قازىرگى تاڭدا كاسىپكەرلەر قاتارى ۋاقىت وتكەن سايىن قالىڭداپ كەلەدى. ولاردىڭ ىشىندە شىقپا جانىم شىقپامەن كۇن كورىپ، كاسىبىن  ازەر دوڭگەلەتىپ وتىرعاندارى دا بار. ءبىراق ءالى دە كاسىپ اشامىن دەپ تالاپتانعاندارعا قولداۋ كورسەتۋ قاجەت-اق. سەبەبى، ەل ەكونوميكاسىنىڭ ورلەۋىنە، قومدانۋىنا كاسىپكەرلەر قۇيعان سالىقتىڭ اسەرى مول. كەز كەلگەن الپاۋىت مەملەكەتتى الساق كاسىپكەرلەرى ارقىلى وسىپ-وركەندەپ وتىر.

وتكەن جىلى ايدوس سارىم «جاس الاش» گازەتىنە: «ەندىگى ۋاقىتتا مۇنايدىڭ باعاسى مەن باعامى قانشا دارەجەگە وسسە دە، ونىڭ ەكونوميكاعا تيگىزەر پايداسى تومەندەي بەرمەك. وسى كەزگە دەيىن ءبىزدىڭ بولمىسىمىز بەن تىرلىگىمىز، جەتىستىگىمىز بەن جاڭالىعىمىز تىكەلەي مۇنايدان، شيكىزاتتان كەلگەن قارجى-قاراجاتقا كەلىپ تىرەلگەن بولسا، ەندىگى ۋاقىتتا شيكىزات ەكونوميكامىزدىڭ باستى قوزعاعىشى، باستى ەنەرگيا كوزى بولمايدى. قازاق ەكونوميكاسىن العا سۇيرەپ، ورگە تارتاتىن ءبىر عانا ەنەرگيا كوزى قالدى: ول – ازاماتتاردىڭ بويىنداعى ەنەرگيا، قاجىر-قايراتى، ەرىك-جىگەرى. باسقاسىنىڭ بارلىعى بوس ءسوز، ساعىم-مۇنار. تەك ازاماتتارىمىز وز-وزىنە، ءوز ەلىنە، ءوز مەملەكەتىنە سەنگەن كەزدە، وزدەرىنىڭ ءوز ەلىنە قاجەت ەكەنىن سەزىنگەن كەزدە عانا ەكونوميكامىز قارىشتاپ دامي الادى»، – دەدى. 

شىنىندا، «مۇنايىمىز كوپ»، «مۇنايدىڭ ۇستىندە ءجۇرمىز» دەگەن سىڭارجاق پىكىرلەر ەندى ايتىلماۋى كەرەك. الداعى ۋاقىتتا ەلىمىزدىڭ قارىشتاۋى جەكە كاسىپ اشقان ازاماتتاردىڭ قولىندا تۇر دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. كاسىپكەرلەردىڭ ەداۋىر كوپ بولعانى، ارينە، حالىققا دا ءتيىمدى. ءبىر ازامات كاسىپ اشسا ون بالانى جۇمىسقا تارتادى. بۇل دەگەنىمىز ون وتباسىنىڭ ءال-اۋقاتى كوتەرىلەتىنىنىڭ بەلگىسى. ءدال وسىلاي جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن شەشۋگە دە بولادى. 

قازاقتى كاسىپ اشۋعا يتەرمەلەۋ ءۇشىن مەملەكەت قىرۋار قارجى ءبولىپ، نەسيە بەرىپ تە جاتىر. ءبىراق ءبىر اتتەگەن-ايى، ونى كوپشىلىگى ءوز يگىلىگىنە قولدانا الماي ءجۇر. نەگە دەسەڭىز، ونىڭ ءبىر سەبەبى ەرىك-جىگەر جەتىسپەيدى. قازاقتىڭ ۇياڭدىعى دا كەرى تارتىپ تۇراتىن شىعار، بالكىم؟! الەۋمەتتىك جەلىدە ەرىك-جىگەر بەرەمىن دەپ ايقايلايتىن، وقىتۋ وتكىزەتىن ترەنەرلەر وتە كوپ. قىرۋار قارجىسىن وسىعان سالىپ ترەنينگكە قاتىساتىنى تاعى بار. ءبىراق مىنا ءسوزدى ءبىلۋ كەرەك: «ەسەككە موتيۆاسيا بەرسەڭ تۇلپار بوپ كەتپەيدى، تەك موتيۆاسياسى بار ەسەك بولادى». سوندىقتان، ەرىك-جىگەر دەگەن ادامنىڭ ىشىنەن شىعاتىن تاۋسىلمايتىن دۇنيە. جىگەرلى بالا كەز كەلگەن قيىندىققا توتەپ بەرەدى. وسى تۋراسىندا ەلباسى: «مەنى ومىردە نە تاڭعالدىراتىنىن ايتقىم كەلەدى. ماسەلەن، كارىستەر جەر شارىنداعى ەڭ ەڭبەكقور حالىق. تاڭعى جەتى-سەگىزدەن بارلىق كارىس جۇمىس ورنىندا وتىرادى. كەشكە تامان بۇل كارىستەردى كەڭسەدەن تاباسىڭ. بەس جاسار بالاسى سومكەسىن يىعىنا اسىپ الادى دا، ءومىر بويى جۇمىس ىستەيدى. كورەيادا تەڭسەلىپ قىدىرىپ جۇرگەن بالالاردى كورمەيسىڭ. ونداي ەلدە قىلمىس تا از بولادى»، – دەپ ايتقان بولاتىن. وزبەكتەر بالاسىن ساۋداعا، جاپوندار تەحنيكاعا جاس كەزىنەن ۇيرەتەدى. بۇل جايىندا بەلگىلى جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ: «ءبىز بالالارىمىزدىڭ بارىنە جوعارى ءبىلىم بەرەمىز، ءبىراق وكىنىشتىسى، ولاردىڭ كوبى جۇمىسسىز قالىپ جاتادى. ال وزبەكتەر بالالارىن ءبىر كاسىپكە ۇيرەتەدى. نان ساتسا دا، شەمىشكە ساتسا دا كۇن كورەدى. مۇنداي جاس كەزىنەن ەڭبەكقورلىققا ۇيرەنگەن بالانىڭ بولاشاعى بار»،– دەپ ءوز سۇحباتىندا كەلتىرگەن. قازاق تا مۇنداي ونەردەن قۇر الاقان ەمەس. دەگەنمەن كەندە قالىپ قالعان تۇستارىمىز جەتەرلىك. ماسەلەن، بالالارىمىزدى ەڭبەككە باۋلۋ جاعى ازايدى. ياعني، قالالىق جەردە بالالاردىڭ مەكتەپتەن بوس ۋاقىتتا جاسايتىن جۇمىسى جوق. ونەر ۇيىرمەلەرىنە باراتىندارى ءبىر باسقا. بوس سەندەلىپ جۇرەتىندەردەن كەيىن تۇلعا بولارلىق ازامات شىعاتىنىنا كىم كەپىل؟! 
بالا كەزىندەگى اينالىسقان ءىسىڭنىڭ وسە كەلە كاسىپكە اينالاتىنىنا دالەل رەتىندە ءوز كاسىبىن اشقان ميراس بەكجانوۆپەن پىكىرلەسكەن ەدىك. 

