سوعىم – قىستىڭ ازىعى عانا ەمەس، بەرەكەنىڭ قازىعى. «تۇيەنى تۇگىمەن، بيەنى بۇگىمەن جۇتۋ». بۇل تەك ءبىزدىڭ ۇلتقا عانا ءتان ءسوز. سەنبەسەڭىز، قازى مەن قارتانى، جال مەن جايانى سول قازاقتىڭ الدىنا قويىپ كورىڭىز. قويدان قوڭىر  حالىقتىڭ كوك بورىلىگىن كورەسىز. «مالىم – جانىمنىڭ ساداعاسى» دەيتىن ءبىزدىڭ ەل ءتورت تۇلىگىن ۇرپاعىنىڭ نەسىبەسى دەپ ءبىلىپ ءوز قاجەتىنە پايدالانا بىلگەن. اللانىڭ اتىن ايتىپ مال باۋىزداعاندا «سەندە جازىق جوق، مەندە ازىق جوق» دەپ «اقتالۋدى» دا ۇمىتپاعان. تۇستىك ازىعى بولسا، كەشتىك مال جيۋدى كۇندەلىكتى ءومىردىڭ بۇلجىماس قاعيداسىنا بالاعان. وسى  ءداستۇردىڭ ەرەكشە ءبىر ءتۇرى – سوعىم سويۋ.

سوعىم سويۋ – بۇگىنگى نارىق زامانىندا بار قازاقتىڭ باسىنا جازىلا بەرمەيتىن «باقىت» بولىپ تۇر. ءالمىساقتان مالى مەن جانىن ءبىر دەپ بىلگەن ءبىزدىڭ جۇرت ءقازىر سوعىم دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن حالگە تۇسكەندەي.  كىم ءبىلسىن؟ قازاق سانىنىڭ قارىق بولىپ كوبەيمەۋى دە قاسيەتتى ءتورت تۇلىگىنىڭ تۇقىمى ازعىنداۋىمەن استاسىپ جاتقان شىعار.  

قازاقتا سوعىم دەپ قىستىگۇنى جاتا-جاستانىپ جەۋ ءۇشىن الدىن-الا سويىلعان مالدى ايتادى. سوعىمدى  كوبىندە قاراشا، جەلتوقسان ايلارىندا سويعان.  وعان  ءار ءۇيدىڭ ءال-اۋقاتىنا قاراي ءىرى قارادان تۇيە، جىلقى، سيىر، ۇساق مالدان قوي، ەشكى سويىلعان. ەرتە كۇزدە سويىلعان مالدى «كۇزدىك» دەپ تە اتاعان.

مۇمكىندىگى بار ادامدار ەكى مالدى بىردەي سوعىمعا سويعان. جىلقى ەتىن قوناق پەن وزدەرى اسىپ جەيتىن تاڭسىق اس رەتىندە قاراسا، سيىر، قوي ەتتەرىن كۇندەلىكتى تاماققا پايدالانعان. ال، اتىراۋ، ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا سوعىمعا كوبىندە تۇيە سويىلعان. 

قازاق سالتىندا كورشىلەر سوعىمدى كەزەكپەن جينالىپ سويادى. سوعىم سويعان كۇنى مول قۋىرداق قۋىرادى. اۋىل بويىنشا سوعىم ابدەن سويىلىپ بولعان سوڭ، كورشىلەر ءبىرىن-بىرى سوعىمعا شاقىرادى. ونى «سوعىم باسى» دەپ اتايدى. سوعىم باسىنا شاقىرىلعان قوناقتار ەسىكتەن كىرىسىمەن-اق «سوعىم شۇيگىن بولسىن»، «قازان مايلى، كوڭىل جايلى بولسىن»، «بۇيىرتىپ جەگىزسىن» دەپ اق بوساعانى اق تىلەكپەن اتتايدى. يەن تاۋدا جالعىز ءۇي وتىرسا دا ادام شاقىرماي، باتا ىستەمەمەي سوعىم سويمايدى. ۇلكەندەرەن باتا الىپ، تۋىستارىنا ايتىپ بارىپ سويادى. سەبەبى، قازاق ۇعىمىندا سوعىم ەرەكشە كيەلى، اتا جولدى، اق سىباعالى كادە، ىرىمدى سالت سانالادى. ونى قىستاي عانا جەيتىن ازىق قانا ەمەس، ۇيگە كەلەتىن قوناقتاردى كۇتىپ، كوڭىلىن ريزا ەتەتىن «بەرەكەلى داستارقانى» دەپ بىلەدى.

