ايتىس ولەڭدەرىنىڭ ادەبيەت تاريحىنان الاتىن ورنى مەن ءمانى ەرەكشە. ويتكەنى، بۇل جانر اسا باي حالىق ادەبيەتىنىڭ ەرتەدەن-اق ءونىمدى دە ارنالى جەكە ءبىر سالاسىن قۇراپ كەلدى. ءتىپتى، ول بۇگىنگى ءومىرىمىزدى بەينەلەۋگە دە ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ وتىر. سوندىقتان بۇل جانردىڭ سۋىرىپسالما (يمپروۆيزاسيا) داستۇرىنە قارىم-قاتىناسى مەن وزىندىك تابيعي بەلگى-سيپاتتارىن، ونىڭ سان عاسىرلار بويى دامۋ ەرەكشەلىكتەرى مەن بۇگىنگى ايتىسقا جالعاسۋ جولدارىن، ايتىستاعى شىندىقتىڭ ورنى مەن كوركەمدىك ماسەلەسىن ارنايى زەرتتەۋ قازىرگى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
ايتىستىڭ ءداستۇرى بىزدەن باسقا قىرعىز، قاراقالپاق، التايلىقتارمەن قاتار تۇرىك ەلىندە دە بار، دەگەنمەن ولارداعى ايتىس ءدال بىزدەگىدەي كولەمدىك، كوركەمدىك بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلە قويماعان. مۇنىڭ حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويعى كاسىپ-تىرشىلىگى مەن سالتىنا، ادەت-عۇرپىنا بايلانىستى كورىنىس تاپقانى ەشبىر داۋ تۋعىزبايدى. سوندىقتان ەلىمىزدىڭ رۋحاني ومىرىمەن ەرتەدەن بىتە قايناسىپ بىرگە جاساپ كەلە جاتقان بۇل قايتالانباس ونەر ۇلتتىق ماقتانىش رەتىندە باعالانۋعا ءتيىس.
قازاق ايتىستارىنىڭ ەرەكشە جانر رەتىندە تانىلىپ، ەل اراسىنان جينالۋى، باسپا بەتىندە جاريالانۋى جانە زەرتتەۋ نىسانىنا الۋى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاۋ الادى. بۇل رەتتە اكادەميك ۆ.ۆ.رادلوۆتىڭ «جار-جار»، «جۇمباق»، «جاناق پەن تۇبەك»، «ۇلبيكە مەن كۇدەرى قوجا»، شورتانباي مەن ورىنباي»، «مانەك پەن وپان قىز» ايتىستارىن، ى.التىنسارين مەن يا.ءليۋتشتىڭ حرەستوماتيالارىندا «جاناق پەن بالا»، «ورىنباي مەن قوجا»، «بولى-تولىق پەن ازىلكەش»، ايدوس پەن قاراشاش»، جىر تارتىستارىن اتاپ وتۋگە بولادى. مۇنان وزگە ت.سەيدالين مەن س.ءجانتوريننىڭ، ن.ي.گرودەكوۆتىڭ، ا.ۆ.ۆاسييەۆتىڭ، م.يۆانوۆتىڭ ت.ب. رەسەيدىڭ ورتالىق قالالارىنداعى، تۇركىستان ولكەسىندەگى باسپا ءسوز بەتتەرىندە، سونداي-اق «تۇركىستان ۋالاياتى»، «دالا ۋالاياتى»، «قازاق»، «ايقاپ» سياقتى ءتول باسىلىمداردا ءجيى جاريالانىپ وتىردى. سونىمەن قاتار قازان توڭكەرىسىنە دەيىن «ءبىرجان مەن سارا»، «ايقىن قىز بەن جارىلقاسىن قوجا»، «جۇسىپبەك پەن شوكەي قىز» سىندى ايتىستار جەكە جيناق رەتىندە قازان قالاسىنان بىرنەشە رەت قايتالانىپ باسىلىپ كەلدى.
كەڭەس كەزەڭىنىڭ العاشقى جىلدارىندا وسى جانردى جيناۋ شارالارىنا ءا.ديۆايەۆ، س.سەيفۋللين، ش.سارىبايەۆ، ءى.جانسۇگىر ۇلى ت.ب. زيالى قاۋىم وكىلدەرى بەلسەنە ارالاسىپ، جاپپاي باسىلىم كورۋىنە مۇرىندىق بولدى. اتالعان شارالار كەيىن دە جالعاسىن تاۋىپ، جەكە جيناقتار رەتىندە جارىققا شىعىپ وتىردى. بۇعان «ايتىس» توپتامالارىنىڭ 1942 (1-ت.)، 1965-1966 (1، 2، 3-ت.)، 1988 (1، 2-ت.) جىلدارداعى تومدارى ايعاقتى دالەل بولادى. وعان جەكەلەگەن حالىق اقىندارىنىڭ كىتاپتارىنداعى ايتىستاردى قوسقاندا، قانشا مول مۇرانىڭ كەيىنگى ۇرپاققا قايتا ورالعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. قازاقتىڭ ايتىس ونەرىن حح عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنان باستاپ شەت ەلدەردەگى قانداستاردىڭ قولىنداعى جادىگەرلەر دە تولىقتىرىپ، حالقىمىزدىڭ وسىناۋ رۋحاني قۇندىلىعىن ۇلىقتاۋعا، دامىتۋعا اتسالىسقانى بارشاعا ءمالىم.
