جاقىندا Scopus حالىقارالىق بازاسى كەزەكتى تازالاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، عىلىمي قۇندىلىعى جوق جۋرنالداردى تىزىمنەن الىپ تاستاعان ەدى. وشىرىلگەن جۋرنالدار ىشىندە قازاقستاندىق عالىمداردىڭ 250-دەن استام ەڭبەگى جاريالانعان باسىلىمدار بار.

PhD دوكتورى دارەجەسىن الۋ ءۇشىن قازاقستاندىق كانديداتتار شەتەلدىك باسىلىمداردا عىلىمي جۇمىسىن جاريالاۋعا ءتيىس. بۇل شارت 2000 جىلداردىڭ باسىندا سىناق رەتىندە جۇرگىزىلدى، كەيىن جالپىعا مىندەتتەلدى. سودان بەرى قازاقستاندىقتاردىڭ عىلىمي ماقالالارى شەتەلدىك جۋرنالداردا كوپتەپ جارىق كورە باستادى. دەسە دە سان بولعانىمەن، ساپا جاعى اقساپ تۇرعان سياقتى. وعان دالەل – ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمداردىڭ ماقالاسى شىققان جۋرنالداردىڭ Scopus تىزىمىنەن ءوشىرىلۋى. ونىڭ ىشىندە ل.ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ رەكتورى ەرلان سادىقوۆتىڭ ەڭبەگى بار.

وسىعان بايلانىستى ەرلان ءباتتاشۇلىنا حابارلاسقان ەدىك. ونىڭ ايتۋىنشا، ماقالا جاريالانعان جۋرنال تالاپتارعا جاۋاپ بەرە الماعاندىقتان، بازادان وشىرىلگەن، ءبىراق جاريالانعان ەڭبەكتەر دەرەك قورىندا ساقتالادى.

- ماقالام شىققان كەزدە جۋرنال Scopus بازاسىندا بولعان. جىل قورىتىندىسىنا وراي، ول جۋرنال بازانىڭ كەيبىر تالاپتارىن ساقتاماعاندىقتان، قوردان شىعارىلعان. بۇعان ماقالاسى جاريالانعان زەرتتەۋشىنىڭ ەشقانداي كىناسى جوق. ولار ماقالا ءبىزدىڭ تالابىمىزعا ساي دەپ باعالاپ، جاريالادى. ال ەندى جىل سوڭىنا قاراي ول جۋرنال قويىلعان تالاپتاردى تولىققاندى ورىنداي الماعانى ءۇشىن بازادان شىعارىلعان. ەسكەرتۋلەردى جوندەگەننەن كەيىن بازاعا قايتا كىرە بەرەدى. Scopus بازاسىنا ەنگەن جۋرنالدا جاريالانعان ماقالا وسى بازادا ۇنەمى ساقتالىپ تۇرادى، ول وشىرىلمەيدى، - دەدى ەرلان سادىقوۆ.

عالىمنىڭ بازادان وشىرىلگەن جۋرنالدا جاريالانعان ماقالاسى شاكەرىم شىعارماشىلىعى ارنالعان ەكەن.

- وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، مەنىڭ «شاكەرىم» اتتى زەرتتەۋ كىتابىم ەڭ الدىمەن قازاق تىلىندە جارىق كوردى. ودان كەيىن رەسەيلىك باسپا جزل سەرياسى بويىنشا ورىس تىلىنە اۋداردى. بىلتىر بۇل ەڭبەكتىڭ اعىلشىنشا نۇسقاسىنىڭ تۇساۋكەسەرى كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوتتى. باۋىرلاس تۇرىك تىلىندە دە شىقتى. جۇڭگو تىلىنە دە ءتارجىمالاندى، تۇساۋكەسەرى ءساۋىر ايىندا وتپەك. ءقازىر رۋمىن تىلىنە اۋدارىلىپ جاتىر. شاكەرىم بابامىز تۋرالى ەڭبەك بۇرىن-سوڭدى شەت تىلدەرىندە جاريالانعان ەمەس. بۇل ەڭبەگىمدى قازاق زيالى قاۋىمى عانا ەمەس، تۇركى تىلدەس ەلدەر وكىلدەرى دە، ەۆروپاداعى ادەبيەتشى عالىمدار دا جىلى قابىلدادى. سوندىقتان اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلعان ەڭبەگىمنىڭ نەگىزىندە جازىلعان ماقالانى Scopus بازاسىندا تۇرعان جۋرنالعا ۇسىندىم. بۇل، ءبىر جاعىنان، عالىم رەتىندە قازاقتىڭ ۇلى تۇلعاسى تۋرالى زەرتتەۋىمنىڭ حالىقارالىق بازاعا ەنۋى ءۇشىن دە قاجەت ەدى، - دەيدى ەرلان سادىقوۆ.

