قازاق دالاسىنداعى الاپات اشتىقتىڭ وتكەنىنە بيىل – 80 جىل. جىل باسىنان بەرى ەلىمىز بويىنشا اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ ماقساتىندا كوپتەگەن ءىس-شارالار قولعا الىندى. سولاردىڭ قورىتىندى ناتيجەسى رەتىندە الماتىدا «1931-33 جىلدارداعى اشتىق: سەبەبى مەن سالدارى» دەگەن تاقىرىپتا بەلگiلi تاريحشى-عالىم، جازۋشى، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن جيىن ءوتتى. سوندا ءسوز العان تاريحشى تالاس وماربەكوۆ تاريحتاعى 1920-30 جىلدارداعى قوس اشتىق تۋرالى تىڭ دەرەكتەردى العا تارتتى. وسى ۋاقىتقا دەيىن بىردە 2 ملن، بىردە 3 ملن دەپ ايتىلىپ كەلگەن اشتىق قۇرباندارىنىڭ ناقتى سانىن مۇراعات قۇجاتتارى نەگىزىندە 4 ملن 836 مىڭ دەپ دوڭگەلەكتەپ بەردى. 

الاپات اشتىق، قىرىلعان قازاق، باس اۋعان بوسقىن

تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

- ءبىزدىڭ ەڭ باستى قاسىرەتىمىز وسى بوسقىنشىلىقپەن بايلانىستى. 1928 جىلعى كامپەسكەلەۋدىڭ قارساڭىندا قازاقتىڭ سانى قانشا بولدى؟ 826 مىڭ شارۋا قوجالىعى رەسمي تىركەلگەن. 6 ادامنان ەسەپتەگەندە 4 ملن 836 مىڭ قازاق بولىپ شىعادى. قالاي ەسەپتەسەڭىز دە، قازاقتىڭ سانى 4 ملن-نان اسىپ، 5 ملن-عا جۋىقتايدى. ەندى، ارينە، قازاق حالقىنىڭ 48 پايىزى اشارشىلىقتا قىرىلدى دەپ ءجۇرمىز. 1992 جىلعى ماناش قوزىبايەۆ باستاعان كوميسسيانىڭ شەشىمىن ءبىزدىڭ قازاقتار ءالى وقىماي ءجۇر. اسىرەسە، جۋرناليست اعايىندار سونى وقىماي، ءارتۇرلى پىكىر ايتادى. وندا تايعا تاڭبا باسقانداي: «1931-33 جىلدارى قىرىلعان قازاقتاردىڭ سانى 2 ملن 200 مىڭنان اسىپ كەتەدى»، - دەپ انىق جازىلعان. وكىنىشكە قاراي، وسى مىقتى قۇجاتتى نە وقۋلىق جازعاندار پايدالانبايدى، نە اشارشىلىق تۋرالى اڭگىمە قوزعايتىندار وسىنى وقىماي كەلىپ، سويلەيدى. 

– ءبىرىنشى رەت ءبىز ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىندا وتىردىق. ويتكەنى، قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ باستىعىنىڭ ءوزى وسى كوميسسياعا مۇشە بولدى. كوپ قۇپيالاردى اشتىق. ەندى مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم – مىناۋ. ەل باسىنا ناۋبەت تۇسكەن اشارشىلىق جىلدارى ع.ىسقاقوۆ، ءى.قابىلوۆ، ج.ارىستانوۆ، ع.توعجانوۆ، ب. ايباسوۆ، و.جاندوسوۆ سياقتى الاش الىپتارىمەن بىرىگىپ 1933 جىلدىڭ 24 اقپانىندا ستالينگە ەلدىڭ اۋىر ءحالى باياندالعان، تاريحتا «التاۋدىڭ حاتى» دەگەن اتپەن ايگىلەنگەن حاتتى جولداعان. وسى «التاۋدىڭ حاتىن» بىزدىكىلەر وقىمايدى. ايتاتىنى – «بەسەۋدىڭ حاتى». شىن مانىندە، بوسقىنشىلىقتىڭ قاسىرەتى «التاۋدىڭ حاتىندا» كورسەتىلدى. وسى حاتتا: «800 مىڭ قازاق شارۋاشىلىعىنان، ياعني 4 ملن 800 مىڭ ادامنان 1932 جىلدىڭ كوكتەمىندە 450 مىڭ قازاق شارۋاشىلىعى، 2 ملن 25 مىڭ عانا قازاق قالدى»، - دەپ اتاپ كورسەتەدى.    راسىندا دا كوپشىلىگىمىز وسى «التاۋدىڭ حاتىنا» ءمان بەرە بەرمەيمىز. بۇدان بىلاي بۇل قۇجاتتى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە.

– قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ 1933 جىلعى ماسكەۋگە بەرگەن رەسمي مالىمەتتەرىنە قاراساق، 1931-33 جىلدارى قازاقستان بويىنشا اۋىل حالقىنىڭ سانى 3 جىلدىڭ ىشىندە 2 ملن 600 مىڭ ادامعا كەمىگەن. بۇل ەندى قىرىلعاندار ەمەس، كەمىگەندەر سانى. 1930-31 جىلدارى ماۋسىم ايىندا اۋىل حالقى مال ساناعى بويىنشا 759 مىڭ ادامعا كەمىسە، 1931-32 جىلدارى 1 ملن 887 مىڭ ادامعا كەمىگەن. ال كەلەسى 1932-33 جىلدارى 733 مىڭ ادامعا كەمىگەن. مال ساناعى ءار جىلى ماۋسىم ايىندا جۇرگىزىلگەن. ءۇش جىلدىڭ ىشىندە، 1931-33 جىلدارى 3 ملن 379،5  مىڭ ادامعا كەمىگەن. بۇل قىرىلعاندار ەمەس، ونىڭ ىشىندە بوسقىندار دا بار. ال ءبىراق، مىنا ءبىزدىڭ جۋرناليست اعايىندار وسى 3 ملن 379 مىڭ ادامدى بۇكىل قىرىلعان قازاقتىڭ سانى دەپ اقپارات بەرiپ ءجۇر. اينالايىندار-اۋ، بۇل – اۋىل حالقىنىڭ كەمۋ سانى. مال ساناعى بويىنشا جىل سايىن قانشاعا دەيىن كەمىگەنى دە تىركەلىپ تۇر.

تاعى اتاپ كورسەتەر ءبىر نارسە، بۇل مالىمەتتەر قايتىس بولعانداردى دا، بوسقىنداردى دا قامتيدى. ياعني مۇراعات قويناۋىنداعى دەرەكتەردە اشتىق قۇرباندارى مەن ءتىرى قالعان بوسقىندار ساندارى كوبىنە «كەمۋ» دەپ بىرگە كورسەتىلەدى. بۇل بوسقىندار سانىن اشارشىلىق قۇرباندارىنان ءبولىپ كورسەتۋ قاجەتتىلىگىن تۋعىزادى. بوسقىنداردىڭ سانىن انىقتاپ الماي، اشارشىلىقتا قىرىلعانداردىڭ سانىن انىقتاي المايمىز. ساناق مالىمەتتەرىن تالداعاندا، كورشى رەسپۋبليكالاردان قازاقستانعا قايتپاي قالعان قازاقتاردىڭ 300 مىڭنان استام ادام ەكەنىن اڭعارامىز. بۇل كەڭەستەر وداعىندا قازاقستانعا قايتپاي، امان-ەسەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بوسقىندار. قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندەگى بوسقىندارعا كەلەتىن بولساق، بۇل ماسەلەدە دە ناقتى دەرەكتەر بار. 1934 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىن قازاقستاندا شارۋاشىلىق، ءوندىرىس ورىندارىنا ورنالاستىرىلعان بوسقىندار سانى 622، 2 مىڭ ادام. ياعني، جارتى ميلليوننان اسادى. ياعني، بۇل 139، 6 مىڭ شارۋا قوجالىعى. جالپى العاندا، 1933-34 جىلدارى قازاقستاندا 640 مىڭ ادام، 160 مىڭ شارۋا قوجالىعى بوسقىندارعا كورسەتىلگەن كومەكتىڭ ناتيجەسىندە قازاقستانعا ورالا باستادى. بۇل – رەسمي تىركەلگەن ەسەپ. ال قازاقستاننان شىعىپ كەتكەن بوسقىنداردىڭ 500 مىڭىنان استامىنىڭ 200 مىڭدايى ەلگە قايتىپ ورالدى. ليەۆون ميرزويان ءوزىنىڭ 1933 جىلعى 23 ناۋرىزدا ي. ستالينگە جانە ۆ. مولوتوۆقا جازعان حاتىندا رەسپۋبليكانىڭ ىشىندە بوسقىنشىلىققا ۇشىراعان حالىقتىڭ سانىن 300 مىڭ ادام، ياعني، 90 مىڭنان استام قوجالىق دەپ اتاپ كورسەتكەن. قازاقستاننىڭ 30 اۋدانىندا بوسقىنشىلىق ورىن العانى تۋرالى ف. گولوششەكيننىڭ ءوزى دە 1932 جىلى 9 قىركۇيەكتە ستالينگە جازعان حاتىندا اتاپ كورسەتەدى. جاناما جانە رەسمي دەرەكتەردى تالداۋ ناتيجەسىندە الاپات اشارشىلىقتا 1930 جىلى قازاق بوسقىندارىنىڭ سانى شەتەلدەگىلەردى قوسىپ ەسەپتەگەن كەزدە 1 ملن 100 مىڭ ادامنان اسىپ كەتەدى ەكەن. بوسقىندار سانىن تولىعىراق كورسەتۋ ءۇشىن شەتەلگە وتكەن قازاقتار سانىن انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. بۇل ماسەلەنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ەداۋىر بۇرمالانىپ كەلگەنىن ايتپاسقا بولمايدى.

