باقىت ەجەنحان ۇلى. قابانبايدىڭ ءمورى

/uploads/thumbnail/20170708150857113_small.jpg

بەيجىڭدەگى جۇڭگو­دىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتىن­داعى «اسكەري باسقارماعا جول­دان­عان ۇلىق­تاردىڭ ءمانجۋ ءتى­لىندەگى ءما­لىمدەمەلەرىنىڭ كو­شىرمەسى» اتتى سين پاتشالىعىنىڭ مۇراعات قۇجاتتارى قورىنان، ونداعى قۇجاتتاردىڭ ميكرو­فيلم­دەرى اراسىنان ساقتالۋ ءنومىرى 1736-03 جانە ميكروفيلم بويىنشا 051-001761 ءنومىرلى «شا­عاتاي» جازبا تىلىندە حاتتالعان تا­ريحي قۇجات تابىلدى. قۇجاتتا جۇڭگو مۇراعاتشىلارى تارا­پى­نان ميكروفيلمدە 2 بەت بولىپ كور­سەتىلگەن، ونىڭ ءبىر بەتىندە حاتتىڭ ءماتىنى، ەكىنشىسىندە حات جولداعان ادامداردىڭ 2 ءمورى باسىلعان اتالمىش قۇجات تۋرالى ەشقانداي تۇسىندىرمە جازىلماعان، وندا تەك قۇجاتتىڭ فوتوكوشىرمەسى مەن ونىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارماسى بەرىلگەن. حات­تاعى شاعاتايشا ءتىل-جازۋ وسىعان دەيىن ءبىز كەزدەستىرگەن وسى تىلدە حاتتالعان قازاق جاز­­بالارىنىڭ نەمەسە قاشقاريالىق ۇيعىر، قوقاندىق وزبەك­تەردىڭ حاتتارىنداعى ءتىل-جازۋلارىنان ەرەكشەلەۋ. ال ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارماسى دا حاتتىڭ ءتۇپنۇس­قاسىنان قىسقالاۋ ەكەندىگى بايقالادى. ءبىر قىزىعى – حاتقا باسىلعان ەكى ءموردىڭ ءار­بىرەۋىنىڭ سول جاق جانىندا ءمور ءماتىنىنىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارماسى بەرىلگەن، وندا بىلاي دەلىنگەن: 1. «kucuk hojo i temgetu»، ياعني «كۇ­شىكقوجانىڭ ءمورى» (سول جاقتاعى موردەگى جازۋ)؛ 2. «Habambai i temgetu»، ياعني «قابان­بايدىڭ ءمورى» (وڭ جاقتاعى موردەگى جازۋ). وڭ جاقتاعى ءمور ءبىزدىڭ نازارىمىزدى ەرەكشە اۋدارادى. ويتكەنى، وسىعان دەيىن ءبىز كەزدەستىرگەن ءمانجۋ ءتىلدى مۇراعات قۇ­جاتتارىندا قاراكەرەي قابانبايدىڭ ەسىمى وسىلاي «Habambai» دەپ حاتتالعان. دەمەك، بۇل حات قازاقتىڭ ايگىلى باتىرى قابانباي­مەن قاتىسى بار ەكەندىگى ابدەن ىقتيمال. دە­گەنمەن، قابانباي باتىردىڭ ءمورى قا­لايشا بۇل حاتقا باسىلعان؟ ونىڭ قاسىن­داعى موردە كورسەتىلگەن «كۇشىكقوجا» كىم؟ جالپى، ەلەۋسىز بولىپ كەلگەن وسى تاريحي قۇجات قانداي جاعدايدا قالىپتاسقان؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ ءۇشىن، ءبىز اۋەلى حات­تىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسىن قازاق تىلىنە قايتا اۋدارىپ شىعۋدى ءجون كوردىك: حاتتىڭ قازىرگى قازاق تىلىنە اۋدارماسى: «ابكاي-ۆەحييەحە («سيانلۋن» ءسوزىنىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى بالاماسى) ۇلى حانعا كۇشىكقوجا باس­تاعان، سۇلتان-بەكەي بي، ەسىم بي، قارا بي، قارامەندى بي، قۇلمامەت بي، اللا-نازار بي قوستاعان ءۇل­كەن­دى-كىشىلى بارشامىز ءبىراۋىز­دان ۇلى ەجەن حانعا قۇل­شىلىق ەتىپ باس ۇرامىز. ءبىز دە ۇلى ەجەن حانعا ەڭبەك كور­سەتىپ، قاشقىندارىڭىز بول­عان جاعدايدا اسكەري لاگەر­لە­ءرى­ڭىزگە حابار جەتكىزىپ نەمەسە سول قاشقىندى تۇتقىنداپ اپارىپ بەرسەك. قاراقالپاق جۇرتىنان ەلشى بولىپ كەلىپ [ەدىك]، قابانباي كەدەرگى جاساپ جىبەرمەي جاتىر. وسى حات باتىرۇ ءسزيانسزيۋننىڭ ەل­ءشىسى باتۇرعا تاپسىرىلدى. باتۇرۇ سزيانسزيۋن ءارى قاراي ابكاي-ۆەحييەحە ۇلى حانعا جەتكىزگەي…». جوعارىداعى حاتتىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارماسىن وقي كەلە، ءبىزدىڭ ەسىمىزگە وزگە ءبىر سين پاتشالىعىنىڭ مۇراعات قۇجاتى ءتۇ­سەدى. سين پاتشالىعى سيانلۋن جىل­ناما­سىنىڭ 23-جىلى 9-ايدىڭ 1-كۇنى، ياعني 1758 جىلى 2 قازان كۇنى ءمانجۋ تىلىندە حاتتالعان، جۇڭگو مۇراعاتشىلارى تاراپىنان «شەت ايماقتى تىنىشتاندىرۋ ارمياسىنىڭ وڭ قول ورىنباسار ءسزيانسزيۋنى چەبدەنجابتىڭ «قازاق كۇشىكقوجا ءوز ەلىن باستاپ بىزگە با­عىنىپ كەلدى، ونىڭ وسىعان بايلانىستى كو­تەرگەن حاتناماسى پاتشا اعزامنىڭ نازارىنا جىبەرىلدى» دەگەن مازمۇنداعى ءما­­­ءلىم­دەمەسى» دەپ تاقىرىپ قويىلعان وسى قۇجاتتىڭ فاكستىق جازباسى بىزبەن جۇڭگو­دىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتى بىرلەسىپ شىعارعان «قى­تاي-قازاقستان قارىم-قا­تىناستارىنا بايلانىستى سين داۋىرىندەگى مۇراعات قۇ­جات­تارىنىڭ جيناعى (ءى توم)» اتتى فاكستىق قۇجاتتار جيناعىنا ەنگىزىلگەن. جۇڭگو مۇ­راعاتشىلارى تاراپىنان بەرىلگەن مالىمەت بويىنشا، قىتايدىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇ­راعاتىنداعى بۇل قۇجاتتىڭ ساقتالۋ ءنومىرى مىناداي: قۇجاتتىڭ ءتۇپنۇسقاسى بويىنشا – 1712-038؛ ميكروفيلم بويىنشا – 0500564. قۇجاتتىڭ ترانسكريپسياسى مەن ونىڭ قازىرگى قازاق تىلىندەگى اۋدارماسىن ءبىز ءوزى­ءمىزدىڭ «قازاق حاندىعى مەن سين پاتشا­لىعىنىڭ ساياسي-ديپلوماتيالىق قاتىناس­تارى تۋرالى جۇڭگو مۇراعات قۇجاتتارى (ءى توم)» اتتى ەڭبەگىمىزگە ەنگىزگەنبىز. وندا قۇجات اۆتورى چەبدەنجاب ءوز پاتشاسىنا (سيانلۋنعا) بىلاي دەگەن ەكەن: «پاقى­رىڭىزدىڭ باتۇرۇ ەسىمدى قورعاۋشىسى