا ءارقايسىسى كەۋدەسىنە قولىن قويىپ الدىعا ەڭكەيىپ، ىزەت جاساپ وتىر. مەكتەپتىڭ شاكىرتتەرى سەكىلدى. ءبىر سايدتى ىزدەپ كەلىپ، سەگىز ماشايىقتىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەي كۇي كەشىپ وتىرمىن. ولاردىڭ ۇستىنە تۋرا سولاي كيىنگەن قۇدا كىرىپ، تورگە وتىردى. بالالارى تۇگەل ورىندارىنان تۇرىپ، ول كىسى وتىرعاننان كەيىن قايتا وتىردى. سايد پەن دينارا بارىنەن تومەن جايعاستى. دينارانىڭ كويلەگى مەن ورامالىنىڭ وزىنە سونشا جاراسىمدى ەكەنىن سوندا بايقادىم.. بارلىعىنىڭ باسى قوسىلعاندا ءۇيدىڭ تورىنە نۇر قۇيىلعانداي جايناپ كەتتى. قۇدا:
- قۇداعي، ءبىز ون جىل كولەمىندە سالتاناتتى كيىم كيگەن جوقپىز. مىنا شاپانداردى دينارا تاشكەننەن الا كەلىپ، كيگىزىپ وتىر. ەرتەڭ تويعا كيەسىزدەر دەپ، -دەگەنى سول، كوزىمنەن تاعى دا جاس كەتە بەردى. قىزىما قاراپ جۇرەگىم ۋىلجىپ كەتتى. قىزىم دا اكەسىن قاتتى ساعىنعان ەكەن-اۋ! - دەپ... ءوزىمدى-وزىم زورعا تەجەدىم. قۇدا ودان ءارى:
- بۇل، پەرزەنتەرىمدە مەنىڭ اتالىق اقىم بولسا، اۋەلى ءسىزدى قاپا قىلماۋىن سۇرايمىن. ءسىزدىڭ، ديناراعا بەرگەن "انالىق اق ءسۇتىڭىزدىڭ وتەۋىنە" وزىممەن بىرگە اللانىڭ بەرگەن - بۇل جەتى پەرزەنتىم دە قارىزدار. سەبەبى، اناسىنىڭ وشاعىنا، ون جىلدان سوڭ جىلىلىق الاپ كەلگەن دينارا كەلىنگە اللانىڭ نۇرى جاۋسىن!-دەپ قولىن كوتەرىپ دۇعا وقىپ، باتا بەردى. ەلدەن بۇرىن اتىپ تۇرىپ قولىمدى جايدىم. جۇرەگىمدى تولعانىس پەن قۋانىش بىردەي بيلەپ "اۋمين!" - دەپ بەتىمدى سيپادىم. "ويپىرماي، اللانىڭ تاعدىرلاس جاندارعا جولىقتىرىپ، ءتاۋباما ءتۇسىرۋىن-اي!" - دەپ باسىمدى شايقادىم. قوي باسىڭدى اۋىرتىپ قايتەيىن؟! ەرتەڭىنە سايد پەن دينارا تاشكەننەن پويىزعا مىنگىزىپ سالدى. سونىمەن، قىزدى وزبەككە بەرىپ وتەەە شىقتىم. قۇداعاي دا، قۇدا دا ءوزىم، كەشىرىمدى دە ءوزىم بەرىپ اۋىلعا كەلدىم. سۇراعاندارعا: "قىز تاشكەنگە، وزبەككە ءتيىپ كەتتى"، - دەدىم دە قويدىم. اعايىن اڭ-تاڭ. جاز ورتاسىنا تامان قىزىم تەلەفون شالىپ، اماندىق-ساۋلىقتان سوڭ:
- ماما، ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ الدىنا تاشكەننىڭ اۆتوبۋسى بارىپ تۇر. قۇداڭىزدىڭ سىزگە سالىپ جىبەرگەن سالەمدەمەسى بار، سونى قابىلداپ الىڭىز-دەمەسى بار ما؟! جالما-جان:
- ءاي، قىز، ول نە؟ - دەپ تەرەزەگە قاراسام، ايدىك قىزىل اۆتوبۋس قاقپانىڭ الدىندا كولدەنەڭدەپ تۇر ەكەن. تەلەفون اجىراپ كەتتى. دالاعا شىقسام جۇرگىزۋشى داربازانىڭ الدىنا جيىرما شاقتى قوراپتى ءتۇسىرىپ قويىپتى. قازاق ەكەن. مەنى كورىپ:
- سالەم بەردىك، اپا! ءسىز يشان بابانىڭ قۇداعايىسىز با؟-دەپ جاتىر.
