قازاق ەلى قىتايدان قاۋىپتەنەدى، جۇڭگو ءقاۋپى، جۇڭگو ۇرەيى ماسەلەلەرى قازاقستاندا ءار دەڭگەيدە قوعام پىكىرىن تۋدىرىپ جاتىر. البەتتە، قازاق مەملەكەتىندە «جۇڭگو ءقاۋپى ماسەلەسى» بارىن جوققا شىعارمايمىز. دەسەدە ءبىز «قىتايدا قازاق ءقاۋپى بار ما؟» دەيتىن سۇراققا جاۋاپ ىزدەمەكشىمىز. قىتايدا ارينە قازاق ءقاۋپى بار! اۋەلى قازاق ءقاۋپى ماسەلەسىن «پانقازاقيزم» نەمەسە «ءىرى قازاق ۇلتشىلدىعى»، «ءىرى قازاقيزم»، ― دەپ تە اتاپ ءجۇر. بۇل تەرمين قىتايدىڭ ساياسي سوزدىك قورىنا تىم ەرتەدەن ەنىپ قالىپتاسىپ ورنىققان تەرمين. قىتايشاسى: 大哈萨克主义 نەمەسە 泛哈萨克主义. (تومەندەگى سۋرەتتە كورسەتىلگەن)
قىتايدا قازاق ءقاۋپىنىڭ ءتورت كەزەڭى بار:
ءبىرىنشى كەزەڭ: سين مەملەكەتىنەن (清朝) يااڭ زىڭشين (杨增新) داۋىرىنە دەيىنگى كەزەڭدەگى قازاق ءقاۋپى ماسەلەسى؛
ەكىنشى كەزەڭ: شىڭ دۋبان (盛世才) كەزەڭىندە ورشىگەن قازاق ءقاۋپى ماسەلەسى؛
ءۇشىنشى كەزەڭ: جۇڭگو كومەنەس (共产党) بيلىگى ءداۋىرى كەزىندەگى قازاق ءقاۋپى ماسەلەسى؛
ءتورتىنشى كەزەڭ: 1991 دەن بەرگى قازاق ءقاۋپى ماسەلەسىنىڭ جاڭا كەزەڭى؛
ەندى ءبىز وسى ءتورت كەزەڭ توڭىرەگىندە اڭگىمەمىزدى وربىتپەكپىز...
ءقازىر كەزەڭ-كەزەڭىمەن تالداۋ جاساپ كورەيىك.
سين مەملەكەتىنىڭ العاش رەت قازاق (哈萨克) اتىن xاتقا ءتۇسىرۋى 17- عاسىردان باستاۋ الادى. سودان بەرى ءتورت عاسىر وتسە دە قىتايلار (قىتايداعى ءتورت ءىرى ۇكىمەت) ءالى كۇنگە سين يمپەرياسى xاتتاپ قۇجاتقا تۇسىرگەن 哈萨克 (حا سا كى/قازاق) يەروگليفىن وزگەرتكەن جوق. بۇل تەرمين دە، يەروگليف تاڭبالاۋى دا وزگەرۋسىز سول كۇيى قولدانىلىپ كەلەدى. بۇنىڭ سەبەبى ءارتۇرلى. جوڭعار مەملەكەتى كۇشەيە كەلە قالقالاردى جەڭىپ سين ىرگەسىنە ىركەس-تىركەس شابۋىل جاساپ مازاسىن الا بەرگەن سوڭ سين ۇكىمەتى جوڭعارعا قارسى سوعىستا وزىنە وداقتاس بولاتىن ەل ىزدەۋ نيەتىندە بولعان. سول كەزدە سين جازبالارىنا العاش رەت جوڭعار اينالاسىنداعى xالىقتار، اسىرەسە، قازاقتار تۋرالى،ولاردىڭ اتاۋى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، اسكەري كۇشى، ورتالىق ازياداعى ساياسي ىقپالى قاتارلى بىرنەشە اقپارات xاتقا تۇسىرىلگەن. بۇل XVII-عاسىردىڭ سوڭعى كەزەڭى ەدى. ال، ساياسي وداقتاسى قازاقتاردان قاۋىپتەنۋى جوڭعارلار جويىلعان سوڭ عانا باستالدى.