قازاق جەرىنەن قايتىپ كەلىپ بىلاي دەپ مالىمدەمە جاسادى: «مەن قازاق قابان­باي­دىڭ اۋىلىندا قاراقالپاقتىڭ كۇشىكقوجا ەسىمدى ادامىنا كەزىگىپ قالدىم. سوندا كۇ­شىكقوجا ماعان بىلاي دەدى: «مەن قاراقال­پاقتاردىڭ اۋىلىنان 10 ادام باستاپ كەلىپ قابانبايعا «قازىرگى تاڭدا سىزدەر بارلىق­تارىڭىز ۇلى حانمەن قارىم-قاتىناستا بولىپ جاتىر ەكەنسىزدەر. ءوز كەزىندە ءبىز ءوزارا ساۋدا قاتىناستا بولعان ەدىك، ال ءبىز دە بارشا ەلىمىزدىڭ «وسىلايشا ۇلى حان مەن قا­رىم-قاتىناستا بولىپ، ولارمەن بىرگە بەيبىت ءارى تىنىش ءومىر سۇرسەك» دەگەن ءوتى­نىشتەرىن بىلدىرۋگە كەلگەنبىز. باقىتىمىزعا وراي باتىر ءسزيانسزيۋننىڭ جىبەرگەن ەلشىسى سىزبەن كەزدەسىپ وتىرمىز. ەندەشە ءبىز [وسى ورايدى پايدالانىپ] قاراقالپاق ەلىنىڭ بارلىق بۇقاراسى اتىنان ءوزىمىزدىڭ ۇلى حانمەن قارىم-قاتىناس ورناتقىمىز كەلە­تىندىگىمىزدى ءبىلدىرىپ حاتناما كوتەرىپ وتىرمىز، باتىر سزيانسزيۋن ونى ءبىز ءۇشىن ۇلى پاتشاعا جەتكىزىپ بەرگەي. بۇرىن بولسا قازاقتار ءبىزدى تولاسسىز توناپ كەلگەن، ال ەندى، مىنە، وسىدان بىلاي ءبىز ۇلى پاتشامەن قارىم-قاتىناستا بولىپ تىنىش ءومىر سۇرە الاتىن بولدىق»، – دەدى دە دەرەۋ حات جازىپ، ونىڭ ۇستىنە ءمور باسىپ، ماعان تاپسىردى. مەن حاتتاعى جازۋدى تانىماعاندىقتان، ءتىلماشتان ونى ماعان وقىپ بەرۋدى تالاپ ەتتىم. حاتتا بىلاي دەلىنگەن ەكەن: «60 000 وتباسى قاراقالپاقتى باسقاراتىن كۇشىك­قوجا، سۇلتانبەك بي، ەسىمباي، قارا بي، قوربوتا بي، حالاحمات بي جانە الدانازار قاتارلى ۇلكەندى-كىشىلى ادامدارىنان دات: ابكاي-ۆەحييەحە-ي حانعا باسىمىزدى يەمىز. ەگەر [سىزدەر تاراپتان] قاشقان قاش­قىندار ءبىز جاققا كەلسە، وندا ءبىز حابارىن جەتكى­زەمىز. قاراقالپاق ەلشىلەرى ءبىز وسىندا كەلىپ ەدىك، قابانباي ابكاي-ۆەحييەحە-ي حانعا ءبىزدىڭ ايتقانىمىزدى جەتكىزبەي وتىر. ەندى مىنە، ءبىز ءوز حاتىمىزدى باتىر ءسزيانسزيۋننىڭ [ەلشىسى بولىپ كەلگەن] قور­عاۋشى ەلشىسىنە تاپسىرىپ، باتىر سزيان­سزيۋننەن سول حاتتى ابكاي-ۆەحييەحە-ي حان­عا جەتكىزىپ بەرۋدى وتىنەمىز». سونان سوڭ مەن، باتۇرۇ، كۇشىكقوجانىڭ ماعان تاپ­سىرعان وسى حاتىن قابانبايعا كورسەتىپ ەدىم، قا­بانباي: «ولاردىڭ سىزدەرمەن قا­رىم-قا­تىناستا بولعىسى كەلەتىندىگى شىن. الايدا، ولاردىڭ تۇراتىن جەرى تىم الىستا بول­عاندىقتان، ارى-بەرى ەلشى جىبەرۋ ءىسى وتە قيىن بولار»، – دەدى دە، كۇشىكقوجانىڭ الگى حاتىنىڭ ۇستىنە ءوز ءمورىن دە باستى» … مەن