- يا، سول كىسىمىن.
- وندا سارايىڭىزدى اشىڭىز. مىنا زاتتاردى كىرگىزىپ بەرەيىن. ماعان قۇداڭىزدىڭ تاپسىرماسى سولاي، - دەپ ىسكە كىرىستى. سارايدى اشىپ بەردىم. سوزشەڭ جىگىت ەكەن.
- قۇداڭىز مىقتى ادام ەكەن، اپا. ءبىر ساعاتتاي اڭگىمەلەستىم. ءسىزدىڭ "ءسۇت اقىڭىزعا" ارناپ، تاعى بەس تال جەمىس اعاشىن بەلگىلەپتى. مىنا جەمىستەر سىزگە اتاعان اعاشىنىڭ ءونىمى. ەندى ون كۇننەن كەيىن باسقا جەمىستەرى پىسەدى ەكەن. بۇل - "شابدالى" دەگەن جەمىس. ول كىسى، اتا-باباسىنان بەرى قاراي وسى جەمىس اعاشىن وسىرەمىن دەدى. بۇل تۇقىم سول ايماقتا، تەك وسى كىسىدە عانا بار ەكەن. ايتقانىنا، قىزىعىپ كەتىپ، قۇداڭىزعا:
- بىرەۋىنىڭ ءدامىن تاتىپ كورەيىن دەپ ەدىم: "بالام، اماناتقا، قيانات جۇرمەيدى. كەلەسى جولى، وزىڭە ءبىر قورابىن دايىنداپ قويامىن"، - دەدى. اپا، ول كىسىنىڭ جەمىستەرىن ءوزىم تاسىپ تۇرامىن، - دەپ اعىنان جارىلىپ اڭگىمەسىن ايتىپ ءجۇر. ءوزى جاڭاقورعاننىڭ جىگىتى ەكەن. ۇيگە كىرىپ، نان اۋىز ءتيىپ كەتە باردى. ءوڭ مەن تۇستەي. قىزىم كەتكەلى كەلگەن ءبىرىنشى سالەمدەمە. شاپان ەمەس، شىت ەمەس، اقشا ەمەس، وسىنشاما نارسەنى نە ىستەيمىن؟ اعايىنعا تاراتساق، "قىزىن ورىككە ساتقان با؟" - دەپ، تاعى كۇلكى بولامىز-اۋ. "قوي، نە دە بولسا كورەيىن" - دەپ، قاعاز قوراپتىڭ بىرەۋىن اشسام، شابدالى قىزىل-سارى ءتۇسى الاۋلاپ تۇر. ءاربىر ءتۇيىرىن جۇمساق اق قاعازعا وراپ، ۇياداعى بالاپانداي بولەپ قويىپتى. "نە دەگەن ۇسىناقتىلىق!" - دەپ كورگەندە تاڭقالدىم. تورت-بەسەۋىن الىپ ۇيگە كىرگەنىم سول، تەلەفون قايتا شىرىلدادى. السام، قىزىم:
- ماما، زاتتارىڭىزدى قابىلداپ الدىڭىز با؟
- يا، الدىم. ونىڭ ءبارىن نە ىستەيمىن؟
- ءقازىر سىزگە، بازاردان مەنىڭ قۇربىم بارادى، سوعان ءۇش قورابىن، اقشاسىنا بەرىڭىز. بىرگە بارىپ، قانشاعا ساتقانىن كورىڭىز. سوندا سىزگە تۇسىنىكتى بولادى.