قازاقتاردىڭ ەجەلگى اتاقونىسى التاي، ەرەنقابىرعا، تارباعاتاي، ىلە اڭعارى مەن حان ءتاڭىر بوكتەرلەرىنە اعىن سۋداي اعىتىلىپ كوشكەن كەزدە جۇڭگو قاۋىپتەنە باستادى. سين ەلىنىڭ اسكەري كۇشى ەشقاشان بۇل كوشتى توقتاتا العان ەمەس. سول سەبەپتى ءسيننىڭ وردا اقىلشىلارى شاراسىزدىقتان «التاي، ىلە مەن تارباعاتاي اينالاسىنداعى جويىلۋعا بەتالعان، سىزگە ءقاۋىپ توندىرمەيتىن موڭعول، ۇراڭقاي، سۇمىن تورعاۋىتتارىنا مانساپ بەرىپ، مارتەبەسىن كوتەرىپ قويىڭىز. سوسىن ولاردىڭ قولتاڭباسىمەن بۇل ءوڭىردى پەكينگە توتە قاراتىپ الىڭىز دا، اۋىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ رۋ اقساقالدارىنا كىشى مانساپ بەرىپ الگى قاۋقارسىز ۇساق xالىقتاردىڭ ۇلىقتارىنا تەلمىرتىپ قويىڭىز»، ― دەپ اقىل-كەڭەس بەرگەن.
ايتسا ايتقاندايىن، قازاقتار مەكەندەگەن التاي، تارباعاتاي، ىلە مەن ەرەنقابىرعا اۋماعىنداعى ۇراڭقاي، تورعاۋىتتاردىڭ ءتورت ۇلكەن ۋاڭى بولعان (王). ناقتىراق ايتقاندا، قاۋقارى ءالسىز، اتى بار زاتى جوق ءتورت ۇلكەن «كنياز» بولعان. كۇنشىعىسقا اۋعان قازاقتىڭ ءبارىن وسى ءتورت «كنياز» ارقىلى باسقارىپ، ساياسي تۇيىقتىققا ماتاپ وتىرعان. قازاقتار مۇنداي ساياسي داعدارىس كەزىندە، شىڭعىس حان تۇقىمدارىن الدىرىپ، (قازاق xاندىعىنان) اق كيگىزگە كوتەرىپ، حان قىلىپ سايلاپ ساياسي، رۋxاني بايلانىسىن قازاق حاندىعىنان ەشقاشان ۇزبەۋگە تىرىسقان. بۇنىڭ كوپ مىسالىن تاريxي دەرەكتەردەن كورۋىڭىزگە بولادى. قازاق حاندىعى مەن سين مەملەكەتى اراسىنداعى شەكارا كەلسىمشارتتار تولىق اياقتالماي جاتىپ اراعا پاتشالىق رەسەي وتارشىلدارى ارالاسقاندىقتان، بۇل وڭىردەگى شەكارا سىزىعى ەشقاشان قازاق حالقىنىڭ قالاۋى بويىنشا سىزىلمادى. كەرىسىنشە، رەسەي مەن سين زاڭ بۇزۋشى وتارشىلدارى كەلسە كەلمەس بولىسكە سالدى. تاريxي دەرەكتەردە زايسان، اياگوز، ىلە-جەتىسۋ وڭىرلەرىندە قازاق xالقىنىڭ ۇلت تاعدىرى ماسەلەسىن اقىلداسقان ۇلكەندى-كىشىلى قۇرىلتايلارى بولعانىن بىلەمىز. بۇل قازاق قۇرىلتايلارى پەكين مەن پەتەربۋركتە شەشىلىپ جاتقان وسى كەزدە ەكى ەلدىڭ قازاق شەكارا ماسەلەسىنە قانداي ىقپال جاسادى دەپ ويلاۋىڭىز مۇمكىن. ارينە، ىقپالى بولعان.
مىسالى، ەكى مەملەكەتتە قالعان قازاقتارعا قاي ەلگە باعىنىشتى بولۋىن تاڭداۋ ماسەلەسىنىڭ مەرزىمىن ون جىلعا دەيىن ۇزارتقان؛ قازاق ساۋداگەرلەرى سالىقسىز كىرىپ-شىقسىن دەيتىن باپ قوستىرعان؛ قۇجاتسىز شەكارادان كىرىپ-شىعۋىنا ەركىندىك بەرىلسىن دەيتىن باپتاردى قوستىرعان؛ ۇلكەندى-كىشىلى قازاق قۇرىلتايلارىنىڭ قارارلارى پەكين مەن پەتەربۋركتەگى ەكجاقتى كەلسىمدەردە ەسكەرىلىپ وتىرعان.