قازاق ايتىسىنىڭ سۋىرىپسالمالىق (يمپروۆيزاسيالىق) ونەردىڭ ەرەكشە دامىعان بيىك شىڭى ەكەندىگىن، ونىڭ ۇلتتىق سيپاتتارىن دالەلدەۋ ءۇشىن جازىلعان زەرتتەۋلەر ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ جاريالانىپ، رەسەي، ەۋروپا عالىمدارىن تاڭداندىرىپ تاستاعان ەدى. اسىرەسە، ولار جۇمباق ايتىستاردى سۋىرىپسالما ونەردەگى اسا ءىرى قۇبىلىس دەپ ءتۇسىندى. مۇنداي جىر سايىسىنا ءتۇسۋ ءۇشىن ايتىسكەردىڭ بويىندا اقىندىق دارىنمەن قاتار ۇلكەن تاپقىرلىق، بىلگىرلىك قاسيەتتەر قالىپتاسۋى كەرەك. ايتىس كەزىندە جاسىرىلاتىن جۇمباقتىڭ قانشالىق تەرەڭ بولعانىنا قاراماي، ونىڭ جاۋابىن قولما-قول، تابان استىندا جۇيەلى كوركەم تىلمەن قايتارۋ ايتىس اقىندارىنىڭ بارلىعىنا بۇيىرا بەرمەيتىن بيىك زەردەنى قاجەت ەتتى.
جوعارىدا ايتىلعانداي، ايتىس ماتىندەرىن جيناۋ، ساقتاۋ، جۇيەلەۋ، جاريالاۋ، زەرتتەۋ ءۇردىسى كەڭەس كەزەڭىندە ەرەكشە قارقىن الدى. سەبەبى حح عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنا دەيىن ايتىستى ۇلتتىق ونەر رەتىندە قادىرلەگەن، ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىزشا جەتكەن وسى قاسيەتتى ءداستۇردى جەتكىزۋشى، دامىتۋشى جامبىل، شاشۋباي، نارتاي، كەنەن، ۇمبەتالى، ءسايادىل سياقتى ونداعان اقىنداردىڭ كوزى ءتىرى ەدى. ولار وتىزىنشى جىلدارداعى ويراندى جىلدارى دا، ەل باسىنا كۇن تۋعان ۇلى وتان سوعىسى تۇسىندا دا قولدارىنان دومبىرالارىن تۇسىرمەدى، وتتى جىرلارى ارقىلى ءۇزىلىپ بارا جاتقان قاراپايىم جانداردىڭ كەلەشەككە دەگەن ءۇمىتىن جالعادى. ءوشىپ بارا جاتقان ونەردى قايتا جانداندىرىپ، جادتارىندا ساقتالعان ايتىس ماتىندەرىن حاتقا ءتۇسىرتتى. وسى جاناشىرلىق ارەكەتتەردىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ ۇلتتىق، ورتالىق عىلىمي كىتاپحانالارىنىڭ، م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ سيرەك قورلارىندا جۇزدەگەن جادىگەرلەر جيناقتالدى.
بۇگىنگى تاڭدا اتالعان قورلاردا شىعۋ توركىنى ءۇش عاسىردى قامتىعان ءبىر جارىم مىڭنان استام ايتىس پەن ولاردىڭ ىشكى جانرلىق تۇرلەرى، ۆەرسيالارى، نۇسقالارى ساقتالعان. بۇنى جۇزدەگەن جىلدار بويى قالىپتاسىپ، شارىقتاي دامىپ، ۇلتتىق مۇراعا اينالعان ايتىستىڭ وننان ءبىر بولشەگى دەپ ساناۋعا بولادى. سەبەبى حالقىمىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارعا دەگەن سالعىرت مىنەزى، قوعامنىڭ ءار كەزەڭدەرىندەگى ساياسي-يدەولوگيالىق تۇيىتكىلدەرى ولاردىڭ تولىق، ساپالى تۇردە حاتقا تۇسۋىنە، ءتۇپنۇسقا نەگىزىندە جاريالانۋىنا كەدەرگىلەر كەلتىرىپ وتىردى. ءبىراق حالقىمىزدىڭ جادىندا «بارعا – قاناعات»، «قاناعات قارىن تويدىرار»، «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەن ۇلاعاتتى ۇعىمدار جاتتالىپ قالعان. وسى سالانى ىرگەلى تۇردە زەردەلەگەن عالىمداردىڭ پىكىرلەرىنە قاراعاندا، قازاقستان مەن دۇنيەجۇزىنىڭ وزگە دە ەلدەرىندەگى قانداستارىمىزدا ساقتالعان ماتىندەردەن 20-25 توم كولەمىندە «ايتىس» جيناقتارىن جارىققا شىعارۋعا مۇمكىندىكتەر بار.
بۇل رەتتە جۇڭگو ەلىندە ۇلگى الارلىق تاجىريبەلەر از ەمەس. مىسالى، بۇعان توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ ءار قازاق اۋدانىندا ەل اراسىنان جينالىپ، ءتورت كىتاپتان باسىلىم كورگەن فولكلورلىق، اۆتورلىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى ايقىن دالەل بولادى. قازاقستاندا دا رۋحاني دۇنيەلەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىق مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، ناتيجەلى ءىس-شارالار جۇرگىزىلىپ جاتقانى بەلگىلى. اتاپ ايتقاندا، 2004 جىلدان بەرى پرەزيدەنت ن.نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلداماسى جۇزەگە اسىرىلىپ، «بابالار ءسوزى» سەرياسىمەن ءبىر عانا فولكلورلىق تۋىندىلاردان ءجۇز توم جيناق شىعارۋ جوسپارى قالىپتى جۇمىس ىستەۋ ۇستىندە. ءقازىر وسى سۇبەلى جوبانىڭ نەگىزىندە توپتامانىڭ توقسان تومى باسپاعا ۇسىنىلىپ، ونى 2013 جىلى اياقتاۋ مىندەتتەلگەن. سوندىقتان قولداعى بار مۇمكىندىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، «ايتىس» جيناقتارىنىڭ كوپتومدىق توپتاماسىن شىعارۋعا تاجىريبە دە، قارجى كوزدەرى دە جەتكىلىكتى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى.