ءجون-جوسىقتى بىلەتىن، جورالعىنى تولىق تۇسىنەتىن ۇلكەن ۇيلەر مەن جاس وتباسىلار دا سوعىمنىڭ كادەلى جىلىكتەرىن ەت تۇزداعاننان-اق مىناۋ قۇدا-قۇداعيدىڭ، مىناۋ كورشى-قولاڭنىڭ، دوس-جاردىڭ، ارنايى قوناقتىڭ سىيى دەپ كادە ازىرلەپ، سىباعا دايىنداپ قويادى. نەگىزى قازاق سوعىمدى ءوز وتباسىنىڭ قاجەتىنەن گورى قىستىگۇنى ۇيگە كەلەتىن قوناقتاردى ويلاپ سويادى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ويتكەنى دارقان قازاق شاڭىراعىنا ات باسىن بۇرعان ءار قوناققا قازان اسۋدى مىندەت دەپ بىلەدى. ال قاقاعان قىستا دايىن، سەمىز مال تاۋىپ سويۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. سوندىقتان دا ءوزى مەن قۇدايى قوناقتىڭ ىرىزعىسىن بىرگە ساناپ قىس ازىعىن كۇز دايىندايدى.

سوعىمنىڭ باسىن قازاق ەشقاشان جەكە جەمەيدى، قوناق شاقىرماي اسپايدى. سوعىم باسىن جەكە جەسە، كوپتەن ايىرىلادى، جالعىز قالادى، بەرەكە قاشادى دەپ ىرىمدايدى. سوعىم باسىندا قۇت بار، ول ۇلكەن كىسىلەردىكى، كوپتىكى، ونى كوپپەن بىرگە جەسە، شاڭىراققا ب ا ق تۇرادى، باقىت قونادى، بەرەكە شايقالمايدى، سول ءۇيدى ەل-جۇرت سىيلايدى دەپ نانادى دا، سوعىم باسىنا قوناق شاقىرىپ، ۇلكەننەن باتا الىپ، بىرگە جەۋدى اتا سالتى، ارداقتى جولى قىلىپ ساناسىنا بەكىتكەن.

سوعىم سويۋدىڭ قىزىعى دا از ەمەس. كەيدە  سوعىم سويىسۋعا كومەككە كەلگەن پىسىق جىگىتتەر «ەڭبەكاقى» دەپ «ازاپقا قاراي ارقا»، «بەينەتكە قاراي بەلدەمە»، «قولكەسەرگە قابىرعا» دەپ ءوز قالاعان جەرىنەن ەت كەسىپ اكەتەدى. ونى «سوعىم ءازىلى» دەپ اتايدى. سوعىم باسىن جەپ بولعان سوڭ، ءىرى قارا مالدىڭ جىلىگىن شاعادى دا، ونى ءبولىسىپ جەپ «داستارقان جايلى، سوعىم مايلى بولسىن» دەپ اق تىلەك ايتىسادى. جىلىك مايى كوپ بولسا، قىستان جايلى جاقسى وتەدى ەكەنبىز، مال-باس امان بولادى ەكەن دەپ قۋانا-قۋانا تاراسادى. 

قازاق ءۇشىن سوعىم دەسە «قازى»، «قازى» دەسە سوعىم ەسكە تۇسەتىنى شىندىق. سەمىرتىلگەن جىلقىنىڭ مايى كوبىنەسە قابىرعانىڭ ەتەك جاعىنا جينالادى، ول سۇبە قابىرعانىڭ مايىمەن تۇتاسادى، وسى مۇشەنى قازاق قازى دەپ اتايدى.

جىلقى ىشەگىن جۋىپ تازارتىپ، وعان بىر-بىرلەپ تىلىنگەن، تۇزدالعان، قاجەتىنە قاراي دامدەندىرگىشتەر قوسىلعان جىلقى قابىرعاسىن مايىمەن تىعىپ، ىشەكتىڭ ەكى ۇشىن مىقتاپ بايلاپ ارساعا اسىپ كەپتىرەدى. بۇل قازى اينالدىرۋ دەپ اتالادى. مولشەرمەن ءبىر ايدا قازى سۇرلەنىپ كەبەدى. قازاق سوعىمعا سويعان جىلقىسىنىڭ ارىق-سەمىزدىگىنە «ءۇش ەلى، ەكى ەلى، تابان ەلى، شىنتاق ەلى قازى، كەرە قازى، سەرە قازى» دەپ باعا بەرىپ وتىرعان. جىلقىنىڭ مايىنان «شىرتىلداق» جاسالىنىپ، وعان تارى، قانت، بال قوسىپ «جەنت» دەگەن اسا باعالى تاماق دايارلانادى. ال سوعىمعا سويىلعان سيىر ەتىن ىشەككە نەمەسە بۇيەنگە سالىپ «شۇجىق»، «قيماي» جاسايدى.  