سونىڭ ارقاسىندا ەل ەكىگە ايرىلسا دا اراداعى ساياسي، مادەني ءھام الەۋمەتتىك بايلانىستار ەشقاشان ۇزىلمەگەن. ال، سين ەلى ءۇشىن قازاقتاردىڭ ءقاۋىپتى سەزىلۋى دە وسىدان ەدى. پاتشالىق رەسەي قازاقتارىنداي ەمەس سين قازاقتارىنىڭ ساياسي الەۋەتى باسىم، جان-سانى تىعىز ەدى دە، ءسيننىڭ اسكەري قوسىنى قاۋقارسىز، سانى جاعىنان قازاقتارمەن مۇلدە سالىستىرۋعا كەلمەيتىن ەدى. سول سەبەپتى ىشكى قىتايدان مانجۋر اسكەرىن، سەگىز جالاۋلى موڭعول جاساعىن قازاقتار تۇرعان وڭىرگە كوشىرە باستاعان. بىرنەشە مىڭ مانجۋ، موڭعول مەن يۋننان (云南)، سينxايداعى (青海) بۇلىكشى دۇنگەندەردى قازاقتار مەكەن ەتكەن التاي، تارباعاتاي مەن ىلە، ەرەنقابىرعاعا جەر اۋدارىپ، تەگىن جەر-سۋ بەرىپ قازاققا ايداپ سالىپ وتىرعان. قونىس اۋدارىپ ورنالاسقان مانجۋلاردى استىق قامباسىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن التىشاھار مەن قۇمىل، ءۇشتۇرپان وڭىرىنەن تارانشى مەن ۇيعىرلاردى جەر اۋدارىپ، زورلىقپەن قونىستاندىرعان.
ولار قازاقتار تۇرعان وڭىرگە زورلىقپەن قونىس تەپكەندىكتەن كوبى كەرى قايتقان. ءتىپتى كەرى قايتۋشىلار مەن قاشىپ كەتۋشىلەر سانى ارتقان سوڭ، سين ۇكىمەتى «ءبىر ۇيدەن ءبىر ادام قاشسا، سول ءۇي تۇگەلدەي ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتىلەدى»، ― دەپ زاڭ شىعارعان. بۇنىڭ ناتيجەسى ەرەنقابىرعا وڭىرىندە شونجى مەن ءۇرىمجى، ىلە وڭىرىندە كۇرە مەن قۇلجا، تارباعاتاي وڭىرىندە ءدوربىلجىن مەن شاۋەشەكتە كوپ ۇلتتى xالىقتاردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلىپ سوققان. سين قانشا جەردەن قولدان كوپ ۇلتتى ءوڭىر قالىپتاستىرعىسى كەلسە دە، ولاردىڭ سانى قازاقتاردىڭ وننان بىرىنە دە جەتپەگەن. سەبەبى، قازاقتاردىڭ ىشكى ءوسىمى وتە جوعارى بولدى. سونىمەن بىرگە پاتشالىق رەسەيدەن ءارتۇرلى قىسىم كورىپ مىڭ تۇتىندەپ ءقوشىپ كەلۋشى قازاقتاردىڭ سانى كوبەيدى. قازاق سانىنىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى جەر ماسەلەسى ءجيى تۋىنداپ تۇردى.
سين ۇلىقتارى جەر ماسەلەسىن ءادىل شەشىپ بەرە المادى، بۇنىڭ اياعى ۇلتتىق قايشىلىقتارعا ۇلاستى. وسى ماسەلەنى بولدىرماۋ ءۇشىن، قازاقتاردى سين ۇلىقتارى بەلگىلى ءمانساپتارعا تاعايىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. قازاق رۋ باسىلارى مەن يگى-جاقسىلارىن «اۋدان اكىمى» نەمەسە «ايماق ءۋاليى» دارەجەسىنە دەيىن تانيتىن قۇقىقتار اپەرىپ قولىنا زاڭدى ءمور تاڭباسىن ويىپ جاساپ بەردى. بۇعان دەيىن قازاقتار ءوز رۋ-تايپاسىنىڭ ءتۇتىن باسى، ەل اعاسى اتانىپ سايىن دالادا ەركىن جۇرسە، وسى ۇردىستەن سوڭ ءوز رۋى، ءتۇتىنى عانا ەمەس، سول اۋماقتاعى موڭعول، تارانشىلارعا دا ۇكىم جۇرگىزەتىن زاڭدى ءمورى بار اكىمشى تۇلعالارعا اينالا باستادى. سودان كەيىن قازاقتاردىڭ جەر يەمدەنۋ جىلدامدىعى ەكى-ۇش ەسە ارتا باستاعان.