قازاقستاندىق كانديداتتاردىڭ عىلىمي جۇمىسى شەتەلدىك باسىلىمدا جاريالانۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

كەيبىر قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، شەتەلدىكتەر قازاقستانعا كوپ قىزىعا بەرمەيدى. سوندىقتان قازاقستان جايلى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن شىعارۋعا ىنتالى ەمەس. جاس عالىم نۇراددين سادىقوۆ تا وسىنداي پىكىردە.

-  قازاقستاندى كوبى بىلە بەرمەيدى. بىلگەننىڭ وزىندە ورتالىق ازياداعى ورىستانعان مەملەكەت دەپ قابىلدايتىنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. باتىس عالىمدارى قازاقستانعا ۇلتتىق كولوريتى باسىم ەل دەپ قاراي المايدى. زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە شەتەلدىك عالىمدارعا قىزىق ەمەسپىز. باتىس عالىمدارى وزبەكستان، تاجىكستان، قىرعىزستان، ءتىپتى، اۋعانستاندى زەرتتەۋگە قۇمارتادى. سوندىقتان شەتەلدىك عىلىمي جۋرنالدارعا ماقالا جاريالاۋدا قيىندىقتار تۋىندايدى، - دەيدى نۇراددين سادىقوۆ.

جاس عالىم «باتىس ەۋروپاداعى يمميگرانت قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ادەبي مۇراسى» اتتى عىلىمي جۇمىسىن جازۋعا كوپ ۋاقىت پەن كۇش-جىگەر جۇمساعانىن ايتادى. ول فرانسيادا، پولشادا، گەرمانيادا ساقتالعان مۇراعاتتان قازاق ادەبيەتىندەگى جاڭا ەسىمدەردى تاۋىپ، ولاردىڭ شىعارمالارىنا تەرەڭ بويلاپ زەرتتەگەن، الايدا باتىس عالىمدارىنا بۇل تاقىرىپ قىزىقسىز بولعاندىقتان، تاسادا قالىپ قويعان.

ل.ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ رەكتورى ەرلان سادىقوۆ رۋحانياتىمىزعا، تاريحىمىزعا، تىلىمىزگە، ادەبيەتىمىزگە، سالت-داستۇرىمىزگە، ءبىرتۋار ۇلتتىق تۇلعالارىمىزعا قاتىستى  قۇندى ەڭبەكتەردى Scopus بازاسىنا ەنەتىن جۋرنالداردا جاريالاۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ايتادى.

- ول زەرتتەۋلەردى بۇل بازاعا كىرەتىن جۋرنالدار باعالاي المايدى. سوندا بۇكىل ءومىرىن رۋحانياتىمىزدى زەرتتەۋگە ارناعان ايتۋلى عالىمداردىڭ ەڭبەگىن كىمگە باعالاتۋىمىز قاجەت؟ بۇل ادىلەتسىزدىك قوي. الدە مۇنداي زەرتتەۋلەردى حالىقارالىق عىلىمي قورعا كىرەتىن جۋرنالدار قىرىن قارادى دەپ توقتاتۋىمىز كەرەك پە؟ «وندا ءبىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىمىزدى كىم جۇزەگە اسىرادى؟»، - دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ءقازىر قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، ۇلتتىق تاريح پەن  جۋرناليستيكا سالالارى بويىنشا زەرتتەۋ جاساعان دوكتورانتتار شەتەلدىك باسىلىمدا ماقالاسى شىقپاعاندىقتان، عىلىمي دارەجەلەرىن قورعاي الماي ءجۇر. بۇل دا – الاڭداۋشىلىق تۋعىزاتىن ۇلكەن ماسەلە. الداعى ۋاقىتتا وسى سالالارعا جاس عالىمداردى تارتۋ قيىنداۋى مۇمكىن، - دەپ كوكەيدەگىسىن ايتتى عالىم.