ءوزىمنىڭ مالىمدەمەممەن بىرگە قاراقالپاق كۇشىكقوجانىڭ حاتىنىڭ ءتۇپنۇسقاسىن دا پاتشانىڭ نازارىنا جىبەرىپ وتىرمىن …». [سيانلۋن جىلناماسىنىڭ 23-جىلعى 9-ايدىڭ 1-كۇنى [وسى مالىمدەمە جىبەرىلدى]. سين ۇلىعى چەبدەنجابتىڭ بۇل ءمالىم­دەمەسىن وقي كەلە، ءبىز ونىڭ جوعارىداعى جاڭادان تابىلعان بەلگىسىز حاتپەن تىكەلەي قاتىسى بار ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتەدى: جوعارىداعى بەلگىسىز حاتتىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسىندا ايتىلعان اڭگىمە مەن چەبدەنجابتىڭ قاراقالپاق كۇشىكقوجا جازعان حات مازمۇنى تۋرالى بەرگەن ءما­لىمەتى نەگىزىنەن سايكەسەدى، ەكى قۇجاتتىڭ اراسىندا تەك مىنا تۇستارعا بايلانىستى بىر-بىرىمەن ۇقساڭقىرامايتىن جايتتار بايقالادى: ا) چەبدەنجابتىڭ مالىمدە­مەسىندە «60 000 وتباسى قاراقالپاقتى باس­قاراتىن كۇشىكقوجا» دەگەن سوزدەر جوعا­رىداعى بەلگىسىز حاتتىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسىندا كەزدەسپەيدى؛ ءا) ەكى قۇ­جاتتاعى كۇشىكقوجانىكىنەن تىس باسقا 6 ادامدىڭ ەسىمدەرى ءسال وزگەشەلەۋ بولىپ جازىلىپ، ءبىرىنشى قۇجاتتا ولار «soltun bekei bi»، «esim bi»، «hara bi»، «hara minde bi»، «holmamat bi» جانە «ala najar bi» دەپ كەلسە، ەكىنشىسىندە تيىسىنشە «soltobekbei»، «esem­bai»، «harabei»، «horbotabei»، «halahmatbei» جانە «aldanajar». دەگەنمەن، بۇل ايىر­ماشىلىقتاردىڭ بارلىعىن تۇسىندىرۋگە بولادى: چەبدەنجابتىڭ مالىمدەمەسىندە «60000 وتباسى قاراقالپاقتى باسقاراتىن كۇشىكقوجا» دەگەن سوزدەر جوعارىداعى بەلگىسىز حاتتىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسىندا كەزدەسپەگەنىمەن، حاتتىڭ شا­عاتاي تىلىندەگى نۇسقاسىندا كەزدەسەدى (تەك وندا «60 000 وتباسى قاراقالپاق» دەگەن ءسوز تىركەسى «6 شاھارلى قاراقالپاق» دەپ جا­زىلعان. ال ەسىمدەردىڭ وزگەشەلەۋ بولىپ قالىپتاسقاندىعى – قۇجات اۆتورلارىنىڭ جات ءتىلدى ەستۋ قابىلەتتەرىنىڭ ايىر­ماشى­لىعى نەمەسە قۇجاتتاردىڭ حاتتالعان كەز­دەرىندەگى ورفوگرافيالىق اقاۋلىقتاردان تۋىنداعان. قورىتىندى بىرەۋ: ءبىزدىڭ قىتايدىڭ ءبى­ءرىنشى تاريحي مۇراعاتىنان جاڭادان تاپقان بەلگىسىز حاتىمىز ءدال سين ۇلىعى چەب­دەن­جاب­تىڭ ءوز پاتشاسىنا جولداعان ءمالىم­دەمەسىندە ايتاتىن «قاراقالپاق كۇشىك­قوجانىڭ حاتىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى»، ال حاتتاعى ەكى ءموردىڭ يەسى دە انىق بولدى: ونىڭ ءبى­ءرىنشىسى اتالمىش