جامبىل قورعانىندا جاتقان سين ۇلىعىنىڭ ەشقانداي حابار-وشارسىز جايلاۋلىق، كوكتەۋلىك، قىستاۋلىق بەكىتتىرۋ ناۋقانى ارتقان. سودان سوڭ ءبىر قىزىعى وسى كەزەڭدە قازاقتاردىڭ ۇزاق شەتەلگە شىعۋى ارتقان. سونىڭ ىشىندە قاجىعا باراتىندار سانى كوبەيگەن. قازاقتار پاتشالىق رەسەي تولقۇجاتىمەن قاجىلىق ساپارىن جاسايتىن بولعان. ءتىپتى، وسىمانلى سۇلتانى ەكىنشى ءابدۇلقاميدتىڭ جەكە قابىلداۋىندا دا بولعان. ياڭ ءزىڭشىن (杨增新) داۋىرىنە كەلگەن جىلدارى ول كوپە كورنەۋ «قازاقتى تەجەۋ» دەيتىن ساياسي باعىت ۇستانعان. ونىڭ سەبەپتەرىن ياڭ ءزىڭشىن ءوز كۇندەلىگىندە انىق جازادى. ونىڭ «بۋگۋجاي جازبالارى» اتتى كۇندەلىگى ءالى اشىلماعان قۇپيا كۇيىندە تۇر. وندا ياڭ ءزىڭشىن «قازاق ءقاۋپى» ماسەلەسى تۋرالى ارنايى تاقىرىپپەن استىن سىزىپ تۇرىپ جازعان. قالقالاردىڭ ويانۋ كەزەڭى مەن الاش-وردا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتارعا ساياسي ىقپال جاساۋىن تەجەۋ ءۇشىن شىڭجاڭ قازىناسىن تۇگەلدەي سارقىپ جۇمساعانىن بۇرقان شاھيدي دە ەستەلىكتەرىندە جانامالاي ايتىپ، «سيتاتا» كەلتىرەدى. جالپى، ياڭ ءزىڭشىن ءداۋىرى سين داۋىرىندەگى قازاق ءقاۋپى ماسەلەسىنىڭ قولامتاسى قىزارا ءبورتىپ ءبىر ۇرلەگەننەن قالماي لاپ ەتە تۇسۋگە بەيىم تۇرعان ءولارا كەزەڭ ەدى. ونىڭ ءبىر جاعىندا پاتشالىق رەسەي تاراپىنان نەشە ءجۇز مىڭ جەتىسۋ قازاقتارى قونىس اۋدارىپ «قازاقتى تەجەۋ» ماسەلەسىن ودان ارى ۋشىقتىرعان ەدى. ياڭ ءزىڭشىن قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارىن ديxۋاعا (迪化/ءۇرىمجى) شاقىرتا باستادى، ولارعا مانساپ ۇسىنىپ، ايلىق قاراجات اجىراتىپ، قايمانا قازاقتان الىس ۇستاۋعا تىرىستى. بۇل وقيعادان سوڭ ۇرىمجىدە قازاق زيالى، مانساپتىلارىنىڭ جاڭا وشاعى قالىپتاسا باستادى. ءبىر عانا ياڭ ءزىڭشىن ءداۋىرى كەزىندە ۇرىمجىدەن قىتايشا ءبىلىم العان قازاقتىڭ ۇزىن سانى جۇزدەن استى. ولاردىڭ كەيبىرى ۇرىمجىدە مانساپقا ۇسىنىلعان، كوبى اۋدارماشى بولعان. وسى بارىستان سوڭ قىتايدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن تۇسىنە باستاعان قازاق زيالىلار شوعىرى قالىپتاسىپ ۇلگىردى. ولار ياڭ زىڭشىنگە ءارتۇرلى الەۋمەتتىك، ساياسي تالاپتاردى اشىق قويا باستاعان. قازاق ءقاۋپى ماسەلەسى ياڭ ءزىڭشىن داۋىرىندە دە تولىق سەيىلمەي، جاڭا كەزەڭگە كوتەرىلدى.
