بۇگىنگى تاڭدا الەمنىڭ 40 مەملەكەتىندە 5 ميلليونعا جۋىق قازاق يررەدەنتتەرى مەن دياسپوراسى تۇرىپ جاتىر دەگەن بولجام بار. الايدا، ناقتى سانى تولىق ەمەس. نەلىكتەن ولاردى يررەدەنتتەر مەن دياسپورا دەپ ءبولىپ وتىرمىز، سەبەبى، ءقازىر ۇكىمەت تاراپىنان دا، جەكە عىلىمي ورتادادا شەتەل قازاقتارىن جالپىلاي قازاق دياسپوراسى اتاپ ءجۇر. بۇل دۇرىس ەمەس. سەبەبى، ەكەۋى ەكى باسقا ماعانا بەرەتىن ۇعىم. دياسپورا ءسوزى گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا «شاشىراۋ»-دەگەن ءمان بەرەتىنىن بىلەمىز. دەمەك، تۋعان جەرىندە قۋدالاۋعا ۇشىراپ، كۇش قولدانىلۋى سالدارىنان باسقا ەلدەرگە قونىس اۋدارۋدى مەڭزەيدى. ارينە كاسىبي، ماماندىق جانە ەڭبەك تۇرعىسىنان دا باسقا ەلدەرگە قونىس اۋدارعانداردى وسى ساناتقا جاتقىزۋعا بولادى. ال، يررەدەنت يتاليان تىلىنەن شىققان ءسوز بولىپ، ماعىناسى،  ق و ع ا م د ى ق - س ا يا س ي وزگەرىستەرگە بايلانىستى شەكارا ءبولىنىسى بويىنشا وزگە مەملەكەت يەلىگىندە قالىپ قويعان    اتا-بابالارىنىڭ تاريحي وتانى سانالاتىن ايماقتا ءومىر ءسۇرىپ، تۇرىپ جاتقان ازاماتتار دەگەندى بىلدىرەدى. ولاي بولسا، جۇڭگو، موڭعوليا، رەسەي جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى قازاقتار يررەدەنتتەر ساناتىنا سايادى. ال الىس شەتەلدەردە تۇراتىندار دياسپورالار بولىپ سانالادى.

يررەدەنتتەر مەن دياسپورا تۋرالى تارقاتىپتى ايتا بەرسەك، اڭگىمە ناۋانى باسقا ارناعا بۇرىلىپ كەتەرى انىق. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، مەيلى يررەدەنتتەر الدە دياسپورا بولسىن بارلىعى دا قازاقتار، ءوزىمىزدىڭ قانى ءبىر، تاريحى مەن تاعدىرى ءبىر اعايىندار. ولاردىڭ قازاقستاننان وزگە تاريحي وتانى جوق. ونىڭ ۇستىنە قازاق دەيتىن حالىقتىڭ الەمدەگى جالپى سانى دا كوپ ەمەس، ەلىمىزدەگى 11 ملن 1 مىڭ 739 قازاققا شەتەلدە جۇرگەن 5 ملن شاماسىنداعى قازاقتى قوسقاندا، جالپى دۇنيەجۇزى بويىنشا 16 ملن قازاق بار. بۇل حالىق سانى كوپ ەلدەردىڭ ءبىر عانا ءىرى قالاسىنىڭ حالقى. ال جەر اۋماعىمىز بويىنشا جەر شارىنداعى 200 مەملەكەتتىڭ ىشىندە 9 ورىندا تۇرمىز. تەڭسىزدىك پە؟ ارينە، ءبىر قاراعاندا سولاي وي تۋدىرادى. وسىنى بىلگەن كەز-كەلگەن جات نيەتتى كۇشتەر ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا ءقاۋىپ توندىرۋگە دايىن ءجۇر. وعان قارسى قولدانار ەڭ كۇشتى قارۋدىڭ ءبىرى شەتەلدەگى اعايىنداردى كوپتەپ قونىس اۋدارتۋ نەمەسە ولارمەن ءتۇرلى سالاداعى بايلانىستى نىعايتۋ بولىپ تابىلادى. دەسەدە، ەل اراسىندا وسى ماسەلەگە كەلگەندە وتە از ساندى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ جاڭساق پىكىرگە بارىپ جۇرگەنىنە كۋا بولىپ كەلەمىز. ءبىز ولارعا ايتارىمىز: قازاقستاننىڭ ولارعا كورسەتكەن ازدى-كوپتى قارجىلىق كومەگىنەن ەل قازىناسى ورتايىپ قالمايدى، تۇيەنى تۇگىمەن جۇتىپ جاتقان جەمساۋى زورلاردىڭ العانى، ورالماندارعا بەرگەنەن الدە قايدا كوپ ەكەنى انىق. ودان سوڭ، ەل ۇكىمەتىنىڭ ورالماندارعا كورسەتكەن كومەگى اينالىپ كەلگەندە وزىنە جاساعان كومەگى دەپ باعالاۋعا بولادى. سەبەبى، ورالاماندارعا قازاقستان قانداي كەرەك بولسا، ورالمان قانداستارىمىز دا ەلىمىز ءۇشىن سونداي قىمبات. شەت قونىپ، قيىر جايلاپ جۇرگەن الاش بالاسىنىڭ قازاقستان دەگەندە ەمەشەگى ەزىلىپ وتىراتىنىن بىلەمىز. ولار جەتە الماي، ۇشارعا قاناتى بولماي وتىر. ولاردىڭ بۇل كوڭىل كۇيىن:

