قازاقتا: “قاسقىردىڭ كۇشىگى تاۋعا قاراپ ۇليدى” دەگەن ءسوز بار. ءبىز كوپ ءومىرىمىزدى قىتايدا وتكىزگەنىمىزبەن تاريحي وتانىمىزدىڭ قايدا ەكەنىن ابدەن بىلەتىنبىز. ءۇرىمجى قالاسىندا تۇرىپ جاتقانبىز. 1992 جىلدىڭ جازىندا دۇنيەجۇزىلىك قازاق قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قالداربەك نايمانبايەۆ ۇرىمجىگە كەلدى دەگەن حابار ەستىدىك. قالەكەڭ جولداستارىمەن كۇنلۇن قوناقۇيىنە تۇسكەن ەكەن. ءبىز مارقۇم جازۋشى جاقسىلىق ءساميت ۇلى، شينجياڭ حالىق باسپاسىنىڭ رەداكتورى دالەلحان ىسمايىل ۇلى ۇشەۋمىز ولاردى ىزدەپ تاۋىپ، اڭگىمەلەستىك. قالەكەڭ الدىمەن قىتايدىڭ قازاقتارى قوزعالمايدى عوي دەپ تاڭداندى. ءبىز «جۇڭگو قازاقتارى موڭعوليانىڭ قازاقتارىنا ۇقسامايدى. قازاقستانعا كوشۋ ءۇشىن الدىمەن شاقىرۋ كەرەك. ودان سوڭ پاسپورت جاساتۋ كەرەك. ءبىز ءسىزدى وسى شارۋامەن ىزدەگەنبىز» دەدىك. شاقىرۋ كەرەك بولسا جىبەرەمىز، - دەدى قالەكەڭ. سونىمەن كوڭىلىمىز تىنىپ، قالەكەڭدەردى الماتىعا اتتاندىردىق. ەندى دايىندىق جاساۋ كەرەك بولدى. وسى ارالىقتا قازاقستانعا كوشەمىز دەگەن ءۇش وتباسىمەن جاقسىلىق بايلانىس جاساپتى. ولار – عالىم قاليبەك ۇلى، اسان ابەۋ ۇلى جانە ارميابەك ساعىندىق ۇلى ەكەن. ءبارىمىز باس قوسىپ، دۇنيەجۇزىلىك قازاق قاۋىمداستىعىنا حات جازدىق. ول حاتتى الماتىعا ارميابەك ساعىندىق ۇلى جەتكىزدى جانە شاقىرۋ الىپ كەلدى. جاقسىلىق مىنەزى بىربەتكەي ادام ەدى. ونىڭ قازاقستانعا قونىس اۋدارۋىنا كوپ بوگەت بولدى. ش ۇ ا ر پارتكومىنىڭ حاتشىسى ءجانابىلدىڭ الدىنان ءوتىپ، ودان كەيىن پەكينگە بارىپ ارىزداندى. قكپ-نىڭ مۇشەلىگىنەن دە باس تارتتى. اقىرى قويماي ءجۇرىپ، قازاقستانعا كوشۋگە رۇحسات الدى. جاقسىلىق پەن ارميابەكتىڭ وتباسىن 1993 جىلدىڭ كوكتەمىندە الماتىعا جولعا سالدىق. مەن وتباسىممەن 2004 جىلدىڭ كوكتەمىندە كوشىپ كەلدىم. وسى ارالىقتا بالالارىمدى وقۋعا ورنالاستىرۋ جۇمىسىمەن الماتىعا كەلىپ-كەتىپ ءجۇردىم.
ءبىر تاڭدانعانىم – شەكارادا كەزدەسكەن ءبىرىنشى سولدات، كوشى-قون پوليسياسىندا كەزىككەن ءبىرىنشى قىز اقشا سۇرايتىنى بولدى. ال پاسپورت جاساتۋ، ۆيزا قويدىرۋداعى كورگەن قيىنشىلىقتارىمدى ايتايىن دەسەم جىلاپ جىبەرەمىن بە دەپ قورقىپ وتىرمىن. شەتەلدەردەن كەلگەن كەي اعايىندار ورالمان دەگەن اتاۋعا وكپەلەيدى ەكەن. مەنىڭشە وعان وكپەلەۋدىڭ تۇك تە قاجەتى جوق. شەتەلدەردەن تاريحي وتانىنا قايتقان قازاقتاردى ءبىر سوزبەن اتاۋ كەرەك قوي. ورىسشا رەپاتريانت دەيدى. قىتايشا گۇيچياۋ دەيدى. وسى ماعىناعا ءبىر اتاۋ كەرەك بولسا وقىرمان، كورەرمەن دەگەن سوزدەردىڭ ۇلگىسىمەن جاسالعان ورالمان دەگەن ءسوز جامان تەرمين ەمەس. ال قانداس دەگەن ءسوز تەرمين بولا المايدى. ويتكەنى قاي قازاق قانداس ەمەس.