ەتتى  تۇزداپ، ىستاپ، سۇرلەپ كوبىندە توشالادا ساقتايدى.  كەيبىر دەرەكتەردە بۇرىنعى سارىارقانىڭ جىلقىلى بايلارى 10-15، كەيدە 20-30 جىلقىنى ءبىر جولدا سويىپ، ءبىر جەرگە ءۇيىپ، ۇستىنە ءبىر قابات مۇز قاتىرىپ بولماسا قاردىڭ استىنا ساقتايدى ەكەن. بۇل كۇزدەگى سەمىز مالدىڭ ەتىن قىستىڭ ءدامدى ازىعى ەتۋدىڭ قامى بولسا كەرەك.

سوعىم دەگەن ءسوز مولشىلىقتىڭ، توقشىلىقتىڭ، بارلىقتىڭ، بايلىقتىڭ سيمۆولى. قازاقتىڭ بايلارى سوعىم، كەدەيلەرى «دەڭگەنە» جەسەدە ەت جەۋدە ەشكىمگە دەس بەرمەگەن. «ەلدە بار بولسىن» دەگەن ەرەكشە ناقىل وسىدان قالسا كەرەك. «كورشىڭ اش، سەن توق وتىرساڭ مۇسىلماندىعىڭ كۇماندى» دەيتىن پايعامبارىمىزدىڭ ءحاديسى دە وسىعان سايادى. بۇگىنگى نارىق زامانى دا ادامداردى باي مەن كەدەيگە اشىق جىكتەپ كەتپەسە دە، بار مەن جوققا جىكتەگەن. مىسالعا، سوعىمنىڭ ەڭ سىيلىسى جىلقى مالىن الايىق. قازىرگى بازار باعاسىندا ونى 250 000 تەڭگەگە ساتىپ الا الۋىڭىز مۇمكىن. بۇل قاراپايىم ءمۇعالىم مەن دارىگەردىڭ، جازۋشى مەن ءجۋرناليستىڭ ەشتەڭەگە ىستەتپەي جيناسا جارىم جىلدىق جالاقىسى. ەندى ويلاپ كورىڭىز،  بالا-شاعاسىمەن نان جەمەي، شاي ىشپەي، كيىم كيمەي تەك قانا سوعىم جەپ وتىراتىن ولاردا جاعداي جوق. ياعني، قوعامنىڭ ەڭ بەلسەندى ەڭبەكقور مۇشەلەرى اسىپ كەتكەندە توقتى-تورپاق، بولماسا كۇندەلىكتى ەت ساتىپ العاندى قاناعات تۇتادى.

اتا-بابالارىمىزدىڭ ءداستۇرىن دارىپتەپ، قانشا جەردەن ماقتاعانىمىزبەن قازىرگى كۇيىمىزگە قاراپ قارنىڭ اشادى. ءتورت تۇلىك مالمەن ەجەلدەن ەنشىسى بولىنبەگەن، ەل مەن جەردىڭ يەسى قازاق سوعىم تۇگىلى كۇندەلىكتى تاماققا ەتتى ازەر تاۋىپ وتىر. ال ىرگەمىزدە تۇرعان قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ باسىم بولىگى  سوعىم سويادى. ويتكەنى ول جەردە ءبىز مىسال كەلتىرگەن ءمۇعالىم مەن دارىگەرگە ەڭ جاقسى جاعداي جاسالعان. قالتاسى كوترەسە قاي قازاقتىڭ سوعىم جەگىسى كەلمەيدى؟

جوعارىدا ءبىر سوزىمىزدە «دەڭگەنە» دەپ قالدىق. مۇنىڭ ەكى ءتۇرلى ماعىناسى بار ەكەنىن بۇگىنگى قاراكوزدەر  تۇسىنە بەرمەيدى-اۋ. بۇل قاۋقارى كەلمەسە بايلاردان قارىزعا الىپ جەيتىن سوعىم. ەكىنشى ماعىناسى ءبىر توپ جىگىتتىڭ باي ۇيىنە بارىپ باستەسىپ ءبىر جولدا ءبىر مالدىڭ ەتىن جەپ كەتۋى. ەكەۋى دە بار مەن جوقتىڭ اراسىنداعى ايىرىقشا بايلانىس.