قازاقستان تاريحىنا بايلانىستى ىرگەلى زەرتتەۋلەرگە قازاقستاندا اشتان قىرىلعاندار سانىن امان قالعان بوسقىندار ەسەبىنەن ۇلعايتىپ كورسەتۋ جولىمەن اشارشىلىق قۇرباندارىن ازايتىپ جىبەرەتىندەر دە بار. بوسقىنداردىڭ سانىن كوبەيتۋ ارقىلى قازاقستاندا قىرىلعان قازاقتاردىڭ سانىن ازايتىپ كورسەتەدى. مىسالى، روبەرت كونكۆەست قازاقستاننىڭ شەكارالىق اۋداندارىنان باتىس قىتايعا 200 مىڭ قازاق كوشىپ كەتتى دەپ ايتادى. ال رەسەيلىك تاريحشىلار پولياكوۆ، ۆەرونسكايا، كيسەليەۆ ولاردىڭ سانىن 1 ملن 300 مىڭ ادامعا جەتكىزەدى. ەندى وزدەرىڭىز ويلاڭىزدار. 3 ملن 379 مىڭ ادامنىڭ ورىستار ايتىپ وتىرعان 1 ملن 300 مىڭى قىتايعا كوشىپ كەتكەن بولسا (قىتايعا كوشكەندەر – امان قالعاندار)، قازاق قىرىلماعان بولىپ شىعادى عوي. وسىنداي ساياساتقا قالاي قارايسىزدار؟ سوڭعىلارىنىڭ قىتايعا وتكەندەر سانىن ەشبىر نەگىزسىز ۇلعايتىپ كورسەتۋى قازاقستاندا اشتان قىرىلعان قازاقستاندىقتاردىڭ سانىن كوپە-كورنەۋ ازايتىپ كورسەتۋگە اكەلەتىنىن ايتپاسقا بولمايدى. وكىنىشكە قاراي، قىتايعا كەتكەن قازاقتار سانىن 500 مىڭداي ادام دەپ كورسەتەتىن قازاقستاندىق تاريحشىلار دا بار. اتىن اتاماي-اق قويايىن. ءوزىمىزدىڭ كاسىبي ارىپتەستەرىمىز «500 مىڭ» دەپ كوزدى جۇمىپ، ەشقانداي قيسىنعا كەلمەيتىن، ەش جەردە جازىلماعان مالىمەتتى سوعىپ جىبەرەدى. ال بۇل كەيبىر زەرتتەۋشىلەردى اشتىق تۋرالى قاتە قورىتىندى جاساۋعا يتەرمەلەيدى. ەگەر 1930-33 جىلدارى قازاقستاندا قىسقارعان اۋىل حالقىنىڭ سانىن جاڭا ايتقانىمىزداي، 3 ملن 379، 5 مىڭ ادام دەپ ەسەپتەسەك، قازاقتاردى شەتەلگە كوپتەپ كوشىرىپ جىبەرۋ اشتان قىرىلعانداردى ازايتادى. مۇنداي قورىتىندىلار، ءسوز جوق، اتالمىش اشارشىلىق جىلدارىنداعى تاريحىمىزدىڭ شىندىعىن كولەگەيلەيدى. ايتا كەتەر ءبىر ماسەلە، قىتايعا كەتكەن قازاقتار سانى وگتۋ-دىڭ شەكارالىق بولىمدەرىنىڭ مالىمەتتەرىندە جانە قىتايداعى كسرو بارلاۋشىلارىنىڭ قۇپيا بايانداۋلارىنداعى دەرەكتەردە انىق كورسەتىلگەن. كوزىمىزبەن كوردىك، وقىدىق. قىتايداعى تىڭشىلارىمىزدىڭ بارلىق مالىمەتتەرى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىندا تىگۋلى تۇر. ول جەردە، تىپتەن، قىتايعا كوشكەندەردىڭ الەۋمەتتىك قۇرامى دا ناقتىلانا تۇسكەن. قانشا باي، قانشا ورتا، قانشا كەدەي ەكەنىنە دەيىن. مىسالى، 1930 جىلى قىتايعا 15 302 قازاق ءوتىپ كەتكەن بولسا، ولاردىڭ 3510-ى بايلار، 5039-ى – ورتاشالار، 4463ء-ى كەدەيلەر، 2290-ى كولحوزشىلار. 1931-32 جىلدارى دا سولاي كورسەتىلگەن. سونىمەن قاتار قىزىل شەكاراشىلار شەكارادان وتكەن قازاقتاردىڭ ۇستالعاندارىنىڭ دا سانىن اتاپ كورسەتەدى. مىسالى 1931 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان 1 قاراشاسىنا دەيىن شەكارادان وتەردە 14 412 ادام ۇستالعان. شەكارانى بۇزىپ وتپەك بولعان بوسقىنداردىڭ قاندى قىرعىنعا ۇشىراعاندارى دا تاريحي شىندىق. رەسمي مالىمەت بويىنشا، 1930 جىلى ىلە وكرۋگىنىڭ شەكاراسىندا قىتايعا وتەردە 1000-نان استام قازاق بوسقىنى شەكاراشىلاردىڭ قولىنان ولگەن. 1932 جىلى شەكارادان وتكەندەردى، قارۋلى قاقتىعىستاردا قايتىس بولعانداردى قوسىپ ەسەپتەيتىن بولساق، قىتايعا وتكەن قازاقتاردىڭ سانى 70 مىڭنىڭ اينالاسى دەپ كورسەتەر ەدىك. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندەگى قۇپيا مالىمەتتەردىڭ بارلىعى ءالى زەرتتەۋشىلەردىڭ قولىنا تيگەن جوق. مامبەت ارىپتەسىمنىڭ «كوپتەگەن قورلاردى اشۋ كەرەك» دەپ كەڭىردەگىن جىرتىپ جۇرگەنىنىڭ جانى بار، - دەدى تاريحشى.

