بۇگىنگى تاڭدا مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى، سونىڭ سالدارىنان تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى، ديەۆالۆاسيا ماسەلەسى – قوعامداعى باستى نازارعا ىلىككەن ماسەلەلەرگە اينالىپ وتىر. ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق ءتارتىپ قانداي، بولاشاعى قانداي؟ تەڭگە ءالى قۇنسىزدانا ما؟ ديەۆالۆاسيا ورناي ما؟ مۇناي باعاسى نە سەبەپتى ارزاندادى؟ ەلىمىزدە مۇناي سالاسىنا بالاما رەتىندە قاي سالا دامىدى؟ قامشى اقپاراتتىق اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ءبىلۋ ءۇشىن ەكونوميستەردىڭ پىكىرىن ءبىلدى.

ايتا كەتەيىك، ۇلتتىق ۆاليۋتا باعامى KASE قور بيرجاسىنىڭ كۇندىزگى ساۋداسىندا 326،63 تەڭگەگە تەڭ بولعانى جاريالانعان. وسىعان دەيىن 21 ماۋسىمداعى تاڭعى سەسسيادا دوللار باعامى 325،77 تەڭگە ەدى. 21 ماۋسىمداعى كۇندىزگى ساۋدانىڭ ءبىرىنشى كەلىسىمى 326،2 تەڭگەمەن ءوتتى. مينيمالدىق قۇنى 325،9 تەڭگە بولدى، ال ماكسيمالدىق قۇنى 327،06 تەڭگەگە جەتتى. ساۋدانىڭ جالپى كولەمى 243،55 ميلليون دوللارعا جەتتى. ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ دوللارعا شاققانداعى باعامى 326،5-327،9 تەڭگە ارالىعىندا ساۋدالانىپ جاتىر. Brent ماركالى سولتۇستىكتەڭىز مۇناي قوسپاسىنىڭ قۇنى استانا ۋاقىتى بويىنشا ساعات 15.20-دا باررەلىنە 45،84 دوللار بولدى.

بىزدە ەكونوميكالىق ءتارتىپ جوق

ەكونوميست بەيسەنبەك زيابەكتەن مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋىنا بايلانىستى تەڭگەنىڭ باعامىندا بولاتىن وزگەرىستەر جونىندە پىكىرىن بىلدىك.

 جالپى ەكونوميكانى مۇناي باعاسىنا، سونىڭ سالدارىنان تەڭگەنىڭ قۇلدىراۋىنا، نە بولماسا نىعايۋىنا بايلانسىتىرىپ قويعانىمىز جاسىرىن دۇنيە ەمەس. سونداي-اق ءبىزدىڭ ەكنونوميكادا باعاعا بولجام جاساۋ مۇمكىن ەمەس،  سەبەبى ءبىزدىڭ ەكونوميكا – دامىمايتىن ەكونوميكا. وعان ەشكىم بولجام بەرە المايدى. قانداي دا ءبىر بولجامدى ەكونوميكاسى دامىعان، وز-وزىنە قامتاماسىز ەتەتىن مەملەكەتتەر عانا بەرە الادى. ال ءبىز ونىڭ قاتارىنا دا كىرمەيمىز. سوندىقتان بىزدە مۇناي قۇلاسا، تەڭگە دە قۇلايدى، مۇناي نىعايسا تەڭگە دە نىعايادى. مۇنىڭ ءبارى كۇندەلىكتى، ادەتتەگى اتقارىلىپ جاتقان جۇمىس.

جاسىراتىنى جوق، ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق ساياساتتا تۇراقتى، مودەلدى، جوسپارلى داميمىز دەگەن كونسەپسيا جوق. كەيبىر ازاماتتاردىڭ «اناۋ دا بولادى، مىناۋ دا بولادى» دەپ باعدارلاپ جاتقان بولجامدارىن دۇرىس دەپ ەسەپتەمەيمىن. ەلىمىزدە ەشقانداي عىلىمي نەگىزدەلگەن مودەلدى جۇيە دامىپ كەلە جاتقان جوق. ۇلتتىق تەڭگەگە بايلانىسقان ماسەلە، ۇلتتىق بانكتىڭ سوڭعى كەزدە ىستەپ جۇرگەن تىرلىكتەرى تەڭگەگە عانا ەمەس، بۇكىل قارجى جۇيەسىنە دەگەن سەنىمدى تومەندەتىپ جىبەردى. سوندىقتان ءقازىر بىرنارسەنى بولجاپ ايتۋ وتە قيىن. بىزدە قارجىلىق ءتارتىپ جوق. ۇلتتىق بانكت حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەيدى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ تەڭگەمىزدى، ەكونوميكامىزدى تۇراقتى دامىتۋدى قاجەت دەپ ويلايتىن بولساق، الدىمەن جاۋاپكەرشىلىگىمىزدى ارتتىرۋىمىز قاجەت، ءتارتىپ قاجەت. ال بۇىنگى تاڭدا اركىم ءوز ويىنا كەلگەندى ىستەپ جاتىر.