«قازاق حالقىمەن عاسىرلار بويى بىرگە جاساسىپ، ونىڭ رۋحاني ومىرىنەن ەلەۋلى ورىن الىپ كەلگەن وسى ايتىس جانرىنىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىن ءدال قازىرگىدەي مول جينالىپ، زەرتتەلمەگەنى جوعارىدا ەسكەرتىلدى. الايدا، سول تۇستىڭ وزىندە-اق حالىق بويىنداعى سارقىلماس سۋىرىپسالمالىق ءداستۇر مەن ايتىس ونەرىنىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك ماڭىزىن دۇرىس باعالاپ، ول جونىندە العاش عىلىمي ۇستامدى پىكىر ايتقان قازاقتىڭ تۇڭعىش عالىمى، اعارتۋشى-دەموكراتى – شوقان ءۋاليحانوۆ ەدى».
بۇدان كەيىنگى كەزەڭدەردە ورىس وقىمىستىلارى ۆ.ۆ.رادلوۆ، ا.ۆ.ۆاسييەۆ، گ.ن.پوتانين، ن.رىچكوۆ، ا.يانۋشكيەۆيچ، پ.ن.راسپوپوۆ، سونداي-اق قازاقتىڭ ءتول عالىمدارى ا.بايتۇرسىن ۇلى، ح.دوسماعامبەد ۇلى، س.سەيفۋللين، م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ق.جۇمالييەۆ، ە.ىسمايىلوۆ، س.بەگالين، ز.احمەتوۆ، ز.قابدولوۆ، س.قاسقاباسوۆ، م.جارمۇحامەد ۇلى ت.ب. قالام تارتىپ، ايتىستىڭ جانرلىق سيپاتىن، سينكرەتتىك تابىعاتىن، كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىن جان-جاقتى اشۋعا قول جەتكىزدى. اسىرەسە، پروفەسسور م.جارمۇحامەد ۇلى بۇل سالاعا بايلانىستى ۇزاق جىلدار ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر جازدى. ول ايتىستىڭ جانرلىق سيپاتىنا بايلانىستى بۇرىنعى-سوڭدى زەرتتەۋلەردى زەردەلەي كەلىپ، ونى مىنانداي ىشكى تۇرلەرگە جۇيەلەيدى:
1) “سالت-ادەت جانە مىسال ايتىستار”: ا) “بادىك ايتىسى”، ءا) “جار-جار” ۇلگىسىندەگى ايتىستار، ب) قىز بەن جىگىت ايتىستارى، ۆ) قايىمداسۋ جانە قاعىسۋلار، گ) مىسال ايتىس؛ 2) اقىندار ايتىسى: ا) ءدىن ايتىسى، ب) جۇمباق ايتىسى، ۆ) جازبا ايتىس.
ايتىس – حالىقتىڭ تۇرمىس سالتىمەن، ەتنوگرافيالىق بولمىسىمەن تىعىز بايلانىستى ءوربىپ وتىرعانمەن، كەيدە قوعامدىق سانامەن دە استاسىپ كەتەتىن ومىرشەڭ جانر. بۇعان بىرنەشە دالەلدەر كەلتىرۋگە بولادى. بىرىنشىدەن، قوعامنىڭ دامۋىنا جانە سۇرانىستىڭ بولماۋىنا بايلانىستى جوعارىدا كورسەتىلگەن ايتىستىڭ بىرنەشە تۇرلەرى قولدانىستان شىعىپ، ۇمىتىلا باستاعانى اڭعارىلادى. ماسەلەن، بادىك ايتىسى ءاۋ باستا ءتورت تۇلىك مالعا كەلگەن اۋرۋ-ىندەتتەرگە بايلدانىستى تۋىپ، بارا-بارا جاستاردىڭ ويىن-ساۋىق كەزىندەگى ءازىل-قاعىستارعا ۇلاسقان بولسا، كەيىنگى ءبىر عاسىر اياسىندا اۋىزعا الىنباي، ۇمىتىلا باستاعان. ال ۇيلەنۋ سالتىنا قاتىستى ايتىلاتىن جار-جار ۇلگىسىندەگى ايتىستار دا سيپاتىن وزگەرتىپ، كەلىن ءتۇسىرۋ كەزىندە جالپى تويشى قاۋىم قوسىلىپ ورىندايتىن قىسقا جىر كەيپىنە ءتۇسىپ قالعاندىعى بەلگىلى.
قايىمداسۋ مەن قىسقا قاعىسۋ ايتىستارى دا ادەتتە قىز بەن جىگىتتىڭ، بولماسا جەڭگەسى مەن قاينىسىنىڭ ءبىر-بىرىن دارىپتەپ ماقتاسۋىنان، ياكي اجۋا-كۇلكى ەتىپ تيىسە قاعىسۋىنان باستالادى. مۇنىڭ كونە ۇلگىلەرىندە باستاپقى ەكى جول ەكى جاققا بىردەي باستان-اياق وزگەرىسسىز قايتالانادى دا، ايتىلار نەگىزگى وي سوڭعى، شەشۋشى تارماقتاردا عانا بەرىلەدى. بۇل ەرەكشەلىك قايىمداسۋدىڭ اۋەل باستا ءتۇر-مازمۇنى جاعىنان تىم قاراپايىم، جاڭا تالاپ جاستارعا قۇراستىرىپ ايتۋعا مەيلىنشە جەڭىل بولعانىن اڭعارتادى.