ال وكپەلەيتىن ءىس بار ما؟ بار. “ الدىمەن سەنى كىم شاقىرىپ كەلدى” دەگەن ءسوز. ءبىزدى وتان شاقىردى، پرەزيدەنت شاقىردى. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ “دۇنيەجۇزىندە قانداستارىن شاقىرىپ وتىرعان 3-اق ەل بار، ونىڭ ءبىرى – قازاقستان. دۇنيەجۇزىندەگى بار قازاقتىڭ ءبىر عانا وتانى بار، ول – تاۋەلسىز قازاقستان” دەگەنى وتىرىك پە؟ سويتكەن پرەزيدەنتتىڭ قىزىلاعاشقا بارعان ساپارىندا «ورالماندار قازاقستاننىڭ دامۋىنا ماردىمدى ۇلەس قوسقان جوق» دەگەن ءسوزى قالاي ايتىلعان ءسوز؟ ورالماندار قازاقستاننىڭ دامۋىنا قوسىپ جاتقان ۇلەستەرىن دالەلدەپ ۇلكەن كىتاپ تا شىعاردى. ول كىتاپتىڭ اتى – «تاۋەلسىزدىك جەمىسى». قازاقستان بيلىگى “ورالماندار نە الام دەپ ەمەس، نە بەرەم دەپ كەلۋى كەرەك” دەگەن تەوريا شىعاردى. ورالماندارعا نە بەرىپتى؟ باستاپقىدا «كۆوتا» دەگەن بولىپ ەدى. ونىڭ كوبىن جەمقور شەنەۋنىكتەر مەن دەلدالدار جەپ، قۇلعا قويعان قۇيقانى مىنتەي-مىنتەي تاۋىستى دەمەكشى، مينيستر دوسايەۆ كەلگەندە مۇلدە جوق بولدى. ال ورالماندار قازاقستانعا نە بەرەدى؟ الدىمەن ۇرپاعىن بەرەدى. ۇرپاقتان قىمبات نەسى بار. سوسىن ۇرپاعى بوپ، وزدەرى بوپ قازاقستاننىڭ دەموگرافياسىن وسىرەدى. قازاقستانداعى ايەل بىتكەن ءبىر جولدا تورتتەن بالا تۋسا دا بەس ميلليون ادام تۋا المايدى عوي. ەڭ ۇيات بولعان ءىس جاڭاوزەن وقيعاسىن ورالماندار تۋدىردى دەگەن ءسوز بولدى. ونى اناۋ-مىناۋ ەمەس ءومىرۇزاق شۇكەيەۆ، تيمۋر قۇلىبايەۆ سياقتى دوكەيلەر ايتتى. اۋەلى ەرمۇحاممەت ەرتىسبايەۆ دەگەن بۇلبۇل شەتەلدىكتەر ەستىمەي قالماسىن دەگەن كىسىشە گەرمانياعا بارىپ ايتتى. سوندا دەيمىن-اۋ، وسىنشا كەڭ بايتاق جەرگە ءوز باسىن ارەڭ سيعىزىپ، كەيبىرەۋلەرى تۇراقتى تىركەۋگە تۇرا الماي، قايتا كوشۋگە ءماجبۇر بولىپ جۇرگەن ورالمان بايعۇستار جاڭاوزەندەگىدەي وقيعا تۋدىرۋعا ءحالى كەلەدى دەگەنگە ەسى دۇرىس ادام سەنە مە؟
قالاي دەسەك تە، مەن ورالماندارعا وتانعا وكپەلەۋگە بولمايدى دەپ كەڭەس بەرەر ەدىم.
يبراگيم قوشقاري، پروفەسسور، قازاقستاننىڭ ۇزدىك مادەنيەت قايراتكەرى