حاتتى جازعان قاراقال­پاقتىڭ ءبيى كۇشىكقوجا بولسا، ەكىنشىسى سول داۋىردەگى قازاق حالقىنىڭ ۇلى تۇلعالا­رىنىڭ ءبىرى – قاراكەرەي قابانباي باتىر. اتالمىش حات پەن ونىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسى كەيىن كەلە ءمالىم سەبەپتەرمەن سول حاتتى جولداعان چەبدەنجابتىڭ مالىمدەمەسىنەن اجىراتىلىپ تاستالعان (شاعاتاي نەمەسە توت-موڭعول تىلىندە حات­تالعان مۇنداي ورتاازيالىق حاتناما ادەت­تە سين ۇلىعى جازعان مالىمدەمەنىڭ «قو­سىم­شا قۇجاتى» رەتىندە سول مالىمدەمەمەن بىرگە ساقتالىنادى)، ال ول وزگە قۇجاتتار توپتاماسى اراسىنا اعىپ بارىپ «بەلگىسىز قۇجاتقا» اينالىپ شىعا كەلگەن. سين ۇلىعى چەبدەنجاب ءوز مالىمدەمەسىن «سيانلۋن جىلناماسىنىڭ 23-جىلعى 9-اي­دىڭ 1-كۇنى»، ياعني 1758 جىلى 2 قازان كۇنى جازعان، دەمەك، قابانباي باتىردىڭ ءمورى باسىلعان قاراقالپاق كۇشىكقوجا ءبيدىڭ حاتى وسى 1758 جىلى تامىزدىڭ سوڭى مەن قىركۇيەكتىڭ باسى ارالىعىندا حاتتالعان بولسا كەرەك. كۇشىكقوجا حاتىنىڭ شاعاتاي تىلىندەگى ءتۇپنۇسقاسىنان قازىرگى قازاق تىلىنە اۋدارماسى: «پاقىرىڭىز كۇشىكقوجا ۇلى ابقاي ءتاڭىرىنىڭ ۇلىنا سالەم! التى شاھارلى قاراقالپاق قازاقپەن ءبىر بولدى. سۇلتانبەكەي بي، ەسىم بي، قارا بي، قارامەندى بي، قۇلماحمەت بي سىندى ۇلكەندى-كىشىلى بارشالارى بىلاي دەدى: «ءتاڭىر حانىنا باس ۇرايىق، ولار­دىڭ شالعايداعىلارى [قاش­قىن­دارى] بولسا ءبىز دە حاباردار بول­ساق، ءبىز دە قىزمەت كورسەتۋگە دا­يىن­بىز». سول سەبەپتەن، ءبىز قا­­را­قالپاق جۇرتىنان ەلشى بولىپ كەلگەنبىز، الايدا ءتاڭىردىڭ [ۇلىنا جانە سىزگە بەرمەك بولعان] سى­باعامىزدى قابانباي جىبەر­مە­ءدى. سزيانسزيۋن باتىردىڭ ەلشىسى باتۇرعا بۇل حاتىمىزدى تاپسىر­دىق. سزيانسزيۋن باتىرعا تاپسىرىپ بەرگەن وسى حاتىمىزدى سزيان­سزيۋن باتىر [ءارى قاراي] ءتاڭىردىڭ حانىنا تاپسىرىپ بەرگەي…» ەندى «قاراقالپاق كۇشىكقوجا بي نە ماقساتتا وسى حاتتى جازعان؟» دەگەن سۇراققا كەلسەك. جوعارىداعى كورسەتىلگەن كۇشىك­قوجا حاتىنىڭ شاعاتاي تىلىندەگى ءتۇپ­نۇس­قاسى، ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسى جانە وسى حاتپەن بايلانىستى سين ۇلىعى چەبدەنجابتىڭ جولداعان مالىمدەمەسى قاتارلى تاريحي قۇجاتتاردان بىلگەنىمىز: بىرىنشىدەن، كۇشىكقوجا باستاعان قارا­قالپاق جۇرتى سين پاتشالىعىمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ ماقساتىندا بولعان؛ ەكىن­شىدەن، قاراقالپاقتار سين پاتشالىعىنا كومەك