اقەركە مارات قىزى:
جازۋشى – زىميان دا زيالى، اسقاق تا تاكاپپار، كۇمانشىل ءھام كىنامشىل. ولار بار بولعانى كوكەيدەگى كوبىك ويلارعا جاۋاپ ىزدەيدى. ءسۇر ساۋالداردىڭ ءادىبىن اشىپ جەتكىزەدى. اعىلشىن جازۋشىسى ە.كولدۋەل ءبىر ەستەلىگىندە: «يا پيشۋ پوتومۋ، چتو ۆيدەل ليۋدەي ي ۆەششي، و كوتورىح منە حوچەتسيا راسسكازات. يا داجە دۋمايۋ، چتو وبيازەن وب ەتوم راسسكازات»،- دەيدى. سايىپ كەلگەندە شىعارماگەردىڭ ماقساتى بۇلىڭعىر الەمنىڭ بۇكپەسىز شىندىعىن بۇرمالاماي، قيسىنىن تاۋىپ قيىستىرىپ جەتكىزۋ ەمەس پە؟ دەمەك، ادەبيەتتەگى فيگۋراعا اينالامىن دەپ ەزبە ويلاردى ەلبەلەكتەتۋدىڭ قيسىنى جوق. ويعا ەركىندىك، سوزگە بوستاندىق بەرسەڭ بولعانى، قالام سەنى ءوزى-اق ىزدەپ تابادى.
زادىندا، جازۋشى ءوزى عانا سىياتىن «شەكسىزدىك» اتتى كەڭىستىكتە ءومىر سۇرەدى. وندا قاتىپ قالعان قاعيدا جوق. ول جەردە مۇمكىن ەمەس نارسەنىڭ ءوزى مۇمكىن. تەك... تەك ىشكى داۋسىڭا قۇلاق سالساڭ بولعانى.
ادەبيەتتە «جازۋشىلىق (اقىندىق) تۇيسىك» دەگەن تۇسىنىك بار. ونى ورىس ادەبيەتىندە «پيساتەلسكيي ينتۋيسيا» دەپ قولدانىپ ءجۇر. اڭگىمەنىڭ ءالحامىن وسىدان باستاساق. تۇيسىك - قالامگەردىڭ ەڭ نەگىزگى قارۋى. قارۋىڭ باردا قالامىڭدى وڭدى-سولدى سىلتەپ، ىشىڭدەگى رۋحاني ەگىزىڭ داۋىستاپ ايتىپ تۇرعان سويلەمدەردى ۇرشىقشا ءيىرىپ الىپ كەتە بەر. تەگىندە نەسىپبەك ءداۋتاي ۇلى: «سۋرەتكەردىڭ رۋحاني قۋاتى – تۇيسىگى. ول بۇگىنىن بىلاي قويعاندا ەرتەڭدەردىڭ الدىنا شىعىپ كەتەدى» دەپ بەكەر ايتتى دەيسىڭ بە؟ ءاسىلى، جازارماننىڭ ماقساتى اڭقاڭدى كوپتىرىپ بىتكەن اقپاراتتاردى قايتا قاۋزاپ، مانتىراق سوزدەردى جىپكە ءتىزىپ شىعۋ ەمەس. كەز-كەلگەن شىنايى ادەبيەت قوعامدى كەلەشەككە دايىنداۋى ءتيىس.