شىڭ دۋبان (盛世才) داۋىرىندە شىڭجاڭداعى جۇڭگو بيلىگى جاڭا كەزەڭگە وتكەن ەدى. بيلىككە قىتايدىڭ ءىرى ساياسي، اسكەري وقۋ ورنى مەن جاپونيادان وقىپ كەلگەن قىتايدىڭ جاڭا ساپاداعى وقىمىستىلارى ارالاسا باستاعان-دى. بۇنىڭ ىشىندە شىڭ دۋباننىڭ ءوزى دە بار ەدى. بۇل كەزدەرى قازاقتار بيلىككە كوپتەپ ارالاسا باستادى. بۇنىڭ سەبەبى، جۇڭگو ۇلتشىلدارى پەكين ۇكىمەتىن توڭكەرىپ 1928- جىلى نانكيڭدە (南京) جاڭا ۇلتشىل گومينداڭ (国民党) ۇكىمەتىن قۇرادى. كەيىن، شىڭجاڭ بيلىگىن نانكيڭگە وتكىزىپ الۋ ءۇشىن استىرتىن «توڭكەرىس» ۇيىمداستىرىپ ياڭ ءزىڭشىندى اۋدارىپ، ورنىنا گومينداڭشىل كادرلاردى بيلىككە تاعايىندايدى. بۇل ساياسي ءۇردىس تولىق اياقتالماي تۇرىپ سوۆەت وداعىنىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركۋىنەن پايدا بولعان قۇمىل مەن التىشاھاردا ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى بۇرق ەتە تۇسەدى. شىڭجاڭ اپ-ساتتە شىعىس تۇركىستانشىلدار مەن ورتالىق بيلىك جانە گومينداڭشىلدار مەن سوۆەتشىل جۇڭگو كۇشتەرىنىڭ تالاس-تارتىس ساياسي مايدانىنا اينالىپ كەتەدى. وسى قىم-قۋىت كەزەڭدە شىڭ دۋبان سوۆەت وداعىمەن استىرتىن ءتىل بىرىكتىرىپ، شىڭجاڭداعى شىعىس تۇركىستانشىل كۇشتەر مەن گومينداڭ كۇشتەردى قيداي سىپىرىپ، جاڭا ۇكىمەت قۇرادى. ۇكىمەت نانكيڭدەگى قاۋقارى ەندى عانا قانات جايىپ كەلە جاتقان گومينداڭ ۇكىمەتىنەن ءبىرجولاتا ات كەكىلىن كەسىسەدى.
شىڭ دۋبان كەزىندە «قازاق ءقاۋپى» ماسەلەسى تىپتەن «ءورشىپ» كەتەدى. قازاق مادەنيەتى، ءباسپاسوزى مەن وقۋ-اعارتۋ اياسى بۇرىن سوڭدى بولماعان جىلدامدىقپەن ارتا باستايدى: تاشكەنت، الماتى، زايسانعا وقۋعا اتتانعان قازاق وقۋشىسىنىڭڭ ۇزىن سانى جۇزدەن اسادى؛ قازاقشا باسىلعان كىتاپ سانى نەشە ءجۇز مىڭنان اسادى؛ قازاقشا گازەت-جۋرنالدىڭ تارالىمى نەشە ون مىڭنان اسادى؛ ءار قالا، اۋدان ورتالىقتارىنان قازاق تەاترى اشىلا باستايدى؛ ءار قازاق ەلدى-مەكتەبىندە قازاق مەكتەپتەرى اشىلا باستايدى؛ مەكتەپكە وقىتۋشى دايىنداۋ ءۇشىن پەداكوگيكالىق كوللەدجدەر اشىلا باستايدى؛ مەكتەپ سانى مەن ساپاسى ارتىپ، ودان نەشە ون مىڭ قازاق بالاسى وقۋدى اياقتايدى؛ جالپى ايتقاندا قالا قازاقتانا باستايدى، قالاعا قازاق زيالىلارى مادەنيەت ءۇيى مەن مەكتەپ، تەاتر سالعىزا باستايدى.
وسىنداي بەلسەندىلىك شىڭ دۋبانعا «قازاق ءقاۋپى» ماسەلەسىن ودان سايىن ۇدەتە باستايدى. سونىمەن 1939-جىلدان باستاپ «قازاق-قىرعىز قۇرىلتايى» دەگەن سىلتاۋمەن بۇكىل قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارى مەن زيالىلارىن ۇرىمجىگە شاقىرتىپ قىرعىنشىلىق جۇرگىزىلەدى. بۇل كەزەڭ «قازاق ءقاۋپى» ماسەلەسىنىڭ ابدەن ءپىسىپ جەتىلىپ، ساياسي كۇشكە اينالا باستاعان كەزى ەدى. بۇل «ءقاۋىپتى» سوۆەت وداعى، موڭعوليا جانە شىڭ دۋباننىڭ ۋاقىتشا بيلىگى بىرلەسىپ ورتاق تۇنشىقتىرا باستايدى. ال، نانكيڭدەگى گومينداڭ بيلىگى شىڭجاڭدى سوۆەتتىك كۇشتەردەن (ءۇش ايماق ۇكىمەتى، موڭعوليا بار) تازارتۋ ءۇشىن ۋاقىتشا «قازاق ءقاۋپى» بار كۇشتەرىمەن ساناسا باستادى. بۇل كەزدەرى قازاقتار ءبىرمۇنشا ساياسي بيلىكتى قولىنا الا باستادى. ءبىراق، قازاقتىڭ دەنى سوۆەتشى، شارقي تۇركىستانشىل بولعاندىقتان ساياسي جىككە ءبولىنۋ وتە اۋىر بولدى. ساياسي تانىمى بولەك بولعانى ءۇشىن ءبىر-بىرىنىڭ جاعاسىنا جارماسا باستادى.
