ءبىز نەمەرەم ەكەۋمىز دالاعا شىعىپ، تازا اۋا جۇتىپ قىدىرۋدى ادەتكە  اينالدىرعانبىز.

بىردە نەمەرەم:

– اتا، قازاقتار نەگە باسپاناسىز جانە تۇرمىستارى نەگە جۇپىنى؟ – دەپ سۇرادى.

– جۇمىسسىز ادامنىڭ تۇرمىسى ەندى قالاي بولۋى كەرەك ەدى؟ – دەپ مەن قارسى ساۋال قويدىم.

– قازاقتار نەگە جۇمىسسىز؟ – دەدى نەمەرەم ءوز كەزەگىندە.

– ەەە... قاراعىم، بۇل كەسەلدىڭ سەبەبى ارىدە جاتىر، – دەپ كۇرسىندىم مەن، – بۇل عاسىرلار بويى قازاقتى بوداندىقتا ۇستاعان وزبىر ۇلتتىڭ كورسەتكەن قۇلدىعىنىڭ، سونىڭ جات تєربيەسىنىڭ سالدارى عوي.  بيلەۋشى  ۇلتقا  قازاقتىڭ  جەرى مەن  بايلىعى عانا كەرەك ەدى، قازاق حالقى وعان تەك جۇمىس قولى (قۇل) رەتىندە عانا كەرەك بولدى.

قازاق جەرىنىڭ بايلىعىنا يە بولۋ ءۇشىن ولارعا ايداعانعا جۇرەتىن، يلەگەنگە كونەتىن نادان توبىر قاجەت ەدى. سوندىقتان قازاق حالقى وتە قاتال ادام توزگىسىز قاناۋعا، سونىمەن قاتار ەڭ زۇلىم رۋحاني قاناۋعا ءتۇستى. قازاقتى رۋحىنان، تىلىنەن ايىردى. ءسويتىپ ول تاريحىن، مادەنيەتىن، ءسالت-داستۇرىن بىلمەيتىن ماڭگۇرتكە اينالدى.

مىنە، ءسويتىپ قازاقتار ۇلتتىق تاربيە، سالت-داستۇردەن جۇرداي كەرەناۋ ۇلتقا اينالدى. وسىنىڭ ىزعارى بولار، قازىرگى كەزدە اتا-انالاردىڭ كوپشىلىگى بالالارىنىڭ تاربيەسىمەن اينالىسپايدى، سوندىقتان قانداستارىمىز مەكتەپتە دۇرىس وقىمايدى، ءوز بەتتەرىمەن جۇرەدى ناتيجەسىندە ولار ءبىلىمسىز، تاربيەسىز. ءبىلىمسىز ادامدى ەشكىم جۇمىسقا المايدى، سەبەبى  جۇمىس بەرۋشىلەرگە ءبىلىمدى، بىلىكتى ماماندار قاجەت. ال جۇمىسسىز، تابىسسىز ادامدا باسپانا قايدان بولسىن؟

ءبىلىمسىز، تاربيەسىز ادام ۇلتتىق داستۇردەن، مادەنيەتتەن بەيحابار، ول ۇلتىنىڭ تاريحىن بىلمەيدى. ويتكەنى اتا-اناسى جاس كەزىنەن ونىڭ ساناسىنا ۇلتتىق ءداستۇردى، مادەنيەتتى سىڭىرمەگەن. ول مەڭىرەۋ ءوزىنىڭ قاراڭعىلىعىنان، اتا-باباسى قانداي ەرجۇرەك، باتىر بولعانىن، وسىناۋ كەڭ-بايتاق جەردى كوك نايزانىڭ ۇشىمەن، اق سەمسەردىڭ جۇزىمەن جاۋلاردان قورعاپ قالعانىنان ماقۇرىم. ول بەيباق ءوز قانداستارىنىڭ اراسىنان ۇلى، الەمگە ايگىلى ادامدار شىقانىنان دا بەيحابار.

نادان ادام ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءتىلىن مەنسىنبەيدى، ونى قۇرمەتتەمەيدى. ۇلتتىق  تاربيە كورمەگەندىكتەن، ول انا ءتىلىن بىلمەيتىن ازعىن ماڭگۇرتكە اينالادى. ۇلتتىق ەزگىنىڭ قۇربانى بولعان ماڭگۇرت بەيشارا ورىسشا تاربيەلەنىپ، سول تىلدە اقپارات الادى، ال ءوز تىلىندە وقي الماعاندىقتان، ءتول تاريحىنان، مادەنيەتىنەن، داستۇرىنەن ماقۇرىم قالادى. ەگەر وتارشىلدىق ساياساتتىڭ ماقساتى بيلەۋشى ۇلتتىڭ مارتەبەسىن اسىرىپ، ال قانالۋشى ۇلتتى تومەندەتۋ، جاسىتۋ  ەكەنىن ەسكەرسەك، ارينە، ءتول مادەنيەتىنەن بەيحابار ماڭگۇرت بەيشارا باسقا ۇلتتىڭ مادەنيەتىن مويىنداپ، سونى دارىپتەيدى. مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، ادام ءوزى وقيتىن، سويلەيتىن ءتىلدىڭ يەسى بولىپ تابىلاتىن ۇلتقا رۋحاني جاقىن جانە سول ۇلتتىڭ وكىلى بولادى.