– قازىرگى ساۋدامدى دوڭگەلەنتىپ وتىرعان سەبەبىم، بۇرىن بالا كەزىمدە انام جاز ايلارىندا بالمۇزداق ساتقىزاتىن. سودان بەرى اقشاعا دەگەن كوزقاراسىم وزگەردى. كەيىن كاسىبىمدى قورىقپاي اشتىم. بالانى جاس كەزىنەن كاسىپكە ۇيرەتۋدىڭ پايداسى: ەرتە جەتىلەدى، ءوز بەتىنشە ءومىر سۇرە باستايدى، – دەيدى جاس كاسىپكەر. كىشكەنتاي ۇلى ەر جەتسە ونى دا ءبىر كاسىپكە بەيىمدەيتىنىن ايتىپ قالدى. الماتى-اقتوبە باعىتىندا جول ءجۇرىپ بارا جاتىپ، سوزدەن-سوز شىعىپ وتاربانىڭ ەدەن جۋۋشىسى ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. مەكتەپ جاسىنداعى ءبىر قىزى بار. كەيدە جۇمىس ىستەگىسى كەلەتىنىن ايتاتىن كورىنەدى. ءبىراق رۇقسات بەرمەي وتىر ەكەن. سەبەبى كەيىن دە جۇمىس ىستەپ ۇلگەرەدى-مىس. «بويجەتكەن سوڭ كۇيەۋگە تيەدى، سوندا قالادى ءبارى. وعان دەيىن قىزىق كورىپ قالسىن»، – دەدى جاس انا. راسىندا، وسىنداي پىكىردەگى ادامدار ورتامىزدا جوق ەمەس. ادام پىكىرىنە قاراي ارەكەت جاسايتىنىن ەسكەرسەك، بۇل كەيىن تىعىرىققا تىرەر وي-سانا سياقتى. ويتكەنى، قىز بالا قىزىق قۋامىن دەپ كەيىن وت باسىپ وكىنىپ قالا ما، دەگەن كۇدىگىم باسىم. 

امەريكا ينۆەستورلارىنىڭ ءبىرى، ءار اكسياسى شامامەن ەلۋ مىڭ دوللار تۇراتىن ۋوررەن باففەت بالا شاعىندا گازەت تاراتىپ، ساعىز ساتقان كورىنەدى. وعان تۇسكەن اقشاعا پينبول اۆتوماتىن ساتىپ العان. جاس كەزىنەن ەڭبەكتىڭ اششى ءدامىن تاتقانىنىڭ ارقاسىندا الەمنىڭ ەڭ باي ادامدارىنىڭ قاتارىنا قوسىلعان. ال ايگىلى «Dell» كومپيۋتەرىن جاساۋشى كومپانيانىڭ نەگىزىن قالاۋشى مايكل دەلل كوللەدجدە وقىپ ءجۇرىپ دوسىمەن بىرگە كومپيۋتەر قۇراستىرىپ ساتقان. باعاسىنىڭ قولجەتىمدىلىگى ءۇشىن ساتىلىمدا جوعارى ناتيجەگە جەتىپ، ءوز كومپانياسىن اشقان. قازىرگى تاڭدا اتاسىنىڭ قۇرمەتىنە كومپانيانىڭ اتىن «Dell» دەپ اتاعان.

اتا-انالار بالالارىن جاس كەزىنەن ەڭبەككە ۇيرەتۋ كەرەك. بالا كەزىنەن اقشا تابۋعا ۇيرەنسە، كەيىن ءوزىن-وزى قامتي باستايدى. اينالاعا باسقا كوزقاراستا بولادى. «جۇمىس جوق» دەپ جاتىپ الماي، ءوز كاسىبىن اشىپ، ءتىپتى، جۇزدەگەن حالىقتى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتەتىن جاعدايعا جەتەدى.

دۋمان كەڭشىلىك