مىسال ايتىستاردىڭ نەگىزى جەكە اۆتورلارعا ءتان بولسا دا، ايتۋشىلارى بىرتىندەپ ۇمىتىلعان سوڭ، حالىقتىق تۋىندىلارعا اينالىپ كەتكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ءتىپتى، حح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا مىسال ايتىستاردى شىعارۋشىلارى تۋرالى مالىمەتتەر دە ءجيى ۇشىراسادى. كوشپەلى ەلدىڭ تۇرمىس-كۇيى مىسال ايتىستار ارقىلى سان-الۋان تاقىرىپ ماڭىندا ءوربىپ وتىرادى. ادەتتە، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىس جاعدايى ءتورت تۇلىكپەن ولشەنەتىنى بەلگىلى. بۇل تۇرعىدا جانى مالىنىڭ ساداعاسى بولعان قازاق ءۇشىن باستى جاۋ – جىرتقىشتار. ادام مەن قاسقىر اراسىنداعى ايتىستىڭ مول بولاتىنى دا سوندىقتان. ەر قاناتى بولعان اتتىڭ يەسىمەن سىرلاسۋى دا يت-قۇستان كەم تۇسپەيدى. بارلىق مىسال ايتىستارداڭ مازمۇندىق سيپاتىنا ۇڭىلە قاراعاندا، ايتۋشىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ (كەدەي، جەتىم، جەسىر، قويشى، تاز، ت.ب.) بەلگى-نىشانى بايقالىپ وتىرادى. وسىعان وراي اقىندار داۋلەتتىلەر مەن بيلىك يەلەرىنە دەگەن ىشكى قىجىلىن، قارسىلىعىن ءبىلدىرۋدىڭ قۇرالى رەتىندە ايتىستى ۇتىمدى پايدالانعان.
اتالعان مىسالدارعا قاراعاندا، “سالت-ادەت جانە مىسال ايتىستارعا” جاتاتىن جىر تارتىستارىنىڭ كوپشىلىگى جاستار اراسىندا وتەتىندىگى، دالىرەك ايتقاندا، كەلەشەكتە ءىرى اقىندار ايتىستارىندا ب ا ق سىنايتىن تالاپكەرلەردىڭ ءوسۋ باسپالداقتارى، شىڭدالۋ مەكتەبى ىسپەتتى بولعان. وكىنىشكە وراي بۇل ايتىس تۇرلەرىنىڭ «قىز بەن جىگىت ايتىسىنان» وزگەسى ۇمىتىلىپ، بىرنەشە ۇرپاقتىڭ جادىنان شىعىپ قالدى. سوندىقتان جانردىڭ وسى تۇرلەرىن زامان ۇردىسىنە قاراي جاڭعىرتىپ، حالىققا قايتارۋ بۇگىنگى عالىمدار مەن مادەنيەتتانۋشىلاردىڭ ازاماتتىق پارىزى بولىپ قالما بەرمەك.
اقىندار ايتىسىنىڭ تاريحىنا تەرەڭىرەك كوز جىبەرسەك، بۇل ءداستۇرلى ونەر قازاق مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ءقاۋىپ تونگەن جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزەڭىندە ۇزاق ۋاقىت ءۇزىلىپ قالعانىمەن، ءحۇىىى عاسىردىڭ اياعىندا قايتا جاندانىپ، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ دامۋدىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەنىن كورۋگە بولادى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن دە سايابىرسىپ، «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» دەگەندەي زامان تۋعانى بەلگىلى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى حالىقتى ىنتىماق-بىرلىككە، وتانشىلدىققا شاقىرىپ، جىگەرلەندىرۋ ماقساتىندا ايتىس قايتا ۇيىمداستىرىلا باستادى. ءبىراق ونىڭ مازمۇندىق سيپاتى وزگەشەلەنىپ، ءداستۇرلى تابيعاتىنا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. 1943 جىلدىڭ تامىز ايىندا قاراعاندى قالاسىندا وتكەن اقىندار ايتىسى مەملەكەت يدەولوگياسىن ناسيحاتتاپ، ەڭبەكشىلەردىڭ جەڭىسكە دەگەن ءۇمىتىن وياتتى. كەيىن بۇل ءۇردىس جازبا ايتىس تۇرىنە اۋىسىپ، رەسپۋبليكالىق باسپا ءسوز بەتتەرىندە جالعاسىن تاۋىپ جاتتى. كوتەرىلەتىن تاقىرىپتار دا وكىمەتتىڭ جوبا-جوسپارلارىنا سايكەستەندىرىلدى. مىسالى، سوعىستان كەيىنگى جىلدارى شارۋاشىلىقتاردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ، تىڭدى كوتەرۋ ماسەلەلەرىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى. اۋىلدىق، اۋداندىق، وبلىستىق ايتىستاردىڭ جەڭىمپازدارى 1961 جىلى الماتىدا باس قوسىپ، اياعى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ۇلكەن ايتىسقا ۇلاستى. كەيىنگى جىلدارى دا اۋدانداردا، وبلىستاردا ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ايتىستار ۇيىمداستىرىلىپ وتىرعانمەن، 1971 جىلعى جامبىلدىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىنا ارنالعان جىر بايگەسىنىڭ ورنى ەرەكشە بولدى. بۇل ايتىستا قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇپكىرىنەن جينالعان ءالىمقۇل جامبىلوۆ، شولپان قىدىرنيازوۆ، بيكەن سەمبايەۆا، جاقسىلىق ساتىبەكوۆ، قاليحان التىنبايەۆ، كوپباي وماروۆ سياقتى ونداعان اقىنداردىڭ جىر باسەكەسىنەن ارىدان ۇزىلمەي كەلە جاتقان سۋىرىپسالما ءداستۇردىڭ وزىق ۇلگىلەرىن كورۋگە بولادى.