وسى رەتتە نۇراددين سادىق گۋمانيتارلى تاقىرىپتى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدارعا شەتەلدىك باسىلىمدا عىلىمي جۇمىسىن جاريالاۋ شارتىن الىپ تاستاۋدى ۇسىنادى.

- بۇل تەحنيكالىق ماماندىقتار ءۇشىن كەرەك شىعار، ءبىراق گۋمانيتارلى سالاعا قاجەتى شامالى. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى، قازاق جازۋشىلارىنىڭ ادەبي مۇراسى، شىنىن ايتقاندا، شەتەلدەگى عالىمدارعا كەرەك ەمەس. سول سياقتى تاريحي ىشكى ەتنوگرافيالىق، ەتيمولوگيالىق ماسەلەلەر دە ولاردى قىزىقتىرمايدى. سوندىقتان گۋمانيتارلى ماماندىقتارعا مۇنداي شەكتەۋدى الىپ تاستاسا دۇرىس بولار ەدى. ال ەگەر الىپ تاستامايتىن بولسا، ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىن باقىلاۋ كوميتەتى ماقالانى قانداي جۋرنالدارعا جاريالاۋعا بولاتىنىن ايتىپ، باعىت-باعدار بەرىپ وتىرسا دەگەن ۇسىنىسىم بار، - دەگەن ويىن جەتكىزدى.

بۇعان قوسا، عالىمدار ينفوفاكتورلى جۇيەدەگى شەتەلدىك عىلىمي باسىلىمدا ەڭبەگىن جاريالاۋ ءۇشىن ءبىراز قاراجات جۇمسايدى. ەڭ الدىمەن ونى قازاق نە ورىس تىلىندە جازادى، اعىلشىن ءتىلىن بىلمەگەن جاعدايدا ونى اۋدارماشىلارعا اۋدارتادى. شەتەلدىك باسىلىمعا جىبەرىپ، قارجىسىن تولەگەننەن كەيىن ماقالا جاريالانادى. الايدا ينفوفاكتورلى جۇيە جارتى جىل سايىن جاڭارتىلىپ وتىرادى. وسى ۋاقىتتا ماقالا جاريالانعان جۋرنال جاڭارتىلعان تىزىمدە جوق بولىپ شىعۋى مۇمكىن. ال وعان عالىمدار 700 ەۋروعا دەيىن شىعىندادى.

نۇراددين سادىقتىڭ ايتۋىنشا، بۇل جاعداي ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىن باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ وتاندىق عالىمداردى شەتەلدىك الاياقتاردىڭ تالاۋىنا بەرىپ وتىرعانىن كورسەتەدى.

جۋرنالداردىڭ ءوز ەسەپتەۋ كوەفيسيەنتى بار. عىلىمي دارەجە الۋ ءۇشىن PHD دوكتورى 0،1-دەن جوعارى كوەفيسەنتتى بولۋى كەرەك. ول جىل سايىن نەمەسە التى اي سايىن جاڭارتىلىپ تۇرادى. سول ۋاقىتتا كانديداتتاردىڭ ماقالاسى جاريالانادى، ءبىراق ءتىزىمنىڭ كەلەسى جاڭارتىلعان كەزەڭىندە جۋرنالدىڭ كوەفيسيەنتى تومەندەپ كەتۋى مۇمكىن. سەبەبى وعان دەگەن سۇرانىس، ونىڭ وقىرماندارى جانە ونى ىزدەيتىن ادامدار ازايعاندىقتان، ول تىزىمنەن شىعىپ قالادى. ولاردى «حيششنيك جۋرنالدار» دەپ اتايدى. ال وعان ماقالا جاريالاۋ قۇنى ءارتۇرلى – مىڭ دوللار، ەۋرومەن ەسەپتەسەڭىز، 200، 300 ەۋرودان 500، 1000 ەۋروعا دەيىن بارادى.

ال ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىن باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ دەرەگىنە سەنسەك، شەتەلدە عىلىمي ماقالالاردى تەگىن جاريالايتىن باسىلىمدار بار ەكەن. الايدا تەگىن جاريالاتۋ ءۇشىن بىر-ەكى جىل، كەيدە ودان كوپ كۇتۋ قاجەت بولادى. ال PHD دوكتورى نەمەسە پروفەسسور اتاعىن الۋ ءۇشىن عىلىمي ماقالا ۋاقىتىندا شىعۋى كەرەك. سوندىقتان كانديداتتار، امال جوق، اقىلى جۋرنالدارعا جۇگىنۋگە ءماجبۇر.