 سۇرىنگەنگە سۇيەۋ بولمايتىن مىنا زاماندا «دەڭگەنە» ءداستۇرىنىڭ پۇشپاعى دا قالماعان. ءبىراق حالىقتىڭ قامىن قارا باسىنان جوعارى ويلايتىن، اسىرەسە، ەل اعالارىن، اقىن-جازۋشى، عالىمدارىمىزدى سوعىممەن قامدايتىن اقسۇيەك ازاماتتاردى ەستۋىمىز بار. سوعىم  جونىندە قابدەش ءجۇمادىلوۆ اعامىزعا حابارلاسقانىمىزدا ول كىسى ات مىنگىزگەن ازاماتتاردىڭ كەيبىرەۋى سىيىن سوعىم قىلىپ اكەلىپ بەرەتىنىن، كەيدە بازاردان ساتىپ الاتىنىدعىن، ال 2004 جىلى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ الماتىعا اكىم بولىپ كەلگەندە سوعىم سىباعاسىن بەرگەندىگىن ايتادى.

قىستىڭ قىتىمىر ايازىندا قانىڭدى قىزدىراتىن قازىدان جەپ، قاعاناعىڭ قارىق، ساعاناعىڭ سارىق بولىپ وتىرۋ ءۇشىن سوعىم سويۋ – قازاقتىڭ ناعىز «اق وليمپياداسى» ىسپەتتى. ادامنىڭ پەيىلى تارىلعان سوڭ زامان ازادى ما؟ جوق، زامان ازعان سوڭ ادامنىڭ پەيىلى تارىلدى ما، كىم ءبىلسىن؟ تۋىس-تۋعان، دوس-جاراننىڭ باس قوسىپ، قاۋقىلداسىپ «سوعىم باسىن» جەيتىن سالتىنىڭ  ءسانى قاشىپ تۇر. سوعىم – قىستىڭ ازعىعى عانا ەمەس، بەرەكەنىڭ قازىعى بولۋعا ءتيىس. «ەت دەگەندە بەت بار ما؟» دەپ ازىلدەيتىن ءبىزدىڭ ەل «ولە جەگەنشە بولە جەۋدى» دە ەسكەرتەدى. قازاقتىڭ بارشاسى باي بولىپ، ارساسى ەتكە تولاتىن كۇنگە دە جەتەر. تەك پەيىلى تارىلماسىن! سوعىم شۇيگىن بولسىن!

سوعىمعا بايلانىستى ءداستۇرلى اتاۋلار

قول ۇزىك – سوعىمدا، مال سويىپ قوناعاسى بەرگەندە، توي جاساعاندا توپقا، تويعا تىلەۋگە ارنالعان مال ەتىنەن مال سويىسقان ادامنىڭ ۇيىندەگىلەرگە كادەلى جىلىك بەرىپ جىبەرەدى.

مال سويعاندا عانا ەمەس، قوي قىرىققاندا، ءجۇن ساباعاندا، قاپ توقىعاندا، كيىز باسقاندا ۇيدە قالعاندارعا شوپتەن، جۇننەن وزىندىك سىيلىق جىبەرەدى. مۇنى دا «قول ۇزىك» دەپ اتايدى.

ۇلپەرشەك – قازاق سوعىم سويعان كەزدە سوعىمنىڭ ۇساق ەتتەرى مەن قالعان- قۇتقاندارىن تۇزداپ، دامدەپ ۇساق مالدىڭ قارنىنا سالىپ ساقتايدى. ونىڭ اۋىزىن اۋا وتپەستەي تۇيرەپ، بەلگىلى جەرگە اسىپ قويادى. ونى قىستاي جەمەي ساقتايدى، ابدەن سوعىم ەتى تاۋسىلىپ، قارا وزەك شاق باستالعاندا، «ۇزىن سارى» كەلگەندە اۋىل ابىسىندارى ءبىرىن-بىرى قوناققا شاقىرىپ، قارىنداعى ەتتى شاۋگىمگە سالىپ قايناتادى، قارا قۇرىم شاي ىشەدى. ونى قازاق ايەلدەرى «ۇلپەرشەك» دەپ اتايدى.

ۇلپەرشەككە كادەلى جىلىك بولماعان سوڭ، ونى جىگىتتەرگە، ەرلەرگە بەرمەيدى. ونى ەركەكتەر جەسە وسەكشى بولىپ كەتەدى، قاتىنى قىز تۋادى دەپ ىرىمدايدى، ازىلدەيدى.