مەنىڭشە، جازۋشى تۇيسىگى ءتۇرلى-تۇستى ۇرلەنگەن شار سەكىلدى. قولىڭنان بوساتىپ جىبەرسەڭ بولعانى سەڭگىر كوككە سامعاي جونەلەدى. اسپان الەمى شەكسىز ەمەس پە، ايتەۋ ءبىر بۇيىرىندە جارىلاتىنى ءسوزسىز. بۇل جارىلىس – ادەبيەتتە ءدۇمپۋ تۋدىرادى. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىن، ەدگار پونىڭ «ارتۋر گوردان ءپيمنىڭ باسىنان كەشكەندەرى» اتتى پوۆەسىندە وربىگەن وقيعا اراعا ەلۋ جىل سالىپ قايتا جاڭعىرادى. كەمە اپاتىنان امان قالىپ، يەن دالادا اشتىقتان ابدەن زارەزاپ بولعان ۇشەۋ ءتورتىنشىسىن ازىق ەتەدى. ەڭ تاڭقالارلىعى سول، وپات بولعان ءتورتىنشىسىنىڭ ەسىمى – ريچارد پاركەر. شىعارمانىڭ شىنايى ومىردە كەتپە-كەت قايتالانۋى، ءتىپتى كەيىپكەرلەر ەسىمدەرىنىڭ سوزبە-سوز سايكەستىگى كوپشىلىك وقىرماننىڭ تاڭقالىسىن تۋدىردى. جاتا كەپ جازۋشىنىڭ كورىكپەلدىگىنە جورىدى. ىزدەگەنگە سۇراعان دەگەندەي-اق كەي سىنشىلاردىڭ توبەسى كورىنىپ، گازەت بەتتەرىن تولتىرىپ-اق جاتتى. «ءۇشىنشى كوزى بار» دەۋشى ەدى مۇندايدا مياسار قاريالارىمىز. «پارارلەل الەم» دەستى زامانداستارىمىز. نە دە بولسا جازۋشىنى جازۋعا تۇرتپەكتەگەن ىشكى تۇيسىگى، ءاسىلى «جازۋشىلىق تۇيسىگى» دەگەن توقتامعا كەلەسىڭ. ءدال وسىنداي تاعى ءبىر تۋىندى «ادەبي ءدۇمپۋدىڭ» كوللەكسياسىنا كەلىپ قوسىلدى. اتلانت ارالىندا ايزبەرگكە سوعىلىپ باتىپ كەتكەن «تيتانيكتى» ون ءتورت جىل الدىن اعىلشىن جازۋشىسى مورگان روبەرتسون ءوزىنىڭ “تششەتنوست، يلي گيبەل “تيتانا” رومانىندا جازعان بولاتىن. جازۋشىلىق تۇيسىگى سىر بەرمەيتىن قالامگەردىڭ ءسوز شەبەرلىگى مەن وي شەبەرلىگى شىعارماعا «جان ءبىتىردى». قالامگەر تۇيسىگى جازۋشىعا تانىمالدىق الىپ كەلدى. (سول اپاتتىڭ ەرتەڭىندە-اق اۆتور مەن تۋىندىنى بۇكىل ەۋروپا تانىدى).
ادەبەيت بىزدەگى تۋا ءبىتتى «قىلمىستى تۇيسىكتى» پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. شىن، دارىندى جازۋشىنىڭ كورەگەندىگى سول ءوزى سەنەتىن ۇكىلى ءۇمىت پەن اسقاق ارمانىنا تونەر كەساپاتتىڭ كەسكىنىن ءبىلۋ. تۇپتەپ كەلگەندە دوستايەۆسكيي فاشيزمدىك قۇبىلىستى («بەسى» رومانى 1872ج.)، دجەك لوندون بۇكىلالەمدىك جۇقپالى اۋرۋدىڭ سالدارىن(«قىزىل وبا» 1912ج.)، شىڭعىس ايتماتوۆ ماڭگۇرتتەنۋ قاسىرەتىن ەسكەرتپەپ پە ەدى؟
گۇلىم سادىربەك:
تۇيسىكتى بولۋ قالامگەر ءۇشىن ۇلكەن ولجا. ءبىز تۇيسىكتى قانشالىقتى ابستراكتىلى دۇنيە دەپ قاراستىرعانىمىزبەن، ول جازۋشىنىڭ ىشكى جان دۇنيە بالانسىن باعامداپ، رۋح قۋاتىن اڭعارتاتىن بارومەتر، ءارى قۇس جۇرەگىندەي نازىك، ءسۇت بەتىندە قالقىعان كوبىكتەي جەڭىل، قاراپايىم ادامعا بۇيىرا بەرمەس كىرپياز. شىعارماشىلىق زاڭدىلىقتار مەن قاعيداتتارعا باعىنبايدى. ونەردە فورمۋلا جوق، قالىپتاسقان ءھام دايىن قۇرىلىم بار دەپ داۋرىققانداردى دا ەستىمەدىك. قالامگەر قالام-قاۋىرسىنىن قالاي سىلتەسە ءوز ەركى، ويدىڭ وزەگىنە قاي راكۋرستان قاراپ، ءقايتىپ بارلاۋدى بىرەۋدەن سۇراپ-بىلمەك ەمەس. سەبەبى، شىعارماشىلىقتىڭ باۋىرى ەركىندىك، جازۋشىنىڭ قالاۋى دا كەڭ تىنىس. الايدا، سەن ايتىپ وتىرعان «جازۋشىلىق تۇيسىككە» كەلگەندە قارا مۇرتىن قايىرىپ، كەلتە مالاقايىن شەشىپ تۇرىپ ءيىلىپ، بۇل سوزىمە داتىن ايتارلار كەزدەسەدى. سونىڭ ءبىرى سوۆەت جازۋشىسى الەكسەي تولستوي. تولستويشا ايتساق: «بەز ۆيدەنيا پرەدمەتا نەلزيا داجە پريتراگيۆاتسيا ك بۋماگە. يناچە ۆى نيەۆولنو سرازۋ پوپادەتە ۆ شابلون». كوڭىلگە تۇيگەنىڭدى ەمەس، كورگەنىڭدى كوسىلە جاز دەپ تۇرعان بۇل ءتامسىلدىڭ بۇرىستىعىنا الەم ادەبيەتىندە دالەل بولاتىن شىعارمالار، كەپىل بولا الاتىن جازۋشىلار جەتىپ ارتىلادى. ماسەلەن، عىلىمي-فانتاستيكا جانرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جيۋل ۆەرن شىعارماشىلىعىن ەسكە الساڭ تولستويدىڭ الگى قاعيداسى تاسادا قالادى. ونىڭ شىعارماشىلىعى تۇتاستاي عايىپتان ءھام عاجايىپتان تۇراتىندىعى بۇلاي دەۋىمىزگە نەگىزگى سەبەپ. ەڭ قىزىعى سول داۋىردە ميستيكا سانالعان قۇبىلىستاردىڭ بارلىعى دەرلىك كەيىنىرەك ادام قولىمەن جاسالاتىن قۇرالدارعا اينالعان. فرانسۋز كلاسسيگىنىڭ 1886 جىلى جارىق كورگەن «روبۋر-جاۋلاۋشى» رومانىندا اسپاندى مەكەندەيتىن ۇشاققا ۇقساس اپپارات جايلى تولىق باياندالسا، 1904 جىلى جازىلعان «ۆلاستەلين ميرا» رومانىندا تىكۇشاقتى شىعارماعا ارقاۋ ەتكەن، اراعا جيىرما جىل سالىپ عىلىمي اينالىمعا «گەليكوپتەر» (ۇشاق) دەگەن ۇعىم ەندى. ج.ۆەرننىڭ ەشقاشان كوزبەن كورمەگەن رەسەيدى ءبىر ەمەس، توعىز رومانىندا سيپاتتاپ، كەيىپكەرلەرىن بەيتانىس ەلدە ساياحاتتاتۋىنا قاراپ جازۋشىلىق ينتۋيسياسىنىڭ مىقتىلىعىن اڭعاراسىڭ. ون جەتى جاسىندا «مەن جازۋشى بولامىن» دەپ «شىڭعىرعان» كونستانتين پاۋستوۆسكييدىڭ اتىن الەمگە تاراتقان «قارا بۇعاز» پوۆەسى دە ۇلكەن جازۋشىلىق ينتۋيسيانىڭ ءھام ەرۋديسيانىڭ جەمىسى. تۇيسىكتىڭ وزىندىك دامۋ ديناميكاسى بار. ول دا بەدەۋ اتتاي باپتاۋدى قاجەت ەتەدى. جازۋشىنىڭ ينتەللەكت پەن ەرۋديسيالىق قارىمى قارۋلى بولسا، بابى كەلىسكەن جۇيرىكتەي جازۋشى تۇيسىگى جۇيىتكي جونەلەدى. سودان بارىپ الگى ۆەرن، لوندون شىعارمالارىنداي كلاسسيكا ومىرگە كەلمەك. بىردە مۇقاعالي ماقاتايەۆ «اقىن بولۋ ءۇشىن اقىندا نە بولۋى كەرەك؟» دەگەن سۇراققا: «تۇيسىك. باسقالار كورە المايتىندى كورۋ جانە تانۋ» دەگەن ەكەن.