ءسال ۇزىلىستەن كەيىن بۇل ءداستۇر جالعاسىن تاۋىپ، اقىندار ايتىسىنىڭ زامانعا ساي مازمۇنى جەتىلدىرىلىپ وتىردى. جالپى قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن بىردەن-بىر ومىرشەڭ جانرى رەتىندە رۋحاني ءومىردىڭ تورىنەن ويىپ ورىن الدى. الايدا، ونىڭ دا شەشىلمەگەن تۇيىتكىل ماسەلەلەرى از ەمەس. اتاپ ايتار بولساق، كەيىنگى كەزدەرى ايتىستا ءدىن تاقىرىبى ءبىرشاما كوتەرىلىپ جۇرگەنمەن، ونىڭ «جۇمباق ايتىس»، «جازبا ايتىس» سەكىلدى تۇرلەرى ءۇزىلىپ قالدى. وعان مىنانداي سەبەپتەر بار: «جۇمباق ايتىستار – قازاق سۋىرىپ سالما ونەرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى باسىم، كۇردەلى سالاسى. جىر سايىسىنىڭ مۇنداي تۇرىندە ايتىسۋ ءۇشىن ايتىسكەرگە – اقىندىق دارىننان وزگە تاپقىرلىق، ۇشقىر دا ورەلى وي، سەرگەك سانا تالاپ ەتىلەدى. اقىنداردىڭ قابىلەتىنە بايلانىستى ايتىستىڭ تاعدىر-تالايى بىردەن، تابان استىندا شەشىلەدى. سوندىقتان دا مۇنداي جاۋاپكەرلىگى مول باسەكە – سىناققا كەز-كەلگەن اقىن ارالاسا بەرمەگەن». ءقازىر دە سولاي، اقىندار مۇنداي ايتىستىڭ كۇردەلى تۇرىنە دايىن ەمەس.
ال جازبا ايتىسقا كەلەر بولساق، جانردىڭ بۇل ءتۇرى حح عاسىردىڭ باسىندا ايىرىقشا بەلەڭ العانى بەلگىلى. ەكەۋارا حات ارقىلى ايتىسۋ – قازاقستاننىڭ بار ايماعىنا قاتىستى ءسوز ونەرى. الايدا، بىرنەشە ايتىسكەردىڭ جىر جارىسىنا توپتاسا ارالاسۋىن سىر بويىنىڭ، وڭتۇستىك قازاقستان ءوڭىرىنىڭ، جۇڭگو قازاقتارىنىڭ اقىندارىنان عانا كورۋگە بولادى. مىسالى، “التى اقىننىڭ ءومىر تۋرالى ايتىسى”، “كەتە ءجۇسىپ، جۇبانياز، قۇلنازار”، “كەتە ءجۇسىپ، تۇرىمبەت جىراۋ، جيەنباي جىراۋ”، “كەتە ءجۇسىپ، قاڭلى ءجۇسىپ، ناقىپ قوجا» ت.ب. جازبا ايتىستار وسى سوزگە ايعاق بولارى. شىعىستىق ىلىمگە جەتىك سىر شايىرلارى ايتىستارىنىڭ ءتۇپ قازىعى ءدىن ماسەلەسى بولىپ كەلەدى. كەيدە بۇل ايتىستار بىرنەشە جىلدارعا سوزىلىپ، تۇرماعامبەت، كەرەيىت داڭمۇرىن سىندى ابىرويلى ازاماتتاردىڭ ارالاسۋىمەن اقىندار تاتۋلاسىپ وتىرعان. جوعارىدا ايتىلعانداي، ايتىس بارىسىندا جۇمباقتاسىپ تا كەتەتىن تۇستارى از ەمەس. كەيدە حاتپەن باستالعان ەگەستىڭ اياعى بەتپە-بەت ايتىسقا ۇلاسىپ جاتادى. پىكىردىڭ دالەلدىگى ءۇشىن تالايدى كوركەمدىگىمەن تاڭداي قاقتىرعان “مولدا مۇسا مەن مانات قىز” ايتىسىن اتاسا دا بولادى.
بۇگىنگى تاڭدا «جازبا ايتىس» ءداستۇرىن قايتا جالعاستىرۋدىڭ مۇمكىندىگى مول. وعان ارقاۋ بولاتىن تاقىرىپتار دا، اقىندار دا، دانەكەر بولاتىن باسىلىمدار دا جەتكىلىكتى، تەك جاستار جاعىنان باستاماشىل، ۇيىمداستىرۋشىلىق ىس-ارەكەتتەر كەرەك سياقتى.
ايتىس – سينكرەتى ونەر. ونىڭ كوپقىرلىلىعىن پروفەسسور ءا.قوڭىراتبايەۆ بىلايشا جۇيەلەيدى: “...ەسكى ايتىس اقىندارىندا يمپروۆيزاسيانىڭ ءتورت ءتۇرلى ونەرى بىرلەسىپ، ول سينكرەتيزم اڭعارىندا كورىنگەن: 1) ولار اسقان يمپروۆيزاتور بولعان، مۇنى ءسوز ونەرى دەيمىز؛ 2) تەڭدەسى جوق كۇيشى (دومبىرا، قوبىز) بولعان، مۇنى مۋزىكالىق يمپروۆيزاسيا دەيمىز؛ 3) ولار عاجاپ ورىنداۋشى (سوليست، ارتيست) بولدى؛ 4) زامان، ەل جايىن تەرەڭ تولعايتىن ۇلكەن ويشىل، ۇستاز بولدى. بۇگىنگى اقىنداردا الدىڭعى ءۇش بەلگى ءوزىنىڭ ورنەگىن جويا باستاعان. عالىمنىڭ تۇجىرىمىندا بۇل قاسيەتتەر ءار ايتىسكەردىڭ بويىندا ءوزارا ۇندەسىپ، جىمداسىپ جاتۋعا ءتيىستى.
يمپروۆيزاتورلىق دارىن اقىنعا تۋمىسىنان بەرىلەتىن تابيعات سىيى بولعانمەن، ماڭايىنداعى ايتىسكەرلەردەن ۇيرەنۋگە، تالماي ىزدەنۋ ارقىلى ايتىسقا توسەلۋ – اقىن ءۇشىن شىڭدالۋ ساتىسى. “بۇل قاسيەت وڭاي ورنامايدى، ول شىن اقپا اقىن ونەرىنە بەيىم بولعان كۇننىڭ وزىندە دە ۇزاق سونار جول كەشىپ، سان سايىستا سىلكىسە ءجۇرىپ سان رەت جاعا جىرتىپ، تون توزدىرىپ بارىپ كەلەدى”، – دەيدى م.اۋەزوۆ. بۇعان ايتىسكەردىڭ ءتالىم العان اقىندىق مەكتەبىن دە قوسقان ءجون سياقتى. سەبەبى ايتىس اقىنىنىڭ جوعارىدا اتالعان قىرلارىنىڭ قالىپتاسۋى دا ءتالىم العان ورتاسىنا، ۇلگى تۇتقان ۇستازدارىنا بايلانىستى. اسىرەسە، مۋزىكالىق يمپروۆيزاسيا، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىك ءوزى شىققان ونەر وشاعىمەن تىعىز بايلانىستى بولادى.