قاپ قاعار – قازاق ايەلدەرى جازدا ەت تاۋسىلعاندا، قىستا سوعىم ەتىن سالىپ ساقتاعان قاپتىڭ ءتۇبىن قاعىپ، ونداعى سىرگە جيار ەتتى اسادى. كورشىلەرىن شاقىرىپ، «قاپتىڭ ءتۇبىن قاقتىق، قالعان ەتتى استىق، بولىسە جەيىك» دەپ ويناپ-كۇلىپ وتىرىپ داستارقان كادەسىن جاسايدى. ونى «قاپتىڭ ءتۇبىن قاعۋ» نەمەسە «قاپ قاعۋ» دەپ اتايدى.

قازاق كادەسىندەگى قاپ ءتۇبىن قاعۋدىڭ وزىندىك ىرىمى بار: سوعىمدى ءاۋ باستان ءبولىسىپ جەدىك، ەندى قالعانىن دا ءبولىسىپ جەيىك، باسىندا بىرگە بولساق، اياعىندا دا ءبىر جۇرەيىك، كەلەر جىلعى سوعىم دا شۇيگىن بولادى، كوپكە بۇيىرادى دەپ استى جالعىز جەۋدى، جەكە ءجۇرۋدى جەك كورەدى. جاماعاتپەن تاتۋ بولۋدى وسىنداي كادە جولىنا سىيدىرىپ كەلگەن.

ارسا جيار – قىستاعى سوعىمنان قالعان ەتتەردى جازعىتۇرىم ارسادان الادى، قاپقا سالادى. ءبىراز ەتتى تاڭداپ قازانعا سالىپ اسادى، كورشىلەرىمەن بىرگە جەيدى. وسىنى «ارسا جيار» دەيدى. ارشا ءيسى سىڭگەن ءسۇرىنى جەپ وتىرعاندار داسترقان باتاسىن بەرەدى، «كەلەر جىلى دا ارسا جيار جەگىزسىن» دەپ  جاقسى تىلەك، دۇرىس نيەت بىلدىرەدى.

قازاق بولىپ مال سويا بىلمەۋ، مال مۇشەلەرىن تانىماۋ، جىلىكتىڭ كادەلى-كادەسىزىن پارىقتاي الماۋ وتە نامىستى ءىس، كورگەنسىزدىك ەسەپتەلەدى. سوندىقتان ءاربىر قازاق ازماتى مال سويۋدى ونەر، ونىڭ مۇشەلەرىن تاني ءبىلۋدى اتا-انا تاربيەسىن العاندىقتىڭ، كورگەندىكتىڭ بەلگىسى دەپ ۇققان ءجون. ۇلتتىڭ وسىنداي ايىرىقشا مادەنيەتىنىڭ مايەگىن ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ماقساتىندا بەلگىلى جازۋشى، ەتنوگراف زەينوللا سانىكتىڭ  «قازاقتىڭ تۇرمىس-سالت بىلىمدەرى» دەگەن كىتابىنان ءبىراز ماعلۇماتتار بەرىپ وتىرمىز.

                                            جىلقى سويۋ

جىلقى سوياردا الدىمەن ونىڭ موينىنا بۋىلدىرىق(ارقان) سالىپ، ارقاننىڭ ءبىر جاق شەتىن وڭ جاق ارتقى اياعىنىڭ تىلەرسەگىنەن شالىپ، وڭ جاعىنا جىعادى. جىققاننان كەيىن ءتورت اياعىن مىقتاپ بۋىپ بايلاپ، باۋىزدايدى. باۋىزداعاندا بۋىلدىرىق جىپپەن تۇمىسىقتان ءىلىپ ءبىر ادام باسىن قاتتى تارتىپ تۇرادى. ال باۋىزداۋشى كۇرە جانە تۇتىك قان تامىرلارىن تەزىرەك قيىپ جىبەرۋى كەرەك، سوندا ونىڭ جانى تەز شىعادى. مال نەعۇرلىم تولىق قانسىراتىلسا ەتى سولعۇرلىم ءدامدى بولادى.