«عالىمدارعا شەتەلدىك جۋرنالدا ماقالا جاريالاۋدى مىندەتتەۋ ارقىلى نە ۇتتىق، ونىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار جانە ودان عىلىم دامي ما؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى وسىندايدا. ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ رەكتورىنىڭ ويىنشا، حالىقارالىق دەڭگەيدە وزەكتى ماسەلەلەرمەن اينالىساتىن عالىم ءوزىنىڭ عىلىمي جەتىستىكتەرىمەن باسقا الەمدەگى عالىمداردىڭ تانىسۋىن، الىنعان ناتيجەلەرگە باسقا عالىمداردىڭ سىلتەمە جاساۋىن، ءوزى زەرتتەيتىن عىلىم سالاسىنىڭ دامۋىن كوزدەيدى. بۇل وقىرماندار سانى اۋقىمدى، ءوز سالاسىنىڭ جەتەكشى عالىمدارى زەرتتەۋلەرىن شىعاراتىن Web of Science، Scopus بازالارىنا كىرەتىن شەتەلدىك جۋرنالداردا ماقالا جاريالاۋ ارقىلى جاسالادى. دەمەك شەتەلدىك جوعارى رەيتينگتى جۋرنالدا ماقالا جاريالاۋ قازاقستاندىق عالىمداردىڭ عىلىمي ناتيجەلەرىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلۋىنا، دۇنيەجۇزىنىڭ جەتەكشى عالىمدارىمەن بايلانىس ورناتۋعا، وتاندىق زەرتتەۋشىلەردىڭ جۇمىستارىنا بەرىلەتىن سىلتەمەلەردىڭ ارتۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.

قازاقستان عالىمدارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى

جاڭالىق اشۋ ءۇشىن عالىمداردىڭ جاعدايى جاقسى بولۋى كەرەك. بۇل – ءومىر زاڭدىلىعى. قۋ تىرشىلىكتىڭ قامىمەن جۇرگەندە عىلىم جولىندا ەڭبەكتەنۋىنە ۋاقىت تا، مۇرشا دا بولا بەرمەيدى. بۇل رەتتە قازاقستانداعى عالىمداردىڭ جاعدايى كەرەمەت دەۋگە كەلمەس. ماسەلەن، الماتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى الماس نايمانباي وڭتۇستىك كورەيا عالىمدارىنىڭ جاعدايى مەن قازاقستان عالىمدارىنىڭ جاعدايى جەر مەن كوكتەي ەكەنىن ايتادى.

- ءوز تاجىريبەمنەن ايتايىن، وڭتۇستىك كورياەنىڭ دون ۆۋك ۋنيۆەرسيتەتىنە بارعاندا وقىتۋشىنىڭ، عالىمنىڭ دەڭگەيى اكىم، مينيستر، كەرەك دەسەڭىز، پرەزيدەنتتىڭ دەڭگەيىنەن جوعارى ەكەنىن بايقادىم. عالىمدار مەن وقىتۋشىلارعا ستۋدەنتتەردىڭ، جالپى حالىقتىڭ قۇرمەتى وتە جوعارى. ال الەۋمەتتىك جاعدايى بىزدەن ون، جيىرما ەسە جوعارى دەسەم، وتىرىك ايتقانىم ەمەس. جاس عالىمنىڭ وزىندە جەكە كابينەتى بولادى. كىتاپحانالارى 24 ساعات اشىق. گازي ۋنيۆەرسيتەتىندە بولدىم. ول جەردە دە پروفەسسورلاردىڭ جەكە كابينەتى مەن حاتشىسى بار. ال قازاقستاندا پروفەسسور، اكادەميك، عالىمداردىڭ ونداي مۇمكىندىگى جوق. اسىرەسە ءقازىر ولارعا ۇلكەن سالماق ءتۇسىرىپ، اۋىر ءتيىپ جاتقان ماسەلە – زەينەت جاسىنان اسقاننان كەيىن ولاردىڭ عىلىمنان، ۋنيۆەرسيتەت  تاراپىنان شەتتەتىلۋى، ساعات بەرمەي شەكتەۋ قويۋى، - دەيدى الماس نايمانباي.