مىسالى، جەتىسۋ اقىندارىنىڭ، دالىرەك ايتقاندا ءسۇيىنباي، باقتىباي، كەنەن، قالقا ت.ب. اقىنداردىڭ شابىت شاقىرعاندا اششى ايقايعا باسۋى، بولماسا قۇلاق بۇراۋى – سوناۋ قابان جىراۋدان باستاۋ العان ءۇردىس. نەمەسە ءسۇيىنباي، قۇلمامبەت، مايكوت، جامبىل، بولتىرىك، كەنەن سياقتى اقىنداردىڭ تىڭدارماندى وزىنە تارتۋ ماقساتىندا ايتىس الدىندا، ءتىپتى ورتاسىندا جىر جىرلاپ، ءان شىرقايتىن، كۇي جارىستارىنا شىعاتىن سان قيلى دارىننىڭ يەلەرى ەكەندىگى ەل اراسىندا اڭىز، اڭگىمە بولىپ قالعان. مۇنان وزگە ايتىس اراسىنداعى ءازىل-قالجىڭ، ميميكالىق قيمىل-ارەكەتتەر، دومبىرانىڭ اياقپەن، پىشاقتىڭ جۇزىمەن تارتۋ سەكىلدى ارتيستىك ونەردىڭ تۇرلەرى از بولماعان.
ارا قاشىقتىعى مىڭداعان شاقىرىم جىراقتا جاتقان باتىس پەن شىعىس، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك وڭىرلەرىندەگى حالىق پوەزياسىنىڭ قۇرىلىسىندا، پىشىنىندە، قولدانىلاتىن مۋزىكالىق سارىندار مەن ورىندالۋ ماشىقتارىندا وزگەشەلىكتەر جوق ەمەس. مۇنى تاريحي، گەنەتيكالىق، پسيحولوگيالىق تۇتاستىق، تانىمدىق، گەوگرافيالىق جاعداياتتارعا بايلانىستىرعان ءجون سياقتى. قازاقتىڭ تامىرى تالاي تەرەڭگە سۇعىنىپ كەتكەن ءداستۇرلى ەرەكشەلىكتەرى بۇگىنگە ۇزىلمەي كەلدى. ءبىراق قازىرگى ايتىستاردا بۇل ءداستۇر ساقتالمايتىنى وكىنىشتى. ايتىسكەرلەردىڭ جاتتامالى اۋەنگە، اسىرەسە كەلسە دە، كەلمەسە دە تانىمال اقىنداردىڭ ماقامىنا سالىپ، عاسىرلار بويى ساقتالىپ كەلگەن ايماقتىق مەكتەپتەردىڭ مۋزىكالىق داستۇرىنە نەمقۇرايدى قاراۋى قىنجىلتادى. بۇل – قازىرگى ايتىستىڭ شەشىمىن تاپپاعان تۇيىتكىلدى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى.
اقىننىڭ قارسىلاسىن ارنايى ىزدەستىرىپ، ماقساتتى تۇردە ايتىسۋعا نيەتتەنۋى، ونىڭ جەكە باسىنا، ەلى مەن جەرىنە، تۇلعالى ازاماتتارىنا بايلانىستى كەمشىلىكتەردى ايعاقتايتىن مالىمەتتەردى جيناقتاۋى، وزىنە كەرەكتى ولەڭ ولشەمدەرىن الدىن الا دايىنداۋى سەكىلدى تاسىلدەر ەرتە كەزەڭىدەردە دە قولدانىستا بولعان. بۇعان حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنە دەيىن ءبىرجاننىڭ سارانى، اجەكتىڭ ءشارىپجامالدى، تاڭجارىقتىڭ قويدىمدى، كەنەننىڭ نۇريلانى ادەيى ىزدەپ كەلىپ ايتىسقانى ايقىن دالەل. وسى كورسەتىلگەن ايتىستاردىڭ تاريحىنا قاراعاندا، بەلگىلى اقىننىڭ ءوزىن ىزدەپ كەلە جاتقانىن ەستىپ، قارسىلاس تا مۇمكىندىگىنشە قام جاسايتىنىن اڭعارۋعا بولادى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى بولجام عانا، شىندىعىندا ايتىس اۋانى وزگەرىپ كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن. جىر دوداسىندا جەڭۋ، جەڭىلۋ اقىنداردىڭ تابيعي دارىن-قابىلەتىنە، يمپروۆيزاتورلىق شەبەرلىگىنە، ومىردەن العان تاجىريبەسىنە بايلانىستى.
