باستىقتىڭ «ۆوت، ۆى بۋدەتە رابوتات س ەتيمي پولوجەنيامي، چيتايتە!» دەپ، الدىما تاستاعان تومدارىن وقىپ وتىرعانمىن. «زدراۆستۆۋيتە!» دەپ، ەسىكتەن كىرە امانداسقان جاپ جاس قازاق بالاسىنىڭ:
-«اينا ەنسەگەنوۆنا، ۆچەرا ناچالستۆا گوۆوريلي، سەگودنيا ۆ سووبرانيي دوكلاد دەلالي نا كازاحسكوم يازىكە، چتو دەلات؟» - دەگەن سۇراۋىنا:
– «اا، ا تى سدەلاي نا رۋسسكوم، چيتاي نا رۋسسكوم يازىكە، چەرت س نيم!» - دەپ جاۋاپ بەرگەندە ماڭدايىمنان بىرەۋ تارس ەتكىزگەندەي بولدى. اقپارات جانە كوممۋنيكاسيالار مينيسترلىگىنىڭ كۇرە تامىرى، قۇجاتتامالىق قامتاماسىز ەتۋ جانە باقىلاۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى اينا اپايىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل قازاق تىلىنە دەگەن نەمكەتتى نيەتىنە ىشتەي كۇيىپ-پىستىم. ول ازداي ونىڭ جانىنا ءىس قاعازىنىڭ ورىندالۋ مەرزىمىن باقىلاپ «رۋليريروۆىۆات» ەتىپ وتىراتىن ورىنتاققا باس ساراپشى بولىپ تامارا پرودايۆودوۆا حانىم قونجيعان. حانىمداردىڭ ءبىرىنىڭ جاسى 57-دە بولسا، ەكىنشىسى 55-تە.
ءسىز بۇلاردىڭ جاسى نە كەرەك دەپ تاڭقالىپ وتىرعان بولارسىز، ءيا!؟ ءيا، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان تۇستا ەكەۋى دە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازانىندا قايناپ شىققان، ورىستانعان، قازاق ءتىلىنىڭ ءيسى مۇرىندارىنا بارمايتىن 30-دىڭ ۇستىندەگى قىلشىلداعان مىقتى ماماندار ەدى. سول كەزدە قازاق زيالىلارى مەن اقساقالدارى بۇل مامانداردان بەكەر قورىقپاعان ەكەن. بولاشاقتا ءتىل تاعدىرىن شەشۋى قيىن كۇرمەۋگە اينالدىراتىنىن ءبىلىپ، «ەڭ اۋەلى ورىستانعان، تامىرىنان اجىراپ، ءتىلىن ۇمىتقان شالاقازاقتار قازاقشا ۇيرەنسىن. مەملەكەتتىك قىزمەتكە انا ءتىلىن ۇيرەنىپ بارىپ الىنسىن» دەپ شىرىلداعان ەدى. سوندا، ەلباسى ن. نازاربايەۆ اناۋ –مىناۋ ەمەس حالىقارالىق تريبۋنادان، 1995 جىلى مامىردا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ەكىنشى قۇرىلتايىندا «ءبىز قازاق باۋىرمال حالىقپىز. قازاقشا بىلمەيتىن قازاقتاردى باۋىرمالدىعىمىزدان تانباي، باۋىرىمىزعا تارتايىق. كوكىرەكتەرىنەن يتەرمەي، كەڭپەيىلدىك تانىتايىق. شىدايىق، قازاقشا ۇيرەنەدى» دەپ، ورىس تىلدىلەرگە قولداۋ كورسەتكەن ەدى. ەندى نە بولدى!؟ ۇلت الدىنداعى ابىروي بەدەلىن سالىپ بۇكىل ۇلتتىڭ اتىنان سۇرانىپ، قولداۋ كورسەتكەن ەلباسىنىڭ سەنىمىنە، قازاققا ايتقان بۇلاردىڭ راحمەتى وسى ما ەدى!؟ كيەلى ءسوزدى اياققا تاپتاپ، 26 جىل بويى ءبىر اۋىز قازاقشا ۇيرەنبەي، «ەشەگىم سۋدان ءوتىپ كەتتى»، ەندى قازاق ءتىلىڭ دە، قازاعىڭ دا ءبىرىڭ ءولىپ، ءبىرىڭ قال دەپ، كەزىندە باۋىرىنا تارتقان قازاعىنا مازاعىنداي ۇرپاعىنا كەرىسىنشە ۇيرەتۋدە. بۇنى «قيانات» دەمەي نە دەيمىز!؟