وقىتۋشىلاردىڭ ءوز بەتىنشە ىزدەنۋىنە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى – قاعازباستىلىق. وقىتۋشىلاردىڭ كوپ ۋاقىتى قاعاز تولتىرۋعا كەتىپ جاتىر. الماتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى الماس نايمانباي XXI عاسىردا بۇكىل الەم سيفرلى جۇيەگە كوشىپ جاتقاندا، قاعاز تولتىرۋدان باس كوتەرە الماي وتىرۋ ەلدىگىمىزگە سىن ەكەنىن ايتادى.

- ءبىر ءپاننىڭ باعدارلاماسى، وقۋ-ادىستەمەلىك كەشەنى، ستۋدەنتتەرگە دايىندايتىن تەست تاپسىرمالارى بار. وعان لەكسيا، ءدارىستىڭ تەزيستەرىن قوسىڭىز. ونىڭ ءبارىن جيناقتايتىن بولساق، ءبىرشاما بەتتى الادى. ءبىر وقىتۋشى بەس-ون پاننەن ساباق بەرەدى. ءارقايسىسىن ەسەپتەيتىن بولساڭىز وتىز، قىرىق، ءتىپتى، ءجۇز بەتتىك وقۋ باعدارلاماسى دايىندالۋ كەرەك. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، جارتى جىلدىق نەمەسە جىلدىق ەسەپتەۋلەر تاعى بار. ونىڭ ىشىندە تاربيە، عىلىم، ستۋدەنتتەر، اتا-انا، سۋدەنتتەردىڭ تۋعان جەرى  تۋرالى مالىمەت دەگەندەردىڭ ءبارىن قوساتىن بولساق، ارينە، ول – وقىتۋشىعا ۇلكەن جۇمىس. ونىڭ ءبارى قاعاز تولتىرۋمەن عانا بىتەتىن شارۋا. ال كوميسسيا كەلگەندە تولتىراتىن قاعاز سانى ارتادى، - دەيدى الماس نايمانباي.

جوو-داعى قاعازباستىلىقتى جويۋدىڭ جولدارىن ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ رەكتورى ەرلان سادىقوۆتان سۇراعان ەدىك.

- ءبىز ءقازىر بارلىعىن رەيتينگ بويىنشا باعالايتىن دەڭگەيگە كوشتىك. ول رەيتينگتە دۇرىس باعا الۋ ءۇشىن ءوزىڭىزدى ناتيجەڭىز، جەتكەن جەتىستىگىڭىز، عىلىمي جاڭالىعىڭىز، كورسەتكىشىڭىز ارقىلى دالەلدەپ، سالالىق مينيسترلىگىڭىزگە ەسەپ بەرىپ وتىرۋىڭىز كەرەك. تاۋەلسىز رەيتينگ اگەنتتىكتەرى دە سىزدەن ەسەپ سۇرايدى. دالەلدى، دايەكتى كورسەتكىشىڭىز سويلەۋگە ءتيىس. ارينە، وكىنىشكە قاراي، ازىرگە بۇل ەسەپتەردى كوپ ورتالىق مەكەمەلەر قاعاز جۇزىندە تالاپ ەتەدى. سوندىقتان بۇل كەمشىلىك ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلكەندى-كىشىلى مەكەمەلەر سيفرلى جۇيەگە تولىققاندى كوشكەندە تۇبىرىمەن جويىلاتىنى ءسوزسىز. جوو-دا قاعازباستىلىقتى توقتاتۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى دا – سول «سيفرلى قازاقستان» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ، - دەدى ەرلان سادىقوۆ.

وقىتۋشىلار قالىڭ قاعازعا كومىلىپ وتىرعاندا ىزدەنۋىنە، تىڭ عىلىمي جاڭالىقتاردى تاجىريبە جۇزىندە قولدانىپ، ستۋدەنتتەرگە جەتكىزۋىنە، عىلىممەن اينالىسۋىنا ۋاقىت جەتپەي قالاتىنى انىق. قازاقستانعا، كەرەك دەسەڭىز، بۇكىل الەمگە سەرپىلىس اكەلەتىن عالىمداردى قاعازعا جەگىپ قويىپ، مۇنتازداي تولتىرىلعان قۇجاتتاردان مىڭ ەسە ماڭىزدى دۇنيەلەردەن ماقۇرىم قالىپ جۇرمەيىك.