حح عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارىنان بەرگى ايتىستاردا قارسىلاستاردىڭ بىر-بىرىمەن الدىن الا كەلىسۋى، ايتىستا كۇنى بۇرىن دايىندالعان جاتتامالى جازبا ءماتىندى ايتۋ سياقتى كەلەڭسىز جايتتار كەزدەسەدى. ويمىزدى دالەلدىگى ءۇشىن پروفەسسور م.دۇيسەنوۆتىڭ مىنا دەرەگىنە جۇگىنۋگە بولادى: «سوڭعى جىلدارى ءوتىپ جۇرگەن اقىندار ايتىسىنىڭ ءبىراز سىرلارى بىزگە ءمالىم-دى. وتكەن جامبىل مەرەكەسىنە (1971 جىلعى – ت.ءا.) ارنالعان اقىندار ايتىسىندا ءبىز سول وتكەن ايتىستارداعى تەرىس ءادىس، سۋىرىپسالما اقىندىق ونەرىنىڭ بەدەلىن تۇسىرەتىن جاساندىلىقتى مۇمكىندىگىنشە قايتالاماۋعا كۇش سالدىق. دەگەنمەن، «ارۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» دەگەندەي بۇرىنعى ادەت بەل بەرە قويعان جوق. ايتىسقىسى كەلەتىن سۋىرىپسالما اقىنداردىڭ اۋەلى اياق الىسىن بايقاۋ نيەتىمەن، ۇلى بايگە الدىندا بولاتىن «جاياۋ جارىستى» وتكىزدىك. اقىندار الدىن الا ولەڭمەن قاقتىعىسىپ، شاما-شارقىن بايقاسقانى ءجون ەدى. ونداي اقىندار، ارينە بولدى. ءبىراق «ايتىسقا تۇسەمىن» دەپ اۋىلدان بەلىن بايلاپ شىققان كەيبىر اقىندارىمىز:
– ايتىساتىن ارىپتەستەرىمىزدى كورسەتىڭىزدەر، ءبىز الدىن الا دايىندالا بەرەيىك، – دەگەندى ايتتى. بىلاي قاراعاندا مۇندا ەشقانداي سوكەتتىك جوق سياقتى ەدى. ءار وبلىستان كەلگەن اقىندار ارىپتەسىمەن تانىسىپ، وبلىس جايىن سۇراسايىن دەگەنى بولار، ونىسى ءجون عوي دەگەن وي بولعان. جوق ءبىز قاتەلەسىپپىز. ايتىساتىن ەكى اقىن ەرتەڭ جۇرت الدىنا شىققاندا قايسىسى نە ايتادى، نە دەپ جاۋاپتاسادى، سونى كۇن ىلگەرى جازىپ ۇلگىرسە، جاتتاپ تا الماق ەكەن. ول-ول ما، ءبىر اقىنىمىز:
– مەنىڭ ايتىس ولەڭىمنىڭ تەكستى دايىن، – دەپ ەسكەرتتى.
– قالايشا؟ – دەدىك تاڭ قالىپ، – ءسىز كىممەن ايتىساتىنىڭىزدى قايدان ءبىلدىڭىز؟
– كىممەن ايتىسسام دا ماعان ءبارى ءبىر، – دەدى.
ءبىز جاعامىزدى ۇستادىق. تابان استىندا سۋىرىپسالىپ جىر شىعارادى دەگەن اقىنىمىز، كۇن ىلگەرى ايتىسىن دايىنداپ كەلسە، ونداي ايتىستا قانداي سۋىرىپسالىپ ايتۋشىلىق (يمپروۆيزاسيالىق) ونەر بار؟»
ءبىز بۇدان قىرىق جىل بۇرىن وتكەن ايتىس پەن بۇگىنگى جىر بايگەلەرىنىڭ اراسىنداعى ەرەكشەلىكتەردى، جاڭاشىل جەتىستىكتەردى ءبىلۋ ماقساتىندا عالىمنىڭ ويىن تۇگەل جەتكىزۋگە تىرىستىق. شىندىعىندا، وسى ۋاقىتتا نە ۇتتىق، نەدەن ولقى تۇستىك؟ بىزدىڭشە، ەكى جاعى دا بار.
ۇتقانىمىز: حالىقتىڭ باسىندا قانداي قيىنشىلىق تۇسپەسىن، سۋىرىپسالمالىق ءداستۇر جالعاسىن تاۋىپ، وركەندەپ دامىپ وتىردى. بۇعان 1961، 1971، 1980، 1990، 1991 جىلدارى الماتىدا وتكەن رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق ايتىستار ايعاق بولادى. بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە ۇيىمداستىرىلعان ءتۇرلى دەڭگەيلەردەگى جىر بايگەلەرى بۇگىنگى كوزى قاراقتى جانكۇيەرلەردىڭ جادىندا ساقتالىپ قالدى دەپ ويلايمىز. ءتۇرلى وقيعالارعا تولى سوڭعى ءبىر عاسىردىڭ اياسىندا ايتىسكەر اقىنداردىڭ بىرنەشە بۋىندارى قالىپتاسىپ، ۇلتتىق مادەنيەتكە زور ۇلەستەرىن قوسقاندىعىنىڭ كۋاسى بولامىز. كەڭەس كەزەڭىنە دەيىنگى دارابوز دارىنداردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، حح عاسىردىڭ ءار كەزەڭدەرىندە قولىنان دومبىراسىن تۇسىرمەگەن جامبىل، شاشۋباي، دوسكەي، نارتاي، ءسات، نۇرقان، قايىپ، كوشەن، كەنەن، ءسايادىل، ۇمبەتالى، نۇرلىبەك، ماناپ، شاكىر، ءاسىمحان، ماناپ، كوكەن، كوشەنەي، ناسيحا، سارا، شولپان، ماعيراش، نادەجدا سىندى ونداعان تارلاندار، كەيىن وسى ءداستۇردى جالعاعان قاتيموللا، ەرىك، قونىسباي، بايانعالي، جانداربەك، اسەلحان، ءاسيا، جادىرا، ايتاقىن، شورابەك، ەسەنقۇل سەكىلدى اقيىقتار ايتىس تۋىن بيىككە كوتەردى. ال ەكى عاسىردىڭ توعىسىندا بۇل ونەرگە قۋانىش، مەلس، اباش، نۇرلان، مۇحامەتجان، ءورازالى، ايبەك، بەكارىس، ءابىلقايىر، امانجول، التىنكۇل، اينۇر، اقمارال ت.ب. تالانتتار كەلدى. بۇگىندە ايتىستىڭ الىپپەسىن ۇيرەنىپ جۇرگەن جاس تالاپتاردىڭ سانى دا از ەمەس. ءار كەزەڭدەردە وسى ونەردىڭ ۇزىلمەۋىنە ۇيىتقى بولعان، جاناشىرلىق تانىتقان زيالى قاۋىمنىڭ وكىلدەرىن دە ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. بۇل رەتتە م.اۋەزوۆ، ە.ىسمايىلوۆ باستاعان عالىمداردىڭ، كلاسسيك جازۋشىلار ع.مۇسىرەپوۆتىڭ، س.مۇقانوۆتىڭ، ع.مۇستافيننىڭ، سەكسەنىنشى جىلداردان بەرى ايتىس ۇيىمداستىرۋعا تەر تەگىپ جۇرگەن اقىن ج.ەرماننىڭ، قوعام قايراتكەرلەرى ءو.جانىبەكوۆتىڭ، ن.ورازالينوۆتىڭ ەسىمدەرىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ورىندى.