قايتەمىز، بۇلاردى قىلىقتارىنا قاراي جاۋ دەمەسكە امال جوق. «قايتا شاپقان جاۋ جامان» دەگەن. ورىس تىلدىلەر ءقازىر بۇرىنعىسىنان اككى، ايلاكەر، ابجىلانعا اينالعان. وزدەرىنە الىنبايتىن قامال تۇرعىزىپ ۇلگەرگەن. مەملەكەتتىك قىزمەتتەردىڭ بارلىق تارماقتارىنا سىرەسىپ وتىرىپ الىپ، ماڭايىنا ءقازاقتىلدى مىقتى مامانداردى جولاتپايدى. ولاردى ءجۇز وراپ الاتىن ءقازاقتىلدى ماماندار ولاردىڭ اۋدارماشىسى جۇمىسىن اتقارىپ وتىر. ورىسشاعا شورقاق اۋىلدان شىقان جاس ماماندار ءۇشىن باسى التىن بولسا دا، مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ اۋىلى ءتىپتى الىس. ال، ىلىنەمىن دەپ الدىنا ماقسات قويعان جاستار ساياسات ىڭعايىنا قاراي، جاپپاي ورىس تىلىنە قايتا كوشتى. قىزمەتتەگى ينەرسيامەن ادامدار وتباسىندا، قوعامدىق-الەۋمەتتىك، رۋحاني، ساياسي قارىم-قاتىناستا ورىس تىلىندە سويلەۋدە.
وتكەن عاسىردا تىلگە تونگەن ساياسات داۋىلىن سەزگەن ۇلت جاناشىرى احمەت بايتۇرسىنوۆ: «ءتىلى مەن ءسوزى جوعالعان ۇلتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەگەن ەكەن. ءتىلى ورىس، ءبىراق قازاقشا ويلايتىن قازاق وي شالالىعىنا دۋشار بولدى. وي شالا بولعاسىن، ءسوز شالا. ءسوز بۇزىلعاسىن، سوزدەن ءمان مەن ماعىنا، ءسوز ارقىلى حالىققا بەرىلەتىن ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتار، تانىم-تۇسىنىك جويىلۋدا.
ىشكى جاۋىمىز جاعادان العاندا، سىرتقى جاۋ ەتەكتەن الىپ، ىشكى يممۋنيتەت السىزدىگىمىز - ءتىل، ءسوز، وي شۇبارلىعى شەتتەن كەلگەن ميسسيونەرلەردىڭ وڭ جامباسىنا كەلۋدە. ولاردىڭ جيىرما التى جىل ب ا ق، الەۋمەتتىك اقپاراتتىڭ باسقا كوزدەرى ارقىلى ۇلتتىقتى جويۋ ماقساتىندا جۇرگىزگەن «سانا، ۇعىم شايقاسى» كۇرەسى قازاق تۇيسىگىن بۇزىپ كىرىپ، بۇگىندە قازاق قوعامىندا قازاق ۇعىمىنا جات، تانىم-تۇسىنىك، ۇعىم قالىپتاستى. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىستىق، وتباسىلىق تالىم-تاربيەلىككە ۇندەيتىن، يمان جولىن مەڭزەگەن جاقسى قاسيەتى سوزبەن بۇرمالانۋدا. مىسالى، قازاق لەكسيكونىنا قولدانىسقا ەنىپ كەتكەن، قالاي ەنگەنى بەلگىسىز، دۇرىس بۇرىستىعى تەكسەرىلمەگەن «اقىلدى بولساڭ، نەگە كەدەيسىڭ» دەگەن ءسوز تىركەسى. بۇل ءسوز اقىلدى ادام باي بولادى دەپ، بايلىق ءۇشىن يمان، ار، ۇياتىمەن ادامنىڭ وي-ساناسىن شاعىستىرعان ءسوز سياقتى. بايلىق ءۇشىن مەيىرىمنەن، ار - ۇياتتان بەز دەگەن. ال، ەندى ويلاڭىزشى اقىلدى ادامدار عانا باي بولاتىن بولسا، الەم نەگە تىنىشسىز. جۇمىسسىزدىق، يمانسىزدىق، ساتقىندىق، الداۋ-ارباۋ. ازىپ-توزىپ بارادى ماڭاي، لاقتىرعان كۇرەسىنگە تۋماي جاتىپ، شارانانىڭ شىرىگەن دەنەسىنەن. ادامدى ادام دەپ تانۋعا ورەسى جەتپەگەندەردى قالاي اقىلدى دەيمىز!؟ جوق، ولار بايلىقتى باسقا جولمەن تاپقاندار. دەمەك، اقىلدى ادام باي بولادى دەگەن ءسوز، قاتە ءسوز! جانە، قازاق حالقىندا «جەر داۋى، جەسىر داۋى» بولعان. ول ءبىراق شەتەلدىك كەڭىنەن ناسيحاتالىپ جۇرگەن «ەركەكتەر جەر مەن ايەلگە تالاسقاندا سوعىسادى» دەگەن وزگە ەلدىڭ تۇسىنىگىنەن مۇلدەم ماعىناسى ەكى باسقا. قازاق حالقى ايتاتىن جەسىر داۋى ومىردەن جاستاي وزعان رۋلاس تۋىسقاننىڭ قوساعى مەن بالالارىن جەتىمسىرەتپەيىك دەگەن ماعىناسى تەرەڭ الەۋمەتتىك ماسەلەگە قاراتا ايتىلعان. ال، شەتەل پسيحولوگيسىنداعى ايەل ول، ءار ەركەكتىڭ باسىن داۋعا قالدىراتىن جەڭىل ءجۇرىستى، وتباسىنان گورى ءوز قامىن ويلايتىن ايەل جايلى. قازاق بەتى اشىلماعان قىزدى ايەل دەمەيدى، قىز دەيدى. ءسوزدىڭ، قاسيەتتىڭ قالاي ايتىلاتىنىن سانا ۇمىتتى. ەندى ءبىزدىڭ حالقىمىزدا كەيبىر تۇسىنىگى تايازدار «ايەل ءۇشىن» سوعىسادى دەپ ۇعىنىپ ءجۇر بۇل ءسوزدى. قازاق ايەلدەرى ەرلەرىن سىيلاعان. ەرلەرىن سوعىستىرۋعا ولاردىڭ ءداتى دە، يمان كۇشى دە جىبەرمەگەن. بار ارمانى ابىرويمەن ءجۇرىپ تۇرىپ، ۇرپاعىن امان-ەسەن جەتكىزۋ بولعان.
قازاعىمىزدىڭ قوعامدىق-رۋحاني جان دۇنيەسىندەگى مىنا وزگەرىستەردى كورگەندە، وسى ۇلتتىق جاڭعىرۋىمىز قاي جاڭعىرۋ دەگەن ويعا قالاسىڭ كەيدە!؟
1995 جىلى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋممەن قابىلداعان «اتا زاڭعا» قوس تىلدىلىك ەنگىزۋ تۋرالى بابىنا حالىق جازۋشىسى، اۋزى دۋالى، كوزى ءتىرى ابىزىمىز شەرحان مۇرتازا «ادامدا ەكى ءتىل بولمايدى، ايىر ءتىلدى شايان عانا بولادى. قوستىلدىلىك بولمايدى» - دەپ قارسى تۇرعان ەدى. تىڭدار قۇلاق بولدى ما!؟ ودان بەرى جەر بەتىندەگى بار قازاق قازاقشا، ورىسشا بولىپ ءبولىنىپ ايىر ءتىلدى شايانداي، ءبىر-بىرىن ۋىتىمەن شاعۋدا. اتا-بابا مۇراسىن ءتىل مەن ءسوز ارقىلى ۇرپاقتان ۇرپاققا ميراس ەتىپ جەتكىزەتىن، جالعايتىن ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ التىن كوپىرى جاستار انا تىلىنەن ايىرىلىپ، قوناتىن تۇعىر تاپپاي رۋح كيەسى ۇركۋدە.
«توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى» كەزىندە اينا اپايىمىز سياقتى اپايلار مەن اعايلاردى باۋىرىمىزعا تارتامىز دەپ، ۇلت الدىندا كەشىرىلمەس اۋىر قاتە جىبەرگەن سياقتىمىز. اششى دا بولسا شىندىق وسى!
ءزۇبايرا اكيموۆا
پىكىر قالدىرۋ