باۋىزدالعاننان كەيىن تاماقتىڭ استىنان تىلە وتىرىپ ءتوس ارقىلى قارىننان ءوتىپ، شاپتان ءبىر-اق شىعارادى. تەرى ەكى جاعىنان بىردەي سىپىرىلادى دا قىر ارقاسىنا دەيىن اپارىلادى. تەرىسى تۇتاس سىپىرىلعان الدىڭعى سيراعى تىزە بۋىننان كەسىپ الىنىپ تاستالادى. باس تەرىسىنىڭ اۋەلى ءۇستى، ونان سوڭ استى، قۇيىرشىعى 3-4 بۋىنعا دەيىن سىپىرىلادى. تەرىسى تۇگەل سىپىرىلىپ بولعان سوڭ ارتقى اياعى تىلەرسەگىنەن كەسىلىپ، ءتوس قاسقاسى جىگى بويىنشا اجىراتىپ الىنادى. سونان سوڭ توسىنەن شاپقا دەيىن تىلە وتىرىپ ءىشىن جارادى. وڭەش پەن كەڭىردەك سۋىرىلىپ، وكپە-باۋىرى، ىشەك-قارنى ءوز الدىنا بولەك-بولەك ىدىسقا سالىنادى. ولاردى قاساپشىلاردىڭ كومەكشىلەرى – قىز-كەلىنشەكتەر ارشۋعا كىرىسەدى. قارنىنىڭ تۇگىن پىشاقپەن قىرادى، ىستىق سۋعا سالىپ الىپ تاعى ءبىر قىرىپ، بىرنەشە قايتارا جىلى سۋمەن جۋادى.

جىلقىنىڭ توق ىشەگى، ياعني، قارتاسى وتە ءدامدى بولادى، ونى اسا ەپتىلىكپەن جۇيەلەۋ كەرەك. جۇرەكتى بولەك الادى دا بىرنەشە جەرىنەن كەسكىلەپ، قارا قانىن اعىزادى. ىشىندەگى ارتىق-اۋىس قالىپ قويعان قان-سولىنەن تازارتىپ جۋادى.

بۇيرەك مايى ءىش مايىمەن بىرگە الىنادى. ەكى جامباستىڭ تۇيىسكەن جەرى اجىراتىلىپ بەرىلەدى. تىك ىشەك پەن قۋىعى سىلىنىپ تاستالادى.

جىلقى سويۋ ءبىر ادامنىڭ قولىنان كەلمەيدى، وعان كورشى-قولاڭ تۇگەل ارالاسادى. قازاق قاساپشىلارى شوت، بالتا قولدانبايدى، سۇيەكتى شاپپايدى، تەك ءار سۇيەكتى ءوز جىلىگى بويىنشا قۋالاپ پىشاقتىڭ ۇشىمەن اجىراتىپ الادى. مال سويۋ ونەرىنىڭ شەبەرلىگى وسى سۇيەكتەردى جىگىن تاۋىپ اجىراتىپ الۋدا دا بايقالىپ وتىرادى.

قازى قابىرعالارى ەتەگىمەن تۇتاس سوگىلەدى، سونان كەيىن مويىن جاعىنان باستاپ ومىرتقالارى جىگىنەن اجىراتىلادى. ءار ءبىر ومىرتقا اۋەلى سىرتقى جاعىنان وسپالانىپ سۇيەككە دەيىن جەتكىزىلىپ قويسا، ولاردى جىگىنەن اجىراتۋعا وڭاي بولادى. ءارى ونىڭ ەتى بىر-بىرىنە اۋىسپايدى. بەل ومىرتقاعا جەتكەننەن كەيىن جايانى ساننىڭ سىرتىنان بولەك سىلىپ الۋ كەرەك. ءىرى قارانى سويعاندا جىلىكتەرىن جىگىنەن تۇتاستاي اجىراتىپ الادى دا تەك اساردا عانا قازانعا سياتىنداي ەتىپ ءبولىپ سالادى.

مال ەتىنىڭ كەيبىر مۇشەلەرىنىڭ اتاۋى

باس – ءىرى قارادا ەكى شەكە دەپ اتالادى.

جاق – ۇساق مالدا تىلمەن تۇتاس جۇرەدى. ءىرى مالدا جاق ەكىگە ايىرىلىپ، ءتىلى بولەك مۇشە سانالادى.

جاق ەت، ۇرت ەت – ءىرى قارادا بولەك الىنىپ، قازانعا بولەك تۇسەدى.

مويىن، التى بۋىن – قوناققا، سىيلى ادامدارعا ارنالعان مۇشەلى تاباققا سالىنبايدى.

مويىن ەت – ءىرى قارادا، كەيدە ۇساق مالدىڭ دا مويىن ەتى بولەك الىنادى، ونان كوبىندە قۋىرداق جاسايدى.

بۇعانا – ەكى جاقتا 3 تالدان 6 تال بولادى، مۇشە ورنىنا سانالادى.

قارا قابىرعا – 6 تال بولادى، مۇشەمەن بىرگە تاباققا تۇسەدى.

سۇبە قابىرعا – 6 تال، ەتەگىمەن قوسىپ الىنادى، تاڭداۋلى مۇشەلەر قاتارىنا جاتادى.