كومەنەس جۇڭگو بيلىگى (共产党) ورنىعا باستاعان سوڭ پەكين ۇكىمەتى «قازاق ءقاۋپىن» سەيىلتۋ ءۇشىن استىرتىن شارقي تۇركىستانشىل قازاقتار مەن چين تۇركىستانشىل قازاقتاردى ادەيى ەرەگەستىرىپ قويدى. سونىمەن جاڭا ساياسي بيلىككە كەلۋشى قازاق زيالىلارى بىرىككەننىڭ ورنىنا جىكشىلدىككە، تاپقا بولىنە باستادى. شارقي تۇركىستانشىل قازاقتار بيلىك قۇرامىنان چين تۇركىستانشىل قازاقتاردى پەكينگە جامانداپ، ولاردى الاستاي باستادى. ورتالىق پەكين ۇكىمەتى شارقي تۇركىستانشىل قازاقتاردى پايدالانىپ، چين تۇركىستانشىل كۇشتەردى ساياسي بيلىكتەن تازارتقان سوڭ 1955-جىلدان باستاپ شارقي تۇركىستانشىل قازاقتارعا دا قىرعيداي تيسە باستاعان. سونىمەن 1955-1962 جىلدار اراسىندا ءجۇز مىڭداعان قازاقتار (كوبى شارقي تۇركىستانشىلدار) سوۆەت وداعىنا دۇركىن-دۇركىن قونىس اۋدارعان. بۇل كەزەڭ قىتايدا «قازاق ءقاۋپى» ماسەلەسىنىڭ ءبىر مەزگىل سەيىلگەن كەزەڭى سانالادى. كونە كوز زيالىلار الاستالىپ ورنىنا كومەنەس جۇڭگو بيلىگى ءوزى تاربيەلەپ شىعارعان ناعىز قىپ-قىزىل بەلسەندى كادرلەر كەلە باستاعان ءداۋىر ەدى. بۇنىڭ سوڭى قىتايدا لاتىن جازۋىنا كوشۋ مەن ون جىلدىڭ ساياسي، مادەني بىلىقپالىققا ۇلاسقان ەدى.
جۇڭگو بيلىگى 1972- جىلى الەمدىك قاۋىمداستىق جاعىنان رەسمي مويىندالعان سوڭ قىتاي-سوۆەت وداعىنىڭ جاڭا ساياسي قارىم-قاتىناسى باستالعان-دى. سوۆەت وداعى مەن جۇڭگو قارىم-قاتىناسىنىڭ ءناشارلاپ ۋشىعۋىنا بايلانىستى سوۆەت ساياساتشىلارى قىتايدى ىشتەن ساياسي ابىگەرگە سالۋ ءۇشىن «قازاق ءقاۋپى» ماسەلەسىن تىڭنان قوزدىرعان ەدى. بۇل كەزەڭدە «ءۇشىنشى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبيليكاسى قايتادان قۇرىلادى»، ― دەپ داۋرىقتى. سوۆەت اسكەرى قىتايعا باسىپ كىرىپ، قازاق پەن ۇيعىرعا تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ بەرەدى دەگەن جەل ءسوز جەلدەي ەسەدى، ءتىپتى 500 كىسىلىك استىرتىن «شىعىس تۇركىستان حالىق توڭكەرىسى پارتياسىن» استىرتىن قۇرعىزىپ ءار وڭىردەن بولىمشەلەرىن اشقىزا باستايدى. بۇل كەزەڭ «قازاق ءقاۋپىنىڭ» جاڭا ورلەۋگە كوتەرىلگەن كەزى ەدى. ويتكەنى، 1955-1962 جىلدارى سوۆەتكە اۋعان شارقي تۇركىستانشىل كونە كوزدەر ءالى باسىم ەدى. ونىڭ ءبىرجاعى شىڭجاڭدا قىتايدىڭ سانى از، اسكەري قاۋقارى شاعىن بولاتىن. بۇل كەزدەرى ماسكەۋدەن «وتان قۇتقارۋ» راديوسى اۋە تولقىنىندا ەركىن تارالىپ، بىشكەكتەن قازاقشا-ۇيعىرشا «الاتاۋ» تەلەارناسى اقپاراتتىق سوعىسىن دامىل قاقپاي جۇرگىزىپ تۇردى. ونىمەن قوسا، قىتايدا جۇڭگو بيلىگىنە قارسى ادەبي اعىم پايدا بولىپ، ونىڭ ون مىڭنان استام وقىرمانى بار بولاتىن. سوۆەت وداعىمەن اراداعى كىربەڭدىك كەسىرىنەن سوۆەتپەن بارىس-كەلىس توقتاپ، شەكارا تارس جابىلدى. جۇڭگو قازاقتارىنىڭ قازاقستانمەن بايلانىسى دا توقتادى.