عالىمنىڭ تۇجىرىمداۋىنشا،  اركىم وزىمبىلەرمەندىككە سالىنىپ، كوزدى جۇمىپ قويىپ، ويىنا كەلگەن دەرەكتى، ساندى ايتا بەرەدى. حالىق جازۋشىسى مۇحتار شاحانوۆ اعامىزدىڭ ءوزى ءبىر جيىندا 1931-33 جىلدارى قىرىلعان قازاقتىڭ سانىن 4 ملن دەپ ايتقان ەكەن. 1930 جىلى قازاقتىڭ سانى 4 ملن 800 مىڭ بولسا، وندا ءبىز قايدان شىقتىق؟ كىمنەن تۋدىق؟ نە ايتساق تا، ويلانىپ ايتايىق تا! ازامات سوعىسىندا قىرىلعاندار مەن كەيىنگى ۇجىمداستىرۋ جىلدارىندا قىرىلعانداردى قوسساق، شىنىندا دا 3 ملن-نان اسىپ كەتەدى. كەيبىرەۋلەر وسى 3 ملن قازاقتى 1931-33 جىلدارعا اپارا سالادى. مىنە، وسىلايشا تاريحتى ءوزىمىز بۇرمالاپ ءجۇرمىز. قازاقستانداعى اشارشىلىق جايلى ءبىر نارسە ايتار بولساق، تاريحي ناقتى دەرەكتەر نەگىزىندە ايتايىق! ايتپەسە، تاريحىمىزدى قالپىنا كەلتىرە المايمىز.