قازى – سەمىز جىلقىدان 20 قازىعا دەيىن اينالدىرىلادى، ونىڭ كەيبىرەۋى قابىرعاسىز ءتىلىنىپ، باسقا مالدىڭ ىشەگىنە اينالدىرىلادى.

تەلشە قازى – جىلقىنىڭ سۇبەسى. تەلشەنى كەي جەردە مۇرلەمەي جاس كۇيىندە اسادى.

ءتوس – كۇيەۋلەر مەن كەلىندەرگە ارنالعان سىباعا. جاس ادامدارعا بەرۋگە دە بولادى. قازاق سالتىندا جىلقى ءتوسى مەن ەشكى ءتوسى «جامان كۇيەۋگە» بەرىلەدى دەپ ەسەپتەلەدى، كەي جەردە ءىرى مالدىڭ شەرشەۋى دە توسكە بالانادى.

ءتوس ەت – جىلقى، سيىردا وسىلاي اتالادى. كەسەك ەتتەردىڭ تاڭداۋلىسى، قۋىرداق قۋىرىلادى، سۇرلەنەدى.

توستىك – ۇساق مالدا وسىلاي اتالادى، تەرىسىمەن ىستىككە شانشىپ قاقتاپ جەيدى. دالا اۋشىلىعىندا، جول ازىققا توستىك كوپ پايدالانىلادى.

ءتوسقالداق – قوي مەن ەشكىنىڭ، اسىرەسە ەشكىنىڭ توستىگىن كەي جەرلەردە ءتوسقالداق دەپ اتايدى.

ءتوس ەتەك – مال ءتوسىنىڭ ەتەك جاعىنداعى كەسەك ەت. كوبىندە قۋىرداققا قۋىرىلادى.

كەڭىردەك – سوعىم سويعان كىسىنىڭ مويىن ەت جىبەرىپ العان «قول ۇزدىگىن» وسىلاي اتايدى.

اۋىز ومىرتقا – سوعىم سويعان كۇنى تاباققا مىندەتتى تۇردە تۇسەتىن مۇشە، سىيلى قوناقتىڭ تاباعىنا سالۋعا بولمايدى.

كارى جىلىك – ءار مالدا ەكىدەن بولادى، جىلىك مۇشەسىنە كىرەدى، كەي جەردە ءتىپتى «كادەلى جىلىك» ەسەپتەلىنەدى.

كارى جىلىكتىڭ ويىندى ەتى – ەكى بولەك بولادى، ونى كارى جىلىكتىڭ ايدار ەتى دەپ تە اتايدى.

ورتان جىلىك – ەكەۋ بولادى. مۇشەلى جىلىككە جاتادى.

ورتان جىلىكتىڭ ويىندى ەتى – ەكى بولەك بولادى، جۇمساق ەت.

جاۋىرىن – جىلىكتەردىڭ تومەن دارەجەلىسى، كوبىندە باسقا قوسىلىپ كەلەدى. بۇل موڭعولداردا ەڭ كادەلى جىلىككە جاتادى.

جاۋىرىننىڭ سۇرپى ەتى – ەكى بولەك كەسەك ەت.

اسىقتى جىلىك – ەكەۋ بولادى. جامباستان كەيىنگى تاڭداۋلى مۇشەگە جاتادى، سىيلى جاستارعا، قىز-كۇيەۋگە (توسپەن بىرگە) تارتىلادى.

اسىقتى جىلىكتىڭ ايدار ەتى – ەكى بولەك بولادى. ۇساق مالدا بىرگە، ءىرى قارادا بولەك بولادى.

توقباس جىلىك – قولدا بولاتىن، ەتى مولىراق ەكى جىلىك.

توقباس جىلىكتىڭ ويىندى ەتى – ەكى بولەك بولادى. ونى توبىق ەتى دەپ تە اتايدى.

جامباس – ەكەۋ بولادى. ءىرى مالدىڭ جامباسىن ەكىگە ءبولىپ اسادى، ۇساق مالدىڭ جامباسى تۇتاس اسىلادى. قاي-قايسىسى دا تاڭداۋلى مۇشەگە جاتادى.

جايا – ءىرى مالدا وسىلاي اتالادى. جىلقىدا جال-جايا ءقادىرلى اسقا جاتادى، سۇرلەنەدى.

جايانىڭ ەتى – ءىرى قارانىڭ جايا ەتىن 4-5 بولىككە ءبولىپ اسۋعا، سۇرلەۋگە بولادى.

بەلدەمە – قوي-ەشكىدە وسىلاي اتالادى. بەلدەمشە، مىقىن، ۇشا دەيتىندەر دە بار. تاڭداۋلى مۇشەگە جاتادى.