ەسكە سالار بولساق، وسىدان 1 جىل بۇرىن مۇناي باعاسى تۇسكەندە، ساراپشىلار ەندىگى جولى مۇنايعا تاۋەلدى بولمايتىنىمىزدى، قازاقستاننىڭ مۇنايعا باسكەلەس بولاتىنداي باسقا سالا تۇرعىسىنان داميتىنىن ايتقان. مىنە، ارادا 1 جىل دا ءوتتى. نە وزگەردى، نە دامىدى؟ 

ونىڭ بارلىعى سالماعى جوق اڭگىمەلەر. ونداي جولدى، مودەلدى تاۋىپ الاتىن بولساق، ونى 25 جىل بويى كىمنەن جاسىرىپ كەلدىك؟ ونىڭ ءبارى قۇر پيار. حالىقتى جۇباتىپ قويۋ ماقساتىندا تۋعان اڭگىمە. ونداي دامۋدىڭ مودەلى جوق، ونى ءالى ەشكىم ويلاپ تاپقان جوق. ءار مەملەكەت ءۇشىن تۇراقتى دامۋدىڭ استارىندا بىرنارسە جاتىر، ول – ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك، بىلىمدىلىك، سول ءىستى جاقسى ءبىلۋ. ال بىزدە ونداي جوق. ءدال بالابقشاداعى  سەكىلدى «انانى اناۋ ءبۇلدىردى، مىنانى مىناۋ ءبۇلدىردى» دەپ بىرى-بىرىنە جاۋىپ، كىشكەنتاي بالالاردىڭ اڭگىمەسىنە كوشكەن. حالىق ولاردان ناتيجە كۇتىپ وتىر ەمەس پە؟!

ال ەلىمىزدە ديەۆالۆاسيا بولۋى مۇمكىن بە؟ بۇل سۇراقتى دا جاۋاپسىز قالدىرمادى.

مەن ديەۆالۆاسيا بولادى، بولمايدى دەپ تۇسىنىكتەمە بەرە المايمىن. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، بىزدە دامىماعان ەكونوميكا، جاۋاپكەرىشىلگى از ەكونوميكا. سوندىقتان جوسپار بەرۋ وتە قيىن. الدىمىزدا نە بولاتىنىن ەسەپتەپ، سول دارەجەگە، سول جوسپارعا جەتۋ ءۇشىن، شەنەۋنىكتەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ قاجەت.

ول جاۋاپكەرشىلىك قاشان ارتادى؟ حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك قاشان جۇيەگە كەلەدى؟

نەگىزىنەن، ەلباسىنىڭ تالاپتارى، ماقساتتارى، ءبارى دۇرىس. سول ماقساتتارعا جەتەتىن، سول ماقساتتاردى ورىندايتىن، دەڭگەيىنە جەتكىزەتىن شەنەۋنىكتەر جوقتىڭ قاسى. شەنەۋنىكتەر ءبىلىمدى بولۋى قاجەت. «حالىقتان ۇيات بولادى» دەگەن ءسوزدى ۇيرەنۋلەرى قاجەت.

قىسقا مەرزىمدە تەڭگە قاتتى قۇنسىزدانبايدى

ءدال وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ەكونوميست ماقسات حالىققا قويىپ كوردىك. ەكونوميست بولاشاقتا قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ قارىشتاپ داميتىنىنا سەنىمدى.

جالپى قازىرگى تاڭدا راسىمەن مۇناي باعاسى قۇلدىراپ كەلە جاتىر. مامىر ايىنىڭ 22-سىنەن بەرى قاراي قارايتىن بولساق باررەلدىڭ 10 دوللارعا دەيىن ارزانداعانىن بايقايمىز. بۇگىندە 45 دوللاردان ساتىلىپ جاتىر. ەڭ نەگىزگى سەبەپ – وسى. تەڭگەنىڭ باعامىنا اسەرىن تيگىزىپ، 325-326-عا بارىپ تۇرعانى وسى سەبەپتەن دەپ ايتۋعا بولادى.

مۇناي باعاسى نە ءۇشىن ارزانداپ جاتىر؟

سەبەبى كارتەلەدردىڭ كەلىسىمى ويداعىداي بولمادى. كەلىسىم بولعان كۇننىڭ وزىندە وعان تاۋەلسىز ويىنشىلار، اقش، يران، سيريا سىندى مەملەكەتتەر، ەڭ نەگىزگىسى اقش-تىڭ ەكسپورتى اسەرىن تيگىزىپ وتىر دەپ ايتۋعا بولادى. وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا-اق بۇل كارتەلدەردىڭ كەلىسىمىن اقش بۇزۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار ايتىلعان. بۇگىنگى تاڭدا ءبىز وسى سەنارييدى بايقاپ وتىرمىز.

