ءاربىر مەملەكەتتى ادام قۇرايدى، ياعني ادام سول قوعامنىڭ ەڭ باعا جەتپەس بايلىعى، ويتكەنى بايلىقتىڭ بارلىعى جانە مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگى، كەرەك دەسەڭىز تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باياندى بولۋى  وسى ادامنىڭ قولىمەن جاسالادى – بۇل اكسيوما. سونداي-اق، ادامنىڭ باستى ماقساتى – ومىرگە ۇرپاق اكەلىپ، ونى وسىرىپ-جەتكىزىپ، تاربيەلەۋ ەكەنى بارشاعا بەسەنەدەن بەلگىلى. ال سول ادامدى دۇنيەگە اكەلىپ، ءباعىپ-وسىرىپ، تاربيەلەيتىن جانۇيا (سەميا) مەملەكەتتىڭ تىرەگى ەكەنى تاعى انىق.

قازاق ەلىندە، بىزگە جات ەۆروپالىق مادەنيەت كەلمەس بۇرىن – اتا-اناسىمەن سيىسپاۋ، اجىراسۋ، جالعىز باستى ايەل، كارى قىز، سۇر بويداق دەگەن  ۇعىمدار اتىمەن بولعان ەمەس. بۇل كەسەلدەر سول وتارشىلدىقپەن كەلگەن ناۋبەت.

ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك ءبىز اجىراسۋ بويىنشا اقش، رەسەيدەن كەيىنگى ورىندامىز.  اتالعان ەلدەردىڭ حالقى سايكەسىنشە 325 جانە 146 ميلليون، ال كازاقستاننىڭ تۇرعىندارى 18-اق ميلليون ەكەنىن  ەسكەرسەك، بۇل ماسەلەنىڭ بىزدە قانشالىقتى اسقىنعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس.

باق-تىڭ مالىمدەۋىنشە 2017 جىلى التى ايدىڭ ىشىندە كازاقستاندا 59 مىڭ ادام وتباسىن قۇرسا ولاردىڭ 26 مىڭى اجىراسقان، ءسويتىپ ءبىزدىڭ ەلدە ءاربىر جانۇيانىڭ ءۇشىنشىسى اجىراعان. سونداي-اق، قازىرگى كەزدە جاستاردىڭ وتباسىن قۇرۋدى كەيىنگە قالدىرۋ بەلەڭ الىپ بارادى، ەگەردە قىزدار 25-30 جاستا تۇرمىسقا شىقسا، ەرلەر 30-40 جاستىڭ ارالىعىندا ۇيلەنۋدى ادەتكە اينالدىرعان، وكىنىشكە وراي بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە بويداقتاردىڭ سانى 3 ميلليوننان استام. ياعني، ول دۇنيەگە ۇرپاق (ادام) اكەلۋ دەگەن باستى ماقساتتىڭ ورنىنا كولىك، ءۇي الۋ دەگەن ەلەس جوسپارلارمەن جانە ماحاببات دەگەن بۇلىنعىر، الدامشى سەزىممەن الماستىرۋ.

تاريحكا ۇڭىلەتىن بولساق ماحاببات سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ سايقال تۋىندىسى، ولاي دەيتىنىمىز كوممۋنيستەر ۇلتتىق سالت-داستۇرىمىزدەن، مادەنيەتىمىزدەن ايىرىپ، حالقىمىزدى ازدىرۋ ءۇشىن «ماحاببات» دەگەن يدەالوگيالىق قۇرالدى كەڭىنەن قولداندى. ەستەرىڭىزدە بولسا سول زامانداعى اقىن، جازۋشىلاردىڭ بارلىعى سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا سول «ماحابباتى» جارىسا جىرلادى، ءتىپتى مەكتەپتە سوۆەت ادەبيەتى پانىنەن ونى وقىتتى.