اقەركە مارات قىزى:
ءبىزدىڭ شىعارمانى تالداۋدان بۇرىن باعالاۋعا دايىن تۇراتىنىمىز قىزىق. ادەبيەت ولكەسىنىڭ تىزگىنشىلەرىنە قۇلاق تۇرەر بولساق، تۇيسىككە ءجون سىلتەسەڭ يرەلەڭدەپ بارىپ ۋتوپيانى جاعالايدى. سوندا قيالدى ازداپ دامىتىپ جىبەرىپ «فەنتەزيدىڭ» قاق توبەسىنە شىعارىپ قويۋ كەرەك پە؟ ءبىز وسى تۇيسىك پەن قيالدى شاتاستىرىپ المادىق پا؟
اڭگىمەنىڭ قۇدايشىلىعىنا كوشسەك. ءيا، شىعارماعا قيالمەن قانات بىتىرەتىن جازارمانعا كىنا ارتا المايمىز ارينە. اسىلى، ونەر اۋىلىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ ءبارىنىڭ دەرلىك تۆورچەستۆوسىندا قيالگەرلىك جەلى بولۋى ءتيىس. ادامنىڭ تىنىس الۋىنا وكپە مەن مۇرىننىڭ بىردەي قىزمەت اتقاراتىنى سەكىلدى، شىعارما جانرىنىڭ «ەتالونىنا» اينالارلىق دۇنيە جازۋدا قيال مەن تۇيسىكتىڭ اتقارار قىزمەتى تەڭ. تەك ءارقايسىسى ءوز مۇمكىنشىلىكتەرىنە جاۋاپ بەرسە ەكەن دەيسىڭ.
تۇيسىك تۇتەتكەن وي «اۋزىن اشسا كومەيىنەن سەركە ءسوز سەكىرىپ شىعاتىن» دانىشپان تابانداپ جىلجىپ كەلە جاتقان قايشىلىعى مول زاماننىڭ عاداۋاتىن ەستىرتتى. ءتىلى مەن ءدىنىنىڭ توزىپ، قىلىش ۇستىندە عۇمىر كەشەتىن زاماننىڭ كەلە جاتقانىن ەسكەرتپەپ پە ەدى؟ كەمەڭگەر اباي اقىننىڭ تۇيسىگى مەڭزەگەن قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەنىمىز جالپاق جۇرتقا تاعى ايان. مۇنى قيالدىڭ جەمىسى دەپ ەمەس، «ىشكى جان-ايقايى» داۋىستاعان تازا تۇيسىكتىڭ ماۋەسى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
تەگىندە تۇيسىك قورامساعىنان قيال جەبەسىن سۋىرىپ وڭدى-سولدى لاقتىرعانداعى بارىپ تىرەلەر تۇسى – اقيقات، ساندىراق ەمەس. تۇيسىكتى «قيال-عاجايىپقا» اپارامىن دەپ «شىندىققا ۇقساتۋدىڭ» شەگىنەن شىعۋدىڭ قاجەتى جوق.
ءبىر جەردەن وقىعانىم بار ەدى، سوندا رەي برەيبەري «نە جازۋ كەرەك ەكەنىن ىشكى تۇيسىك سىزدەن جاقسى بىلەدى» («ينتۋيسيا لۋچشە ۆاس زناەت و چەم ونا حوچەت پيسات، تاك چتو پروستو وتايديتە س دوروگي») دەپ جازىلعان بولاتىن. ايتىپ وتىرعان اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ، نۇكتەسىن قويارلىقتاي-اق پىكىر ەكەن.