كەيىن، سوۆەت ىدىرادى، جۇڭگو بيلىگى ساياسي-ەكونوميكالىق ءھام الەۋمەتتىك جاڭا رەفورمالار جاساي باستادى. جۇڭگو بيلىگىنە ءىرى ساياسي تۇلعالار كەلە باستادى. ولار اشىق ءارى جانامالاي «جۇڭگو ۇلتشىلدىعىن» دارىپتەپ قىتايدى جاڭا الپاۋىت ەلگە اينالدىرۋدى كوزدەدى. سوۆەت وداعىنىڭ ىدىراۋىنا بايلانىستى قىتايدىڭ باتىسى مەن تەرىستىك-باتىس شەكاراسى جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەرمەن تولىستى. قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتى جاڭا داۋىرگە اياق باستى، قىتايداعى شەكارا ماسەلەسى تىڭ ماسەلەسىنە ءدوپ كەلدى، شەكارا اتتاعان ۇلتتاردىڭ (مىسالى، قازاق) ۇلتتىق ماسەلەسى پايدا بولدى. وسىنداي وقيعالاردىڭ ىشىندە جۇڭگو نازارىن ايرىقشا اۋدارعانى ― قازاق ماسەلەسى. قىتايدىڭ 90-جىلدارداعى مەملەكەت باسشىلارى مەن شىڭجاڭ تىزگىنىن ۇستاعان جۇڭگو كادرلارى بۇل تاقىرىپقا وتە ايرىقشا ءمان بەرىپ، ۇنەمى باقىلاپ باسقارۋ جۇرگىزىپ وتىردى. قىتايدىڭ «پانقازاقيزم» نەمەسە ءىرى قازاق ۇلتشىلدىعى اتاۋىن بەرۋى دە وسى كەزدە شىرقاۋ شىڭعا شىققان-دى. 90- جىلدارى ۇلتشىل قازاق زيالىلارىنىڭ جۇرەگى كۇپتى ەدى، ول كەزدە اكىمشىلىكتە، ساياساتتا، بارلىق سالالاردا قازاقتىڭ قاراسى كوپ ەدى. قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى ەكى مىڭنان اسىپ، قازاقى ەلدى-مەكەندەر باسىم بولدى. الدا-جالدا ساياسي تولقۋ نەمەسە رەفەرەندۋم جاسالسا، قازاقتار باسىم ءتۇسۋى ايدان انىق بولاتىن. قازاقتار تولقىسا قىتايداعى ۇلتتىق مۇراتى ىشىندە قايناپ جۇرگەن باسقا ۇلتتاردىڭ دا تولقۋى بويبەرمەي ەلدە ۇلكەن بىلىق باستالۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. جۇڭگو ساياساتكەرلەرىنىڭ وسىدان ۇرەيلەندى.
91-جىلدان سوڭ جۇڭگو بيلىگى «قازاق ءقاۋپى» ماسەلەسىمەن قايتا ابىگەرلەنە باستادى. شەكارا اشىلدى، بارىس-كەلىس ۇدەپ، ساۋدا جانداندى، ال قىتايدا ۇلتتىق كاپيتاليزم مەشەۋ، قاۋقارى سايابىر ەدى، سول سەبەپتى ىقپال-كۇشى ءالسىز بولدى. قازاقستان تۋرالى ساياسي تانىم ءالسىز بولدى، ماماندا تاپشى بولدى. وسى ولقىلىق ورنىن تولىقتىرۋ ءۇشىن ءارى «قازاق ءقاۋپىن» السىرەتۋ ءۇشىن جاڭادان قازاقتانۋ، قازاقستانتانۋ، ورتا ازياتانۋ سالالارىنا جول اشىلدى. قىسقا ۋاقىت ىشىندە قازاقستانتانۋ ماسەلەلەرى وتە كوپ كىتاپتار مەن عىلمي ماقالالارمەن تولىقتى. قازاق ءتىلى مەن ورىس تىلىنە ايرىقشا دەن قويىلا باستادى. قازاقستاندا دا قازاق جازۋشىلارى شىعىس تۇركىستان تاريxى مەن وسپان باتىر تۋرالى جالپى جۇڭگو قازاقتارى مەن قىتايدىڭ ءال-قۋاتى تۋرالى كىتاپتار مەن ماقالالار جارىق كورە باستادى. ەكى ەل قازاقتارىنىڭ مادەني، تۋىسقاندىق اۋىس-كۇيىسى جاڭا باعىتقا تۇسە باستادى.