قاي داۋىردە بولماسىن ايتىستىڭ ىشكى مازمۇنى سول قوعامداعى حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايىنا، كەمشىلىكتەرى مەن جەتىستىكتەرىنە بايلانىستى ءوربىپ، كوركەمدىگى جاعىنان بيىك بەلەستەرگە كوتەرىلدى. ءسويتىپ، ادەبيەت تاريحىندا ءداستۇرلى ءسوز ونەرىنىڭ جالعاسى رەتىندا جازىلىپ قالدى جانە حالقىمىزبەن ماڭگى بىرگە جاساي بەرەتىنىنە ەشكىمنىڭ دە كۇمانى جوق.
ولقى تۇسەتىن تۇسىمىز: بىرىنشىدەن، ايتىستىڭ مازمۇندىق جاعىنا قانشا كوڭىل بولگەنىمىزبەن، ونىڭ جوعارىدا اتالعان «جار-جار»، «مىسال ايتىس»؛ «ءدىن ايتىس»، «جۇمباق ايتىس»، «جازبا ايتىس» سەكىلدى تۇرلەرىن قايتا جانداندىرىپ، بۇگىنگى ۇرپاقتتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ، كەلەشەككە اماناتتاۋعا سەلقوستىق تانىتۋىمىزدا. ەكىنشىدەن، قازىرگى جىر تارتىستارىندا قوعامداعى كەمشىلىكتەر، قىلمىستىق ارەكەتتەر جالپىلاما ايتىلىپ، ناقتى تۇلعانىڭ، باسشىنىڭ، ياكي شەنەۋنىكتىڭ كەمشىن، جات ىس-ارەكەتتەرىن ايعاقتى دالەلدەرمەن بەتىنە باسۋ جاعى جەتىسپەيدى. جالتاقتىق بار. «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق» دەگەن دالا دەموكراتياسىنىڭ قاعيداسىن ۇستانعان ماحامبەت پەن شەرنيازدىڭ بايماعامبەت سۇلتاندى، شوجەنىڭ قۇنانبايدى، تۇبەك، ءسۇيىنباي، باقتىباي اقىنداردىڭ تەزەك تورەنى، جامبىلدىڭ ماڭكە بولىستى جۇزبە-جۇز سىنعا الۋ ءداستۇرى جالعاسىن تابۋعا ءتيىستى.
ۇشىنشىدەن، جوعارىدا پروفەسسور م.دۇيسەنوۆ جازعان ايتىسكەرلەردىڭ جاتتاندى ارەكەتتەرى دە كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. سوندىقتان سۋىرىپسالمالىق اتا ءداستۇردى بۇزعان اقىندار ءتيىستى جازاسىن الىپ، ءتىپتى ايتىسقا قاتىسۋ قۇقىنان اجىراتىلۋعا ءتيىستى دەپ ەسەپتەيمىز. تورتىنشىدەن، ايتىستىڭ جاڭا، زاماناۋي ەرەجەسىن قابىلداپ، اقىنداردىڭ ايتىس كەزىندەگى ۋاقىتى شەكتەلمەۋ كەرەك. بۇل رەتتە كەيىنگى كەزدەرى «حابار» ارناسىندا ۇيىمداستىرىلعان جاس اقىندار ايتىسىنىڭ جۇرگىزىلۋ ءتارتىبىن ۇلگى ەتىپ الۋعا بولادى. بەسىنشىدەن، ءار اۋداندا، وبلىستا، ءتىپتى اۋىلداردا ايتىس مەكتەپتەرىن ۇيىمداستىرىپ، وندا ايتىسكەرلىك شەبەرلىكپەن قوسا تالاپكەرلەرگە ەتيكالىق نورمالاردى (ارىپەستى سىيلاۋ، اتالى سوزگە توقتاۋ ت.ب.)، ايماقتىق ءداستۇردى (جەرگىلىكتى داستەردە دومىرا، قوبىز، سىرناي تارتۋ، ماقام، اۋەنگە ۇيرەنۋ) ساقتاۋعا باۋلۋ كەرەك.
التىنشىدان، ايتىستىڭ تالاپقا ساي ءوتىپ، اقىنداردىڭ ءادىل باعالانۋى ءۇشىن قازىلار قۇرامىنا تەك تاجىريبەلى ايتىس اقىندارى مەن ادەبيەتتىڭ وسى سالاسىن زەرتتەگەن عالىمداردى عانا كىرگىزگەن ءجون. ولار ايتىستىڭ كەزەكتى ساتىلارىندا اۋىستىرىلىپ وتىرسا، ونەردىڭ دە، ايتىسكەرلەردىڭ دە ساپاسى ارتاتىنى انىق. سوندا عانا ايتىستىڭ ۇلتتىق سيپاتى، ءداستۇرلى تابيعاتى ساقتالىپ، حالىقپەن بىرگە ماڭگى جاسايدى.
توقتار الىبەك، م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى
پىكىر قالدىرۋ