جالپاق ومىرتقا – ءىرى قارانىڭ بەلدەمەسى. تاڭداۋلى مۇشەگە جاتادى، سۇرلەۋگە بولادى.

بالەكەي ومىرتقا – قول ومىرتقا دەۋشىلەر دە بار. كىشى دارەجەلى ومىرتقاعا جاتادى.

ۇزىن ومىرتقا – 6 بولادى، مۇنى كەي جەردە ۇشا دەيدى. جالپاق ومىرتقاعا تەڭ تاڭداۋلى مۇشە، سۇرلەنەدى.

ارقا ومىرتقا – بۇل مۇشە قوي-ەشكىدە التىدان بولادى. ەتى وتە جۇمساق. مۇنى كوبىندە ميبالاۋعا تۋرايدى.

جۇرەك – كوبىندە قىز-كەلىنشەككە، بالالارعا بەرىلەتىن مۇشە.

باۋىر – مايلى ەتكە قوسىپ قۋىرداققا تۋرالادى.

كوك باۋىر – وتقا كومىپ نەمەسە اسىپ جەيدى.

باۋىر ەت (ءىرى مالدا) – اسىپ، قاقتاپ جەۋگە، قۋىرۋعا جورگەمگە قوسۋعا، بورشا جاساۋعا ءتيىمدى سانالعان.

بۇيرەك – ەكەۋ بولادى، بالالاردىڭ سىباعاسى.

كىسىگە – جىلقىنىڭ جۇرەك مايى، جۇمىرلاردىڭ ءبىر ءتۇرى.

ۇلتابار – ۇساق مالدىڭ تاڭداۋلى، ەڭ مايلى مۇشەسى. باسپەن، كەيدە جامباسپەن بىرگە تاباققا تۇسەدى.

قارتا (جىلقىنىڭ قارنى) – ەڭ تاڭداۋلى مۇشەنىڭ ءبىرى.

قيماي (سيىردا) – سيىردىڭ مايىمەن اينالدىرىپ، شۋماقتاعان توق ىشەگى.

توق ىشەك (قوي، ەشكىدە) – ۇساق مالدىڭ مايلى ىشەگى، كەيدە ونىڭ ىشىنە ەت، ماي قوسىپ اينالدىرىپ جورگەم جاسايدى.

تىك ىشەك – توق ىشەكتىڭ ۇشى، كوتەنىشەك دەپ تە اتالادى. سۇرەنەدى. سالت بويىنشا كوكتەم كەزىندە ءتول باسى تۋعاندا العاشقى ۋىزعا قوسىپ اسادى.

جەلىن – جەلىن ماي، كوبىندە ۇلكەندەر جاعى جەيدى.

وركەش – تۇيەنىڭ ماي جينايتىن مۇشەسى، ونى كوبىندە شىجعىرادى.

قومدىق – تۇيەنىڭ مۇشەسى، بۇل دا شىجعىرىلادى.

قارىن – قوي ەتىمەن بىرگە تاباققا تۇسەدى، قۋىرىلادى، جىلقى قارنى قارتا رەتىندە باس تاباققا سالىنادى.

وكپە – ۇساق مالدىڭ وكپەسى، قۋىرىلادى، تاباققا تۇسپەيدى.

وڭەش – قازان باسىنداعىلار جەيدى، تاباققا تۇسپەيدى.

جال (6 كەرتپە) – جىلقى ەتىنىڭ تاڭداۋلى مۇشەسى. سۇرلەنەدى. باس تاباققا تۇسەدى.

سيراقتار – قوي-ەشكىنىڭ سيراعىن، كەيدە تايىنشا-تورپاقتىڭ سيراعىن ءۇيتىپ پىسىرەدى. بۇل بالالاردىڭ سىباعاسى.

جالبىرشاق قارىن (سيىردا) – قىز-كەلىنشەكتىڭ سىباعاسى.

تازقارىن (جىلقىدا) – قىز-كەلىنشەكتەردىڭ سىباعاسى.

بۇيەن – بۇيەنگە ماي، ەت تىعىپ تۇيرەپ ءاسىپ، مەڭىرەۋ، جۇمىر، تۇيمەش دەيتىن تاعامدار جاسايدى. كوبىندە قازان باسىنداعىلاردىڭ سىباعاسى.

سۇرىنشەك – ءتوس سۇيەكتىڭ باسى. ەت اسقان كۇندەرى مۇنى كوبىندە كۇيەۋدىڭ نەمەسە كەلىننىڭ ءمۇجىپ كەمىرۋىنە بەرەدى.