كەلەسى ءسوز العان مامبەت قويگەلدييەۆ وسى اشتىقتى بولدىرماي تاستاۋعا بولار ەدى دەپ، بىرنەشە تاريحي دەرەكتەر كەلتىردى. 

اشتىققا بالاما جول

مامبەت قويگەلدييەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

– حح عاسىردىڭ 30 جىلدارى قازاقستاندا كەڭەستىك رەفورما ءجۇردى. باسەكەلەستەر وزدەرىنىڭ ۇستانىمىن مىندەتتى تۇردە اتقارىلۋعا ءتيىس، باسقا جول جوق دەپ كورسەتتى. ال شىن مانىندە ولاي ەمەس ەدى. باسقا جول بار ەدى. ول قازاق زيالىلارى، قازاق باسقارۋشى توبى ۇسىنعان جول ەدى. وكىنىشكە قاراي، كەڭەستىك تاريحنامادا سول قازاق ساياسي باسقارۋشى توبى تاراپىنان كورسەتىلگەن قارسىلىق كەڭەستىك بيلىككە، بولشيەۆيكتىك كۋلتقا قارسى باعىتتالعان ۇستانىمنان اينىمايتىن. ءقازىر دە ايتىلمايدى. ول ايتىلۋعا ءتيىس. كونسەپتۋالدى دەڭگەيدە كونسەپتۋالدى تۇجىرىم رەتىندە وقۋلىقتارعا كىرۋگە ءتيىس. الايدا ءبىز وسى تۇرعىدان ءسال كەشەۋىلدەپ جاتىرمىز. ماسەلە مىنادا. وقۋلىقتاردا، جازبا ەڭبەكتەردە وسى قازاق زيالىلارى تاراپىنان بولعان قارسىلىقتى كورسەتپەسەك، كەيىنگى ۇرپاق قازاق ساياسي باسقارۋشى تاراپىنان كەڭەستىك كۋلتقا قارسىلىق بولمادى دەپ ويلاۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ اعالارىمىز ءالسىز، ءالجۋاز بولدى دەپ ءتۇسىنۋى مۇمكىن. شىنتۋايتىندا قۋاتتى قارسىلىق كورسەتەتىن توپ بولدى. ءبىراق، ولاردىڭ ۇستانىمى ىلگەرى باسپادى. بۇل رەتتە ەڭ الدىمەن «الاشتىق باعدارلامانى» ايتقان بولار ەدىم. بۇل تۋرالى ءا.بوكەيحانوۆ بىلاي دەيدى: «ەلدەردىڭ تۇرمىسىن، مىنەزىن، ءتىلىن بىلمەگەن كىسى كوپ ۇلتتى الىپ جۇرە المايدى. ولاي بولسا، كوپ ۇلتتان قۇرالعان رەسەيدى بيلەيمىن دەگەنىندە ماعىنا جوق. رەسەي وزگە ءتىلى، تۇرمىسى، ءدىلى باسقا جۇرتقا اۆتونوميا بەرۋگە ءتيىس». ابدەن ورىندى ايتىلعان ءسوز. بولشيەۆيكتىك بيلىك قازاق حالقىنىڭ ەشقانداي ەرەكشەلىگىن مويىنداعان جوق. بوكەيحانوۆ باستاعان توپتىڭ ۇستانىمىن جوققا شىعاردى. قازاق زيالىلارى پاتشالىق بيلىك تۇسىندا دا وتە بەلسەندى بولدى. وكىنىشكە قاراي، 20-30 جىلدارداعى رەپرەسسيا قازاق زيالىلارىنىڭ ومىرتقاسىن وپىرىپ كەتتى. ءوزىنىڭ وتكىرلىگىن جوعالتىپ الدى.