كورسەتىپ، سين پاتشالىعىنىڭ «قاشقىن­دارىن» تۇتقىنداپ بەرۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن بىلدىرگەن؛ ۇشىنشىدەن، كۇ­شىكقوجا قارا­قال­پاقتاردىڭ «قازاقتارمەن ءبىر بولدىق» جانە «قازاقتار سياقتى سين پاتشالىعىمەن بىرگە بەيبىت ءارى تىنىش ءومىر سۇرسەك» دەگەن نيەتتە ەكەندىكتەرىن ايتقان. دەمەك، كۇشىكقوجا بي باستاعان قاراقالپاق كوسەمدەرى ەلدەرىن قا­زاقتارعا جاقىن جەرگە كوشىرۋدى كوزدەگەن. بۇنىڭ باستى سەبەبى تۋرالى ءبىز ءدال سول كەزدە ساۋ­دانىڭ جايىن باقىلاۋ ماقساتىندا ءۇرىم­جىگە بارا جاتقان قابانباي باتىردىڭ ۇلى ەدىگەنىڭ چەبدەنجابقا ايتىپ بەرگەن اڭگى­مەسىنەن بىلە الامىز. جوعارىداعى اتالعان چەبدەنجابتىڭ مالىمدەمەسىندە بۇل تۋرالى بىلاي دەلىنەدى: «مەن، پاتشانىڭ ق ۇلى، [باتۇرۇ ايتقان] وسى ءىس تۋرالى قابان­باي­دىڭ ۇلى ەدىگە قاتارلىلاردان سۇ­راپ ەدىم، ولار: «بۇرىن قاراقال­پاق­تار ءبىزدىڭ ەلدەگى ءابىلقايىردىڭ ءىنىسى بۇلعارىنى (؟) ءولتىرىپ تاس­تاعان، سول سەبەپتەن بىزدەگى ابىلاي، ءابىلقايىر قاتارلىلار اسكەر باستاپ ولاردىڭ جۇرتىن شاپقان، سوندا وسى ەل ءارى [وڭتۇستىككە قا­راي ؟] كوشىپ كەتكەن. وندا بارعان سوڭ بۇلاردى تاعى بۇحارالىقتار توناپ، ەل-جۇرتتارى جان-جاققا شاشىلىپ كەتكەن. ولار ءبىزدىڭ ۇلى حانمەن قارىم-قاتىناس ور­نات­قاندىعىمىزدى ەستىپ، وزدەرى دە وسىلاي ىستەسەك دەپ كەلىپ وتىر. ولار ءوز قونىستارىن وسى جاققا قاراي كوشىرىپ، بۇرىنعى كونە جۇرتتارىنا كەلىپ وتىرماقشى. ءبىز ولاردىڭ وسى تالابىن قۇپتاپ، ولاردىڭ كونە جۇرتىنا ورالۋىنا رۇقسات بەرىپ وتىرمىز» دەپ جاۋاپ قايتاردى…». ەدىگەنىڭ سوزدەرى سايىپ كەلگەندە مىنانى مەڭزەپ تۇر: قاراقالپاقتار قازاقتار سياقتى كونە جۇرتتارىنا ورالماقشى، وعان قازاقتار رۇقسات بەرگەن (دەمەك، جەردىڭ قازىرگى يەسى – قازاقتار). ال ول ءۇشىن قارا­قال­پاقتار سين پاتشالىعىمەن دە جاقسى بايلانىستا بولعىلارى كەلەدى. مۇندا ەدىگە ماڭىزدى ءبىر ماسەلەنى، ياعني جوڭعار حان­دىعى جويىلعاننان سوڭ ءوز كەزىندە جوڭعار­لاردىڭ باسىپ العان جەرلەرىنە «ءبىز قا­زاقتار يە بولامىز» دەگەن اڭگىمەنى سين ۇلىقتارىنا استارلاپ قوزعاپ وتىر. جالپى، XVIII-XIX عاسىرلار ارالىعىن­داعى قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ ەڭ ءبىر كۇردەلى قىرى نەمەسە ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىنا وزىندىك ىقپالىن تيگىزگەن ءما­سەلە − قازاق حالقىنىڭ شىعىسقا قاراي