گۇلىم سادىربەك:
قالامگەر ناۋبايحاناسىنداعى قۇندى «قۇرال» سانالاتىن جازۋشىلىق تۇيسىك كەيدە ادەبيەتشىنىڭ باعىن اشىپ جاتادى، كەيدە، ءتىپتى، دۇنيەنى ءدوپ بولجاپ، ءالقيسسادان بولاشاقتى ءدال بەينەلەي العاندىعىمەن تاريح بەتتەرىندە قالادى. كەيدە سول تۇيسىك ايتقىزعان دۇنيەلەر الداماي، وقىستان شەشىم قابىلداپ، پوەتيكالىق پافوسپەن ايتىلعان الدەبىر ويلار ناق سولاي قايتالانعاندا كىنانى ءسوزدىڭ كيەسىنەن كورەتىنىمىز دە بار. پەندەمىز، جووق، دۇرىسى قازاقپىز عوي. قارا ولەڭنىڭ شەكپەنشىسى ماقاتايەۆتىڭ « ... مەن بيىل ءدال قىرىقتىڭ بەسەۋىندە... ۇيىقتاپ كەتسەم بولعانى توسەگىمدە » دەگەنىن نەمەسە تالايىنا جازىلعان تاعدىرى بولەك اقىن ءادىل بوتپانوۆتىڭ «ءومىرزايا جۇلدىز بولىپ كەلەم مەن، جارىق جىر بوپ اسپانىڭدا جىلت ەتەم» دەگەن جولداردى تۇيسىگى سەزدىردى دەيمىز بە، قازاقى ۇعىممەن «اۋزىنا قۇداي سالدى» دەيمىز بە، الدە، كىنارات ءسوز كيەسىندە مە ەكەن. ءاسىلى، تاعدىر دەرمىز... تەك وسى ورايدا سەن ەلەمەي وتكەن ءبىر ساڭىلاۋ بار. ءسوز ونەرىندەگى جازۋشىلىق تۇيسىكتەن قۋاتتىراق ءبىر تىلسىم كۇش – ساۋەگەيلىك. مۇنى ەشكىم ەشقاشان جوققا شىعارعان ەمەس. جوعارىدا ءوزىڭ اتاعان ەدگار پو، دجەك لوندون، مورگان روبەرتسون شىعارمالارىندا تۇيسىكتەن كورى ناقتى بولجامى بار كورىپكەلدىك باسىمىراق. جالپى ادەبيەت تاريحىندا كەلەشەكتى ەرتە تانىپ، ءوز تاعدىرىنىڭ نۇكتەسىن قاشان ءتىپتى قالاي قويىلارىن بىلگەن ساۋەگەي اقىن-جازۋشىلار جەتەرلىك. ورىس پوەزياسىنىڭ بەلدى اقىنى اندرەي بەلىي "يا ۋمرۋ وت سولنەچنىح سترەل" دەپ ءوز جانىنىڭ قالاي جاي تابارىن الدىن-الا سەزسە، «كورىپكەل» مارينا سۆەتيەۆا دا ءومىرىنىڭ سوڭعى ءساتىن كورگەن دەسەدى. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ اعايىن-تۋىسىن جيناپ الىپ وزىنە-وزى اس بەرگەن اۋليەلىگى ەل اراسىندا اۋىزدان-اۋىزعا تاراعانى كەشە ەدى عوي. ءبىز قوزعاپ وتىرعان جازۋشىلىق تۇيسىك پەن ادەبيەت الەمىندەگى كورىپكەل-اۋليەلىك سايىپ كەلگەندە ءبىر قۇتىداعى مۇددەلەس دۇنيە. بىرەۋىنىڭ قۋاتى ەكىنشىسىنەن باسىمىراق بولعانمەن، ەكەۋى بىرىگىپ ادەبيەتتە ءوزىڭ ايتقان «ءدۇمپۋدى» تۋدىرىپ وتىر.
كەز-كەلگەن جازارماننىڭ تۆورچەستۆولىق قالىبى وزىندىك مىنەز بەن بولمىسىنا نەگىزدەلەدى. ءبىر جازۋىشى «قولى ءجۇرىپ» يا بولماسا تىنىسى اشىلىپ ءبىر جىلدا بىرنەشە شىعارما تۋدىرسا، ەندى ءبىر شىعارماگەر ەشتەڭە وندىرمەۋى بەك مۇمكىن. «وندىرمەس» جازۋشىنى ەشكىم ايىپتامايدى، «جازبادىڭ، جازا المادىڭ» دەپ كىنا دا ارتپايدى، تەك ءوزىن-وزى جازعىرعانى بولماسا. قالامگەردىڭ جازۋ ۇستەلىنە وتىرعان ءساتىن ادەبيەتكە قىزمەت ەتۋ دەپ تۇسىنسەك، سول ۇستەلدە ۇيكەلىپ كىمنىڭ قانشا وتىرعانىندا ەكىنشىنىڭ شارۋاسى جوق. اقيقاتى سول بولار. ءدال ءقازىر ءبىر قازاق قالامگەرى جازۋ ۇستەلىندە بولاشاقتا بولاتىن الەمدىك قۇبىلىس جايلى بايانداپ وتىرعان بولار. كىم بىلەدى؟! كەزىندە ەدگار پو جازعان «ارتۋر ءپيمنىڭ باسىنان كەشكەندەرى» ەلۋ جىلدان سوڭ قايتالانارىن وزىنەن باسقا ەشكىم بىلمەدى عوي.