         بەۋ الماتى، سەنى كورۋ ارمانىم،

         بارماق بولىپ قانشا تالدى قارمادىم.

         بىرەۋ مەنى جەتەلەسە، مەن سوعان،

         ارنار ەدىم بار قىزىعىن جالعاننىڭ.

         نە دەسەدە مەن دە وي جوق ازاتىن،

         بار قازاقتىڭ جۇرەگى سەن سوعاتىن.

         مەندىك جالعىز جۇرەك ءبىر كۇن توقتار-اۋ،

         تاۋىسا الاماي ساعان دەگەن تاعاتىن.

-دەپ جىر جولدارىمەن كومكەرۋگە بولادى. مىنە اعايىن ولاردىڭ قازاق ەلىنە دەگەن ىڭكار كوڭىلىنىڭ ءبىر تامشىسى وسى.

قازىرگىدەي اۋمالى-توكپەلى گەوساياسي جاعدايدا، ورالمانداردىڭ سانى مەن الەۋەتىن جەتە باعامداي الماي وتىرمىز. ولاردى باعالاماۋ دەگەنىمىز مەنىڭ پايىمداۋىمشا:

- قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇپكىلىكتى قاسيەتى مەن سيپاتىنا كەرى-اعار كەلۋ؛

- قازاقستاننىڭ قازىرگى كەزدەگى ءتول مۇددەسىمەن ساناسپاۋ؛

- قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىنا نەمقۇرايلى قاراۋمەن بىردەي.

ەلباسى ن.نازاربايەۆ: «...قازاقتار بەت-بەتىمەن تاراتىلىپ، ءبىر حالىق، ءبىر ۇلت، ءبىر ەل ەكەنىن اتىمەن ۇمىتاتىنداي كۇيگە جەتكىزىلدى. جەر بەتىندە وتارشىلدىق كورمەگەن حالىق كەمدە-كەم، الايدا، ءبىر عاسىر ىشىندە قازاقتاي توز-توز بولعان حالىق جوق شىعار» -دەپ حالقىمىزدىڭ قاسىرەتتى تاريحىنا اشىق ءارى ناقتى باعاسىن بەرگەن. ەل ۇكىمەتى شەتەلدەن كەلگەن قازاقتارعا مۇلدە جاعداي جاساماي جاتىر-دەپ ايتۋ كۇپىرشىلىك. جاعداي جاسالىپ جاتىر. الايدا، تۇيتكىلدى تۇستار دا بارشىلىق. ولاردىڭ دا الداعى ۋاقىتتا ءوز ءجونىن تابار دەگەن ءۇمىتىمىز مول. وسى جەردە ەل مەن ەلدى جاقىنداستىرۋدا، شەكارانىڭ ءىشى مەن سىرتىنداعى قازاقتاردى بايلانىستىرۋدا، مىنا ءبىر ماسەلەگە ءمان بەرۋىمىز كەرەك سياقتى. ول - شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ىشىنەن شىققان ايگىلى تاريحي تۇلعالالارىنا، قوعام قايراتكەرلەرىنە، باتىرلارى مەن باعلاندارىنا، عالىمدارى مەن ونەر ادامدارىنا، سپورت شەبەرلەرىنە ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىمەن تەڭ قاراپ، ولارعا دا قالالارداعى كوشە اتتارىن، مەكتەپ اتتارىن جانە باسقا دا قۇرمەتتى اتاقتاردى بەرۋ ماسەلەسى. ولار مەيلى قاي جەردە ەڭبەك ەتسىن ءبارى ءبىر قازاق حالقى ءۇشىن تەر توكتى، قۋعىنعا ءتۇستى، جان بەردى. ەگەر بار جوعى 16 ملن قازاقتى ءبولىپ جارماساق، وندا ولار دا ەلىمىز ءۇشىن كۇرەستى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ولاردىڭ ەڭبەگىن ءوزى تۇرعان ەلى باعالاماسا دا، ءبىزدىڭ ەلدىڭ باعالاۋى كەرەك-اق. بۇل ءوز-وزىمىزدى سىيلاۋ، قادىرلەۋدىڭ ءبىر كورىنىسى بولماق. قازاقتىڭ "ءوز-وزىڭدى سىيلاساڭ، جات جانىنان تۇڭىلەر"-دەگەن اتالى ءسوزى وسى ءۇشىن ايتىلسا كەرەكتى.