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىنى، جاناما تۇردە اسەر ەتىپ وتىرعان جايت اقش «فەدەرالدى رەزەرۆتەر» جۇيەسىنىڭ دوللاردىڭ ءتيىستى پايىزدىق مولشەرلەمەسىن كوتەرۋ بولىپ تابىلادى. ءبىر جىلدىڭ كولەمىندە اقىرىن، بايىپپەن دوللاردىڭ باعاسىن ارتتىرىپ كەلە جاتىر. جانە جىل سوڭىنا دەيىن تاعى ەكى مارتە ءوسىمدى جوسپارلاپ وتىر. سوندىقتان بۇل دا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىنا، دامۋشى ەلدەردەگى بارلىق ۆاليۋتالاردىڭ قۇنسىزدانۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ايتۋعا بولادى.

جانە تاعى ءبىر اسەرىن تيگىزەتىن ۇلكەن فاكتور – رەسەيدىڭ ءرۋبلى. رەسەي ۇكىمەتى ءرۋبلدىڭ قۇنسىزدانۋىن قالاپ وتىر دەپ ايتۋعا بولادى. سەبەبى ولار سول ارقىلى ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن كوبىرەك تابىس تاۋىپ وتىر. وسى سىندى نەگىزگى فاكتورلار تەڭگەمىزدىڭ قۇنسىزدانۋىنا اسەرىن تيگىزىپ وتىر.

بۇگىنگى تاڭدا مۇنايعا باسەكەلەس بولاتىنداي ەلىمىزدە قانداي سالا دامىعان؟

جاقسى سۇراق. قازىرگى تاڭدا باسىمدىقتار، ستراتەگيالار جاسالىپ وتىر. باسىمدىق بەرىپ وتىرعان سالالاردىڭ ءبىرى – قىزمەت كورسەتۋ جانە لوگيستيكا سالاسى. لوگيستيكا سالاسى بويىنشا، بىزدە الدىعا قاراي ورلەۋ بار. ونىڭ ىشىندە ناقتىراق ايتاتىن بولساق، باتىس ەۋروپا، باتىس جۇڭگو ءدالىزى، ۇلى جىبەك جولى يدەياسى. وسى سالالار كىشكەنە بولسا دا ەكونوميكامىزعا بالاما سالالار بولىپ تابىلادى. سونداي-اق، اۋىل شارۋاشىلىعى. اۋىل شارۋاشىلىعى ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا نەگىزگى ىقپال ەتۋشى سالانىڭ بولارى انىق. ءبىراق جەمىسىن بەرۋى ءۇشىن ءبىراز جىلدار كەرەك. وسى سالا بويىنشا كىشكەنە كۇتە تۇرۋ كەرەك جانە مەملەكەت تاراپىنان قولداۋدى دوعارماۋ كەرەك. تۋريزم جانە كومەك كورسەتۋ سالالارى ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ جاڭا كەلبەتىن قالىپتاستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.

كۇتپەگەن جەردەن ديەۆالۆاسيا بولۋى مۇمكىن بە؟ تەڭگە قاي شەككە دەيىن قۇلدىرايدى؟

ابدەن مۇمكىن. ءارى قاراي مۇناي باعاسىنىڭ قالاي وزگەرەتىنىن ناقتى بولجاۋ قيىن. ءبىراق تا قۇلدىراۋ بايقالىپ جاتقاندىقتان، قايتادان كوتەرىلىپ كەتەدى دەپ ايتا المايمىز. بۇل ءۇردىس جالعاسۋى مۇمكىن. ءبىراق قىسقا مەرزىمدە تەڭگە قاتتى قۇنسىزداناباۋى كەرەك. ويتكەنى مەملەكەتتىڭ بيۋدجەتتە بەكىتىلگەن كۋرسى – 330. قىمباتتايدى دەگەننىڭ وزىندە ەڭ كوبى 340-345-كە دەيىن بارۋى مۇمكىن. تەڭگە مەن دوللار اراسى وسىنداي سومادا بولۋى مۇمكىن دەپ ويلايمىن. ۇلتتىق بانك ازىرگە ارالاسىپ وتىرعان جوق. ال ەگەر جاعداي قيىنداپ جاتسا، بانك وكتەمدىلىك ساياساتىن جۇرگىزۋدى جوققا شىعارمايمىز دەپ وتىر. دەمەك تەڭگە قاتتى قۇنسىزداناتىن بولسا، ۇلتتىق بانكتىڭ ارالاساتىنى جايىندا ايتۋعا بولادى.

سۇحباتتاسقان: گۇلىم جاقان