قايدار الداجۇمانوۆ، تاريحشى، عالىم:

– 1931-33 جىلدارداعى اشتىق قازاقتىڭ ءورىسىنىڭ تارىلۋىنا، مادەنيەتىنىڭ ۇمىتىلا باستاۋىنا جول اشتى. سول ءۇشىن دە ۇلتقا جاساعان قيانات رەتىندە «ەتنوسيد» دەپ اتالعان بولاتىن. مارتا ولكوت دەگەن امەريكاندىق تاريحشى بار. ءبىزدىڭ كەيبىر بۇركىت اياعان سياقتى ازاماتتار سول سياقتى شەتەل تاريحشىلارىن كوككە كوتەرەدى. ال ولاردىڭ ەڭبەكتەرى كونسەپتيكالىق سيپاتتا جازىلدى. ياكي، قىرعي-قاباق سوعىس تۇسىندا. شەتەلدىكتەر كەڭەستەر وداعى مەن باتىس يمپەرياسىنىڭ قاقتىعىسىن جازدى. ولار 30-جىلداردىڭ ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلارىنا نازار اۋدارمايدى. ايىرماشىلىعىن بىلمەيدى. ول كەزدە شارتتى ستەرەوتيپ قالىپتاستى. بارىنە كىنالى زۇلىم گولوششەكين مەن زالىم ستالين. ولار مۇنى جوققا شىعارمايدى. الايدا ىشكى ەكونوميكالىق جانە ساياسي بلوكادا سەبەپتەرىن، حالىقارالىق قاتىناستار، مۇنىڭ ءبارى – سىرتقى سەبەپتەر. سوندىقتان شەتەلدىك تاريحشىلاردى اسپانعا شىعارۋدىڭ قاجەتى شامالى.

قايدار الداجۇمانوۆتىڭ بايانداماسىنان ءتول تاريحىمىزدى زەرتتەپ جۇرگەن ءوز ەلىمىزدىڭ تاريحشىلارىنىڭ سوزىنە قۇلاق ءتۇرۋ كەرەك ەكەنىن اڭدادىق.

ۇلتتىق تراگەديا

سماعۇل ەلۋباي، جازۋشى:                                

– بۇل – تراگەديا، بۇل – قاسىرەت، بۇل تاقىرىپ – تاۋسىلمايتىن تەڭىز. ءبارىمىز قانشا شۋىلداپ ايتساق تا، تۇبىنە جەتە الماۋىمىز مۇمكىن. 1922 جىلى ورىنبور قالاسىندا تاريحشى چەلوچنيكوۆ دەگەننىڭ «قىرعىز-قازاقتار تاريحى» اتتى كىتابى شىقتى. سول كىتاپتا 1911 جىلعى دەرەك بويىنشا قازاقتاردىڭ سانى 8 ملن دەپ كورسەتىلگەن. سول حالىق قايدا كەتتى؟ ءبىز تاڭعالامىز. 1926 جىلى 6 ملن قازاق دەپ كورسەتىلەدى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا، ارينە، 1918-22 جىلدار ارالىعىنداعى قىزىل قىرعىن جاتىر. 1918 جىلعى قىرعىندا قازاقتىڭ مالىن اقتار دا، قىزىلدار دا تونادى. سونىڭ سالدارىنان 1921 جىلعى اشارشىلىق ورىن الدى. ونى كەڭەس ۇكىمەتى مويىندادى. مويىنداماسا، «پراۆدا» گازەتىندە ساپاروۆ دەگەن اۆتور 1922 جىلى 1 ملن قازاق قىرىلدى دەپ جازا ما؟! 1921 جىلعى اشارشىلىقتىڭ قورىتىندىسى جايىندا الاش ازاماتتارىنىڭ اتىنان سويلەگەن مۇحتار اۋەزوۆ ءبىرىنشى قازاق قۇرىلتايىندا: «1 ملن 700 مىڭ قىرىلدى»، - دەپ مالىمدەگەن. ونى الاش ازاماتتارى زەرتتەگەن. بولشيەۆيكتەر ەشۋاقىتتا ونى زەرتتەمەيدى. ويتكەنى، ولاردىڭ قىلمىسى عوي. تالاس وماربەكوۆ دۇرىس ايتادى: «ەكى اشارشىلىقتى قوسساڭىز، 3 ملن-نان اسادى»، -دەپ. ءوزىمىز دە تالاي رەت 4 ملن دەپ ايتتىق. وعان مىندەتتى تۇردە تاريحشى بولۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى. ماتەماتيكالىق جولمەن «ەكىگە ەكىنى قوسساڭ، ءتورت بولادى» دەگەندەي نارسە عوي. اۋەزوۆ ايتقان 1 ملن 700 مىڭ مەن وماربەكوۆ ايتىپ جۇرگەن 2 ملن 200 مىڭدى قوسساڭىز، 4 ملن بولىپ شىعا كەلەدى.