ال ەندى سول اجىراسقان جۇپتاردىڭ ءۋاجى ول مەنى تۇسىنبەيدى، سۇيمەيدى دەگەنگە سايادى. كەزىندە ولاردى ۇيلەنۋگە ەشكىم ماجبۇرلەگەن جوق، ءوز ەرىكتەرىمەن ءبىر-بىرىن «ءسۇيىپ» قوسىلعاندار ەمەسپە. سوندا الگى اتىشۋلى ماحابباتتارى قايدا؟  ءومىردىڭ ازعانتاي سىناعىنا شىداماعان ول قانداي ماحاببات؟  سەبەبى ەكى جاس ءبىر-بىرىنىڭ مىنەز-قۇلقىن بىلمەي، تاربيەلەرىنە تەرەڭ ۇڭىلمەي، اتا-اناسىن دا زەردەلەمەي كورسەقىزارلىقپەن قۇمارلىقتى تەرەڭ سەزىممەن شاتاستىرىپ، «ماعان ۇنايدى» دەگەن شالالىق ۋاجبەن ۇيلەنە سالادى. دانا بابامىز «ادامنىڭ الاسى ىشىندە» دەپ بەكەر ايتپاعان، ويتكەنى پەندە ءارقاشان كەمشىلىگىن جاسىرادى. ارينە مۇنىڭ ارتى اجىراسۋعا اكەلىپ سوعادى، ول ءوز كەزەگىندە دۇنيەگە جەتىمدى اكەلەدى، ال ول بەيباقتىڭ بولاشاعى – تاربيەسىز، سوتقار، باقىتسىز ادام.

ماحاببات – ول مول ءومىر تاجىريبەسىمەن، ۇلكەن تاربيەمەن، بىلىممەن كەلەتىن جانە اركىمگە قونا سالمايتىن، تەك قانا تاڭداۋلىلارعا ءتان تەرەڭ سەزىم. ماحاببات – تابيعاتتىڭ سيى. ول ەركە-توتاي بالاعا ونىڭ كورسەقىزارلىعىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن الىپ بەرە سالاتىن ويىنشىق ەمەس. مىنە، سول اجىراسقانداردىڭ باستى قاتەلەگى قۇمارلىقتى ماحابباتپەن شاتاستىرۋىندا. «ءبارى جاقسى كورىنەر العاشقىدا» دەگەن ۇلى كەمەنگەرىمىزدىڭ دانا سوزىنە شالاعاي جاستارىمىزدىڭ ءمان بەرمەۋىندە.

قازىرگى زاماندا، وكىنىشكە وراي وتباسىن قۇرۋ ماسەلەسىنە حالقىمىز وتە جەڭىل-جەلپى قارايدى. بولاشاق جۇبايلار ءبىر-بىرىن تولىق تانىماي، اتا-انالارىن جاقسى بىلمەي جاتىپ، جىلتىراعان بەتىن قۇمارتىپ ۇيلەنە سالادى، مىنە ونىڭ سالدارى اجىراتۋعا اكەلىپ سوعادى. سوڭعى كەزدە بويجەتكەندى تۇرمىسقا ازىرلەۋ جونىندەگى شەشە تاربيەسى دە جوعالىپ بارادى. اتا-بابامىز وتباسىن قۇرۋ ماسەلەسىنە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان، سوندىقتان قازاقتىڭ «ۇيلەنۋ وڭاي – ءۇي بولۋ قيىن» دەگەن دانا ءسوزىنىڭ توركىنى وسىنى اڭعارتسا كەرەك.

ۇلتىمىزدىڭ جانۇيا قۇرۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى ۇلكەن ءسالت-داستۇرى، مادەنيەتى بولعان، ولار: قىز تاڭداۋ، ايتتىرۋ، اتاستىرۋ، قۇدا ءتۇسۋ، ۇيلەنۋ ءداستۇرى.