ءوز­دەرىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە ايىرىلىپ قالعان كونە جۇرتىنا ورالۋى جانە سول تاريحي ۇدەرىستە تۋعان «جەرگە كىم يە بولۋعا ءتيىستى؟» دەگەن ەكى ەل اراسىنداعى ۇعىمدىق كەلىسپەۋشىلىك پەن ءار ەلدىڭ ءجۇر­گىزگەن ساياساتى بولدى. مۇنداي ماسەلەلەردىڭ پايدا بولۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى − سين پاتشالىق بيلەۋشىلەرىنىڭ يمپە­ريا­لىق پيعىلىنان تۋعان ىرگە كەڭەيتۋ ساياسا­تىنىڭ جۇرگىزىلۋى. سين پاتشاسى سيان­لۋن­نىڭ جانە ونىڭ ورتالىق ازياداعى ۇلىقتا­رى­نىڭ ۇعىمى بويىنشا، بۇرىنعى جوڭعار حاندىعىنىڭ يەلىگىندە بولعان جەرلەردىڭ بارلىعى سين پاتشالىعىنا ءتان بولۋعا ءتيىستى. ويتكەنى جوڭعار حاندىعىن قيرات­قان – سين پاتشالىعى. ال قازاق حالقى بولسا، ولار شىعىستاعى جوڭعارلار باسىپ العان وزدەرىنىڭ اتاجۇرتىن ەشقاشان ەستەرىنەن شىعارماعان جانە سول اتاجۇرتتارىنا ورالۋدى ءاۋ باستان ماقسات ەتكەن − مۇنى ءبىز ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ەندى ورناي باستاعان كەزدەگى قازاق كوسەمدەرىنىڭ سوز-ارەكەتتەرى تۋرالى سين پاتشالىق مالىمەت­تەرىنىڭ وزىنەن-اق وقىپ بىلە الامىز: ءبى­رىنشىدەن، ابىلاي حان تۇڭعىش رەت سين پاتشالىعىنا ەلشىلەرىن جىبەرگەندە-اق سين پاتشاسىنان تارباعاتاي سىندى جەر­لەردى قازاقتارعا قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتكەن. ەكىنشىدەن، 1755 جىلى 17 قىركۇيەك كۇنى ءمانجۋ تىلىندە حاتتالعان ءبىر قۇجاتتا مىناداي مالىمەت ساقتالعان: تولە بي قاتار­لى قازاق كوسەمدەرى سين ۇلىقتارىنا: «قا­ءزىر، مىنە، سىزدەر ءبىزدىڭ كونە جۇرتىمىزعا كەلىپ وتىرسىزدار…(ءبىزدىڭ) ەلدەگىلەر جەكە-جەكە ءوز جۇرتتارىمىزعا ورالساق دەپ تىلەك بىلدىرۋدە» دەگەن سوزدەر ايتقان. ۇشىنشىدەن، 1758 جىلى 27 قاڭتاردا ءمانجۋ تىلىندە حات­تالعان ءبىر قۇجاتتا (سونداي-اق «سين گاوسزۋن شيلۋ» مەن «پيندين چجۋنگەەر فانليۋە» سىندى ءداستۇرلى جۇڭگو دەرەككوز­دە­رىندە) نايمان قۇتتىباي باتىردىڭ سين ۇلىقتارىنا ايتىپ بەرگەن ءبىر اڭگىمەسى ساق­تالعان، وندا قۇتتىباي باتىر: «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى باسقوسىپ، قالماقتاردى قاشقارعا، يەركەندكە جانە قىرعىزداردىڭ جەرىنە دەيىن قۋىپ جىبەرمەك»، – دەگەندى جەتكىزگەن. ال مىنە، ءوز كەزەگىندە قابانباي باتىردىڭ ۇلى ەدىگە دە ورايدى پايدالانىپ، وسى اڭگىمەنى قوزعاپ وتىر. قازاقتار وسى ءبىر ۇلى ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن تەك بىلەكتىڭ كۇشى عانا ەمەس، مۇددەسى تۇيىسكەن، قۇداي ايداپ اكەلىپ جاڭا كورشى بولعان سين ەلىنىڭ تامىرىن باسىپ، ونىمەن نەعۇرلىم ءتىل تابىسىپ، ءارتۇرلى ءادىس-امالدار ارقىلى ونىمەن بەيبىت بايلانىستا بولۋ كەرەك ەكەندىگىن دە تۇسىنگەن. سول سەبەپتەن دە، ەكى ەل اراسىندا «جىلقىعا ءجى­بەك» ساۋدا قاتىناسى ورناتىلا باستالعان. ال قازاقتاردىڭ سين پاتشالىعىمەن ءتاتۋ-تاتتى قارىم-قاتىناس ورناتۋىنىڭ تاعى ءبىر ءتاسىلى – ولار العاشىنداعى ءامىرسانا باس­تاعان جوڭعار قالماقتارىمەن وداقتاسىپ سين پاتشالىعىنا قارسى تۇرۋ ساياساتىن وزگەرتىپ، كەرىسىنشە سين پاتشالىعىنا كومەك قولدارىن سوزىپ، ولارعا جوڭعار قول­باسشىلارىن تۇتقىنداپ بەرە باستاعان. قابانباي باتىردىڭ ۇلى ەدىگە مەن ءىنىسى تومەتايدى ۇرىمجىگە جىبەرۋىنىڭ سەبەبى دە وسى بولاتىن. 1758 جىلى 9 قازان كۇنى ءمانجۋ تىلىندە حاتتالعان «تۇي-جاڭگين نۇساننىڭ قازاق قابانبايدىڭ ۇلىمەن جىلقى ساۋداسىن جاساعاندارى تۋرالى ءما­لىمدەمەسى» تاقىرىبىنداعى ءبىر سين پات­شالىق مۇراعات قۇجاتىندا بىلاي دەلىنەدى: «قابانباي ءوز ۇلى ەدىگە مەن ءىنىسى تومەتايعا 50-دەن استام ادامىن ەرتiپ، [ءبىز ءجى­بەرگەن؟] ەلشى­مەن بىرگە بۋكۋچاعاننىڭ ۇلىن ءۇرىم­جىگە ايداپ اپارىپ، ول جەردىڭ قانشا­لىقتى الشاق ەكەندىگىن جانە سونداعى ساۋداگەرلەر سا­نىنىڭ قانشالىقتى ەكەندىگىن ءبىلۋ ءۇشىن كەلە جاتىر. ولار وزدەرىمەن بىرگە 500-دەي جىلقى ايداپ كەلە جاتىر». كۇشىكقوجا ءبيدىڭ سين پاتشالىعىنا حات جازۋىنىڭ تاريحي استارى وسىنداي. كۇشىكقوجا بي قاتارلى قاراقالپاق كوسەم­دەرى قازاقتاردان ۇلگى الا وتىرىپ، شىعىس­تاعى كوكجيەككە كوز تىگىپ، ءوز ەلدەرىنىڭ تىنىسىن كەڭەيتۋگە، وزدەرىن شارشاتقان ورتادان قۇتىلىپ، ەلدەرىن ەركىندەۋ ءارى كەڭىرەك ەتەك جايۋعا مۇمكىندىگى بار كەڭىستىككە باس­تاپ اپارۋعا تالپىنعىلارى كەلگەن. الايدا، ولاردىڭ بۇل نيەتى مەن جوسپارى اقىرى ىسكە اسپاي قالعان – بۇنىڭ سەبەبى تۋرالى بىزگە ەشقانداي تاريحي دەرەك جەتپەگەن. دەگەنمەن، بۇعان كەدەرگى بولعان سىرتقى سە­بەپتەردىڭ قاتارىندا سين پاتشالىعىنىڭ ورتا ازيا وڭىرىنە ساياساتىنىڭ قالىپتاسۋى، اسىرەسە شەكارا ساياساتىنىڭ قا­لىپتاسۋى سەبەبى بار ەكەندىگى داۋسىز.

باقىت ەجەنحان ۇلى، ر. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتى ازيا جانە تىنىق مۇحيتى ايماعى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى.

dmk.kz

پىكىر قالدىرۋ

قاتىستى ماقالالار