2000- جىلداردان سوڭ ەكى ەل دە (قازاقستان-قىتاي) جاڭا نارىتىق جولعا تۇسە باستادى. ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك الەۋەت ارتتى. قىتايدا قازاقتاردىڭ قازاقستانعا سۇيەنگەن ۇلتتىق ورتا جانە شاعىن ساۋدا ونەركاسىبى دامي ءتۇستى. قازاقستان ازىق-تۇلىكتەرى مەن ۇلتتىق ونىمدەرى جۇڭگو بازارىن جاۋلاي باستادى؛ قازاقستان ان-كۇيى مەن كوڭىلاشار تەاترلەرى قىتايدا وتە بەلسەندى قولداۋعا يە بولدى. تالاي ونەر جۇلدىزدارى مادەني ءھام ۇلتتىق ءاۋىس-تۇيىس جاسادى. قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ادەبي شىعارمالارى مەن شەتەل ادەبيەتى قازاقستان ارقىلى قىتايعا بۇرىن سوڭدى بولماعان عالامات جىلدامدىقپەن تاراپ رۋxاني ىقپال جاسادى. كەرەك دەسەڭىز، قازاقستاننىڭ ساپالى ازىق-تۇلىكتەرى بازاردى جاۋلاعان سوڭ قىتايدىڭ شاۋەشەك، قۇلجاداعى ۇن زاۆودى، سۋماي زاۆودى كۇيرەپ توقتاپ قالدى. قىتايداعى قازاق جاستارى «قازاقستان اكسەنتىندە» سويلەۋدى، قازاقستان ونەر جۇلدىزدارى مەن اقىن-جازۋشىلارىنا ەلىكتەۋدى ءسان نەمەسە مادەنيەت سانادى. قازاقستانعا وقۋعا اتتانۋشى جاستاردىڭ سانى كوبەيىپ، قازاقستان بايراعىن اسىپ جۇرۋشىلەردىڭ سانى ارتا باستادى. قازاقستان تەلەارنالارى مەن سايت-پورتال، راديوسىن تىڭلاۋشىلار سانى جاڭا ورلەۋ داۋىرىنە اياق باستى. جۇڭگو الەۋمەتتىك جەلىلەرىندنە «KZ» دەپ قولدانۋشى قازاق جاستارىنىڭ سانى ءجۇز مىڭنان اسىپ، وتباسىن، تىنىس-تىرشىلىك كەلەشەگىن قازاقستانمەن بايلانىستىراتىنداردىڭ سانى عالامات كوپ بولدى. جۇڭگو ۇلتشىلدارى، جۇڭگو ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قازاقتارعا سەنىمى ازايىپ، بۇنىڭ الداعى ناتيجەسى تۋرالى ويلاپ، الاڭدادى... ويتكەنى، ءقازىردىڭ وزىندە 300 مىڭ جۇڭگو قازاعىنىڭ قولىندا قازاقستاننىڭ ىقتيارحاتى بار. ال،ون مىڭنان استام ۆيزا كەزەگىن الۋشىلار مەن ءجۇز مىڭنان استام قازاقتىڭ ءتولقۇجات جاساۋعا ءوتىنىش بەرۋىنىڭ ءوزى جۇڭگو ءۇشىن وڭاي سالماق ەمەس.
بۇگىنگى كۇندەرى قىتايدا قازاق xالقىنا بايلانىستى ءارتۇرلى ساياسي تەرىس ناۋقاندار، بىرىنشىدەن، «قازاق ءقاۋپى» ماسەلەسىن تۇبەگەيلى جويىپ، بولدىرماۋ ماقساتىندا تۋىنداپ وتىر. ەكىنشىسى، جۇڭگو ۇلتشىل زيالىلارىنىڭ ساياسي بيلىكتە شىنداپ كىرىسە باستاعاندىقتان وسىنداي بەلگى ناقتى بايقالادى. ارينە، جۇڭگو بۇگىن نەمەسە ەرتەڭ «قازاق ءقاۋپى» ماسەلەسىنەن ارىلايىن دەپ تۇرعان جوق. بۇل الدا جالعاسىن تابا بەرەتىن قىتايدىڭ كوپ باس اۋىرۋىنىڭ ءبىرى عانا.