- ءاي، قىز! سەن مەنى ساۋداگەر قىلايىن دەدىڭ بە؟ اكەڭ ءومىر بويى ساۋداگەرمەن الىسىپ ءوتتى ەمەس پە؟! ەلدىڭ بەتىنە قالاي قارايمىز؟ الدە، سەن وزبەككە ءتيدى دەپ، مەن وزبەك بولايىن با؟ - دەپ بۇرقىتىپ جاتىرمىن. تەلەفون تاعى ءۇنسىز... وي، اللا-اي! تۋرا اكەسىنىڭ كاسىبى. ول دا ارتىق كەتى بارا جاتسام، تەلەفوندى قويا سالاتىن. ويىم ون ساقتا... "قوي، ماعان بۇيىرعانى وسى شىعار"، - دەپ ءجۋىپ-شايىپ اكەلىپ، بىرەۋىنەن اۋىز ءتيدىم. "تويىپ جەيتىن اس ەمەس، تاستاپ كەتەر تاس ەمەس"-دەپ، وتىرعانىمدا، ۇيگە سالەم بەرىپ ءبىر كەلىنشەك كەلدى. قىزدىڭ ايتقان قۇربىسى ەكەن. "كۇيەۋىم جول اپاتىنان قايتىس بولىپ، جىلىن بەرگەن سوڭ، بالاقامىنا شىقتىم. بازارعا شىققانىما ءبىر اي بولدى. ءۇش بالام بار"، - دەيدى.
- اپا، مىناۋ ءۇش قوراپتىڭ اقشاسى، - دەپ قولىما كولەمدى اقشا ۇستاتتى. بازاردان نە تۇسەدى، ونى دا تەڭ بولەمىن. مەنىمەن بىرگە ءجۇرىڭىز، - دەپ ماشيناسىمەن الدى دا كەتتى. انە، سول وتىرعاننان وسى جەردە ون بەس جىل بولدى وتىرعانىما. مىنا قىز سول قىزدىڭ ۇلكەنى، - دەپ ورنىنا قويعان قىز بالانى كورسەتتى. ءقازىر ون تورتتە. "قىز الىپ قاشقان قالاي بولادى ەكەن؟" - دەپ، ءوزىمنىڭ اتىما ءبىر قىز، ءبىر ۇلىن اۋدارتىپ الدىم. ەكەۋى دە وسىندا، قازاق مەكتەبىندە وقيدى. كۇيەۋ بالا - سول اۋداننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ باستىعى. قىز - سول اۋىلدىڭ اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى. سايد يشان قۇدامنىڭ ومىردەن وتكەنىنە ەكى جىل بولدى. ءوزى باردا، ەكى بالانى اتىما اۋدارتىپ، ەسكى ءۇيىمدى قۇدا بالدارىما قايتا سالعىزىپ:
- قۇداعاي، قالعانىن اللا جەتكەرەدى. مەن، اللانىڭ قۇزىرىنا بەتىمدى دۇزەدىم، وسى بالانىڭ بارلىعى ءسىزدىڭ بالاڭىز! - دەپ اماناتتاپ كەتتى... مىنە، كەلىنشەك - "شابدالىنىڭ" اڭگىمەسى دەمەسى بار ما؟!
- قىزدىڭ قالىڭ مالى قايتتى ما؟ - دەسەم:
- "قالىڭ مال" بەر جاعىندا قالدى. جىلىنا تورت-بەس ايدا ەكى ميلليونداي اقشا تەك جەمىس-جيدەكتەن ءتۇسىپ وتىر، - دەپ ەڭكەيىپ قۇلاعىما سىبىرلاپ قويادى. "ەردىڭ نازىن - جەر كوتەرەدى" - دەگەن ديحانشىلىقتىڭ استارىندا دانالىق پەن ادال ەڭبەك تۇرادى ەكەن، سوعان كوزىم جەتتى، - دەدى الگى ايەل. "الماسجاننىڭ اناسى بولساڭىز، ول - حالىقتىڭ بالاسى"- دەپ، بەرىپ جىبەرگەن سول اپاڭنىڭ سالەمدەمەسى، - دەپ اپام دا اڭگىمەسىن اياقتادى. شابدالىدان قاۋىنداي تىلىكتەپ الىپ اۋىز تيدىك. شىنىندا ءدامى ءتىلدى ۇيىرەدى ەكەن...
پىكىر قالدىرۋ