بۇل تۇرعىدا الماتى مەن استانا سەكىلدى الىپ قالالاردىڭ، ءتىپتى وبلىس ورتالىقتارىنان دا شەتەلدەگى ايگىلى قازاق ازاماتتارى ءۇشىن ەسكەرتكىش ورناتۋدا ويلاستىراتىن جۇمىس. ونىڭ ۇستىنە الماتىداعى ورتالىق مۇراجايدا دا شەتەلدەگى قازاق مادەنيەتى مەن تاريحىنا، ەكونوميكاسىنا ءبىر زال ارنالسا ارتىق بولماس ەدى. ەستۋگە قاراعاندا ءبىر عانا الماتىدا ەكى مىڭعا جۋىق اتىن وزگەرتۋدى كۇتىپ وتىرعان كوشەلەر بار كورىنەدى. وسى كوشەلەردىڭ ءبىرازىن شەتەلدەگى قازاق حالقىنىڭ ۇلى تۇلعالارى مەن باعاناعى ايتقان يررەدەنتتەر مەكەندەپ وتىرعان، ەجەلدەن بەرى قازاق توپىراعىنىڭ ءبىر پۇشپاعى سانالىپ كەلگەن جەر اتتارىن كوشە اتى رەتىندە ۇسىنۋعا بولادى. سول ارقىلى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جات قولىندا قالعان جەرلەردىڭ اتا-بابا قونىسى ەكەنىن وسيەتتەپ كەتكەنمەن بىردەي سالماقتى بولار ەدى. مىسالى، ىلە وزەنى، ونىڭ باس اعىستارى سانالاتىن كۇنەس، تەكەس وزەندەرىن دە، قارا ەرتىس، ونىڭ سالالارى قابا، بۋىرشىن، قىران وزەندەرىن دە، التاي تاۋى، ونىڭ ءبىر سىلەمى بايتىك تاۋىن دا، ءتاڭىرتاۋى، ونىڭ سىلەمدەرى سانالاتىن ەرەن قابىرعا تاۋى، بوعدا شىڭى، ونىڭ سىرتىندا تارباعاتاي تاۋى، قۇلىندى دالاسى ت.ب. گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىن الماتىنىڭ كوشەلەرىنە بەرسەك قانداي جاقسى بولار ەدى.

قالاي ايتساقتا، كەزىندە قازاق جەرىنە جەتە الماعان، ءبىراق جەتۋدى اڭساعان، جەتە الماسا دا، الماتىنىڭ وسىپ-وركەندەۋىنە سىرتتاي تىلەكشى بولعان ازاماتتار جەتكىلىكتى.

         بەۋ الماتىم كورگەن ءۇشىن تۇسىمدە،

         سەنى اڭساپ، سارعايعانىم ءۇشىن دە.

         جەتە الماعان ءۇمىتىمنىڭ ىشىندە،

         جاسىرىنعان وكسىكتەرىم ءۇشىن دە.

         باقىتتىمىن، باقىتتىمىن الماتىم،

         بۇل پانيدە سەنىڭ بارىڭ ءۇشىن دە!

وسىلاي بار عۇمىرىن ورتاق ۇلى وتاننىڭ گۇلدەنۋىنە ارناعان، الماتىنى اڭساپ وتكەن، ءوزى بولماسا دا، جۇرەگى -الماتى بولعان ۇلى قازاق دالاسىنىڭ بار بولۋىن، ءتىرى بولۋىن، ءىرى بولۋىن جان-دۇنيەسىمەن قالاعان ازاماتتار مەن ولار مەكەندەگەن دالانىڭ اسىلدىڭ سىنىعىنداي ءبىر بولشەكتەرىنە بۇگىنگى قازاق مەملەكەتىنەن ءبىر كوشە نەمەسە باسقا ءبىر نىساننىڭ اتى بەرىلۋى تاريحي جانە تابيعي زاڭدىلىقتىڭ سالتانات قۇرۋى بولماي ما؟

قاستەر سارقىتقان – اباي اتىنداعى قازۇپۋ دوسەنتى،

ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك گەوگرافيا

عىلىمدارىنىڭ كانديداتى