سودان كەيىن رەسمي ادامدار، تاريحشىلار بۇل اشارشىلىقتاردى كىمنىڭ جاساعانىن ايتادى دا، سالدارىنا توقتالا بەرمەيدى. بۇل قازاق حالقىنا جاساعان مەملەكەتتىك تەررور بولدى. نەگە اشىق ايتپايمىز؟! قولدان ۇيىمداستىرىلدى. ۇيىمداستىرعان – بولشيەۆيزم، كومپارتيا بولدى. قازاقستاندا كومپارتيا زاڭنان تىس دەپ جاريالانۋى كەرەك. اشىق سوت بولۋ كەرەك. ونى سىبىرگە ايداعالى وتىرعان جوقپىز. قورعانسىن. سول سوتتا ءبىز ايىپتاۋشى بولامىز. مىنە، وسىنداي قورىتىندىعا كەلمەي، 1920-30 جىلدارداعى اشارشىلىق جايلى اڭگىمەگە ەشقاشان نۇكتە قويا المايمىز. ۋكراين اعايىندار بولسا، ءوز ەلدەرىندەگى بوسقىنعا «گەنوسيد» دەپ ايعايلاپ، نۇكتە قويا ءبىلدى. ال ءبىز بۇگەجەكتەپ، قورقاقتاپ، بيىل عانا اشارشىلىقتى اتاپ وتتىك. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ تۋرالى اڭگىمەنىڭ باستالعانىنا جيىرما جىل بولعان. نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى: «اقبوز ءۇي» دەگەن روماندى وقىدىم، بۇل ماسەلەنى اشىق اتاپ ءوتۋ كەرەك ەكەن»، - دەدى. ەندى ادەبيەت پەن مادەنيەتتە بۇل ماسەلە قالاي ناسيحاتتالدى؟ وكىنىشكە قاراي، باسى كەتەتىن بولعان سوڭ ءبىزدىڭ اۋەزوۆ تە، مۇسىرەپوۆ تە، مۇقانوۆ تا بۇل تاقىرىپتى اشىق كوتەرە المادى. شىنىمەن دە، باسى كەتەتىن ەدى. ءبىراق، 1940 جىلدارى جاقان سىزدىقوۆ دەگەن جاس اقىن «تابيعات» دەگەن شاعىن باللادا جازدى. باسى كەتپەسە دە، قوپارىلدى. ءومىر بويى مۇگەدەك بولىپ ءوتتى دەپ ەستيمىز. ولەكسە ەتىپ ساباعان دەسەدى. سودان كەيىن قازاق زيالىلارى ءۇن-تۇنسىز قالدى. تەك تۇسپالداپ قانا ايتىلدى. ءبىراق مەن ونى ەسەپكە المايمىن. ءبىز سول اشارشىلىقتان زارداپ شەككەن، 1928 جىلعى كامپەسكەدەن قاشقان اۋىلدىڭ بالاسى بولعاننان كەيىن تاريحتى كۇن سايىن ەستىپ وتىردىق. سوندىقتان دا 1982-85 جىلدارى «اقبوز ءۇي» دەگەن رومان جازدىم. ءبىراق، جازعانىمىز 1991 جىلى كومپارتيا قۇلاعانشا، جارىققا شىققان جوق. تەك 90 جىلداردىڭ باسىندا ايتىلىپ، جازىلا باستادى. بالعابەك قىدىربەك ۇلى «الاتاۋ» رومانىندا شاعىن تاراۋدا ايتىپ ءوتتى. سودان كەيىن ادام مەكەبايەۆ «قۇپيا قويما» دەگەن جاقسى پوۆەست جازدى. شەرحان مۇرتازانىڭ «ستالينگە حاتى»، تاعى دا باسقا ماقالالار جازىلدى. «اق بوز ءۇي» رومانى كينو بولىپ ءتۇسىرىلدى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى اشارشىلىقتى ايتىپ تاۋىسا المادى. ول قاسىرەتتى ەشقايسىمىز ايتىپ تاۋىسپادىق. پرەزيدەنتپەن كەزدەسكەندە دە، وسى ماسەلەنى العا تارتتىق. ءيا، استانا اكىمدىگىنىڭ اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارناپ ەسكەرتكىش قويعانى دۇرىس. ءبىراق، بۇل 40 ملن قۇربانعا ازدىق ەتەدى. سوندا ەلباسى: «تاعى نە ىستەۋىمىز كەرەك؟» -دەپ سۇرادى. كەشەن ورناتىلۋ قاجەت ەكەنىن ايتتىم. 1990 جىلداردىڭ باسىندا شوتا ءۋاليحانوۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ سياقتى ءبىراز ازاماتتار الماتىنىڭ «كوكتوبەسىندەگى» مەيرامحانانىڭ ورنىنا مەموريالدىق كەشەن ورناتۋ كەرەك دەپ شۋلاعانبىز. ءبىراق، قۇلاق اسقان جان بولمادى. ونىڭ ءبىر ەسىگىنەن كىرگەن ادام ەكىنشى ەسىگىنەن شىققانشا قازاق تاريحىنداعى اقتاڭداقتاردى تۇگەل كورىپ، كۋاگەر بولىپ، كوز جاسى مولتىلدەپ شىعۋى كەرەك. ءجاي كىرگەن ادام ول جەردەن پاتريوت بولىپ شىعۋى كەرەك. وسىنىڭ ءبارى پرەزيدەنتتىڭ قۇلاعىنا جەتتى دە: «مۇنىڭ ءبارى دۇرىس. استاناداعى تاۋەلسىزدىك سارايىنىڭ الدىندا ءبىر مۇراجاي سالىنىپ جاتىر. سونىڭ ەكىنشى قاباتىن اشارشىلىق قۇرباندارىنا بەرەيىك. جابدىقتاي باستايىق. سەن ايتىپ وتىرعان جوبا – ۇلكەن جوبا. بولاشاقتا كورەرمىز»، - دەدى. مىنەكي، ءبىزدىڭ، كوزى ءتىرى ۇرپاقتىڭ ازاماتتىق پارىزى وسى. سول ميلليونداردىڭ الدىندا ءبارىمىز جاۋاپ بەرەمىز. جەر باسىپ جۇرگەندە وسىنى ورىندايىق، اعايىن! كينو تۇسىرىلەدى، كىتاپ جازىلادى، ول ءوز الدىنا. ءبىراق، مەموريالدىق كەشەن ورناتۋ ءبىر بولەك. تۋرا كوزبەن كينو كورگەندەي ەتىپ جاساۋ وپ-وڭاي. لوندونداعى مادام تيۋسسو مۇراجايىن كورسەڭىزدەر، كوز جەتەدى. وسىنى بيلىكتەن ەكى-ۇش ادام عانا ەمەس، جاپپاي حالىق بولىپ سۇرايىق.