وكىنىشكە قاراي، وتباسىندا، ءبىلىم بەرۋ وشاقتارىندا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ۇلتتىق تاربيە جۇرگىزىلمەيدى، سونىڭ سالدارىنان قازاقتىڭ بالاسى ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، ءداستۇرىن بىلمەيدى. بالانى جاستايىنان بىلىمگە، ونەرگە، سپورتقا، ەڭبەككە باۋلۋ قاجەت.

سوراقىسى سول، قازىرگى كەزدە ورىسقا ءسىڭىپ كەتكەن ءتول ءسوزىمىزدى قايتا اۋدارىپ ءجۇرمىز، مىسالى: «تاموجنيا» بۇل – «تامعا» – «تاڭبا»، «بەلگى» دەگەن ماعانادان شىققان ءوزىمىزدىڭ ءتول ءسوزىمىز، ال ءبىز ونى «كەدەن» دەپ ەكىنشى رەت اۋدارامىز، سونىمەن قاتار «ماما»، «پاپا» دەگەن سوزدەر، ولار ءبىزدىڭ «بابا» (پاپا)، «ءمامادان» (ماما) الىنعان. اتا-بابامىز ايەلدىڭ ومىراۋىن «ءماما» (ماما) دەپ اتاعان – مامىق، جۇمساق دەگەندى بىلدىرەدى. ال ءبىز ونى ءوزىمىزدىڭ قاراڭعىلىعىمىزبەن «اپا» دەپ قايتا اۋدارامىز، قازاق جاسى كەلگەن ايەلدى سولاي اتايدى. ماسقارا بولعاندا، توپاس، قاراڭعى قازاقتار ورىسشا سويلەمەيتىن قانداستارىن «مامبەت»، «مامبا» دەپ مازاق قىلادى. ول نادانداردىڭ «مامبەت» – مۇحاممەد پايعامباردىڭ قازاقشا ماعىناسى ەكەنى ويلارىنا دا كىرمەيدى.

سونداي-اق انا ءتىلىن مەنسىنبەي، ورىس تىلىندە شۇلدىرلەپ جۇرگەن مالعۇنداردىڭ، ولار دارىپتەپ جۇرگەن رەسەي ەلدىمەكەندەرى اتاۋلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى تۇرىك تىلىندە ەكەنىن، ەستەرىنە تۇسىرگىم كەلەدى. ايتالىق، التاي، بايكول (بايكال)، سۋلى جەر (سيبير)، ورىنبور (ورەنبۋرگ)، سارى تاۋ (ساراتوۆ)، ەسەنتوقا (ەسەنتۋكي)، ەنەساي (ەنيسەي)، تاعى باسقالارى، - دەپ ءتۇسىندىردىم.

– اتا، قازاقتار نەگە جاياۋ كىسىگە ارنالعان تروتۋارمەن جۇرمەي، كولىك جۇرەتىن جولمەن جۇرەدى جانە ولار ءجۇرىپ بارا جاتقان ماشينانى جىبەرمەي، ونىڭ الدىنان جانتالاسىپ جۇگىرىپ وتەدى؟ - دەپ سۇرادى نەمەرەم.

– شىراعىم، ول تاعى دا سول تاربيەسىزدىك پەن ساناسىزدىقتان تۋادى. بايقايتىن بولساڭ، حايۋان دا ءجۇرىپ كەلە جاتقان كولىكتىڭ الدىنا قاراي جۇگىرەدى، ويتكەنى ونىڭ ساناسى جوق، ول ماقۇلىققا ءتان ينستينككە باعىنادى.

– قانداستارىمىز نەگە شىعاتىن ەسىكتەن كىرىپ، كىرەتىن ەسىكتەن شىعادى جانە نەگە جولدا ادامعا قارسى جۇرەدى؟ – دەپ نەمەرەم تاعى دا ساۋالىن جالعاستىردى.

– بۇل – تاعى دا سول تاربيەسىزدىكپەن قاراڭعىلىقتىڭ سالقىنى، ويتكەنى ول بەيباقتار وتباسىندا، مەكتەپتە ونداي تاربيە الماعان. ول ناداندار ءبىزدىڭ ەلدە جول ءجۇرىسى وڭ جاقتان (پراۆوستوروننەە دۆيجەنيە) ەكەنىن بىلمەيدى. سوندىقتان، بالام، جولدىڭ وڭ جاعىمەن ءجۇرۋ كەرەك، – دەپ ءسوزىمدى تۇيىندەدىم مەن.

كوكجال