تاعى ءبىر نارسەگە تاڭعالامىن. 1931-33 جىلدارداعى اشارشىلىقتى ايتامىز دا، 1 ملن 700 مىڭ دەپ م.اۋەزوۆ ايتقان قازاقتى ۇمىتىپ كەتەمىز؟ 1920-30 جىلدارداعى اشارشىلىقتى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ەكەۋىن دە ۇيىمداستىرعان – بولشيەۆيزم، يمپەريالىق، ۇلى دەرجاۆالىق ساياسات. ءالى كۇنگە تاريحي سانامىز قالىپتاسپاعان. شىندىقتى اشىپ بەرگەننىڭ وزىندە سونى ناسيحاتتاي الماي وتىرمىز.

ءتۇيىن:

اشارشىلىققا – 80 جىل. وسى ۋاقىتقا دەيىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتالىپ وتىلمەگەن وقيعا. بۇدان بىلاي وسىلايشا جالپىحالىقتىق سيپاتقا يە بولسا، قۇبا-قۇپ. ەندى حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرۋ ءۇشىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندەگى كوپتەگەن قۇپيا قورلاردى اشۋ قاجەت. ايتپەسە، اشتىقتىڭ 100 جىلدىعىنا دا مارعاۋ قادام باسپاسىمىزعا كىم كەپىل؟!

دايىنداعان ءمولدىر كەنجەباي

 سۋرەتتە: رگۋ سگا كفدز •ارح. № 5-3357 قازاق ايەلى. پاۆلودار وبلىسى، 20-شى عاسىردىڭ 20-30-شى جىلدارى.