ءار اتا-انا ءوز ۇلىنىڭ بولاشاق قالىڭدىعىن ەرتە ويلاستىرعان، ءوزىنىڭ تەڭىن ىزدەگەن. «اناسىن كورىپ قىزىن ال» دەگەن قاعيدانى قاتاڭ ۇستاعان. ياعني، بولاشاق قۇداسىن ورىندى جەردەن، تەكتى كىسىلەردەن، اتالى، ىرگەلى اۋىلدان قاراعان. الدىمەن، «قىز تاڭداۋ» ءداستۇرى جۇزەگە اسادى. بوزبالا كوڭىلى ۇناتقان قىز بالاسىن تولىقتاي ءوز زەردەسىنەن وتكىزىپ، تاڭداپ الادى. بويجەتكەننىڭ تال بويىنان تابىلۋعا ءتيىس قاسيەتتەر باعالانعان سوڭ، جىگىتتىڭ قاسىنداعىلار  ونىڭ  اكە-شەشەسىنە سەزدىرەدى. وسىلاي «قىز تاڭداۋ» سالتى   «قىز ايتتىرۋ» داستۇرىنە  جالعاسادى.

 ءبىر-بىرىنىڭ وتباسىن جاقسى تانيتىن، كوپ جىلدار قويان-قولتىق ارالاسقان جورا-جولداس اتا-انا لايىقتى دەگەن ادامدارىنا ادەيى بارىپ، بالالارىنىڭ بولاشاعى تۋرالى اڭگىمە قوزعايدى، وزدەرىنىڭ قۇدا بولۋ نيەتىن بىلدىرەدى. مۇنى «قىز ايتتىرۋ» دەيدى.  كەيدە ءبىرىن-بىرى جاقسى بىلەتىن، وتە سىيلى، دوس كىسىلەر بالالارى جاس كەزىندە-اق، ءتىپتى اناسىنىڭ ىشىندە جاتقان كەزىندە دە كەلىپ ولاردى بىر-بىرىنە قوسۋ تۋرالى ءسوز بايلاسادى، مۇنى «اتاستىرۋ» دەيدى.

بالالارىنا ەس كىرىپ، سانالى بولعان كەزىندە قىز بالانى بولاشاق اتا-ەنەسىنىڭ قولىنا بەرگەن، وندا بولاشاق جۇبايلار كامەلەتكە تولعانشا اعا قارىنداستاي بولىپ ءبىر ۇيدە تۇرعان بۇل ولاردىڭ ءبىر-بىرىنىڭ مىنەزىنە جاقىن بەيىمدەلۋىنە جانە باۋىرمال بولىپ وسۋىنە ىقپال ەتكەن. بۇل بولاشاق جۇبايلاردىڭ اراسىندا ۇرىس-كەرىستىڭ بولماۋىنىڭ كەپىلى.

ءار قازاقتىڭ وتباسىندا بويجەتكەندى شەشەسى ءتۇرمىسقا ازىرلەيدى «شەشەسىن كورىپ قىزىن ال» دەگەن حالىق دانالىعى سونىڭ ءبىر ايعاعى. قازاق ايەلدەرى قىزدارىن يبالىلىققا، توزىمدىلىككە، ەر ازاماتتى قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەگەن، ەگەر ەرى دورەكى مىنەز كورسەتسە ونى اسقىندىرماي اقىلمەن شەشە بىلگەن، وسىنىڭ سالدارىنان قازاقتىڭ وتباسى شايقالماعان، بەرىك بولعان – مىنە سوندىقتان ءبىزدىڭ اتا-بابامىز وسىنداي كەڭ بايتاق جەرگە يە بولىپ قالعان.

قىز ايتتىرىلعاننان كەيىن جىگىتتىڭ تۋعان-تۋىسقاندارى قۇدالىققا قىز اۋىلىنا بارادى. ەگەر كۇيەۋ بالا قىزعا ۇناسا جانە قىزدىڭ اتا-اناسى قارسى بولماسا ەكى جاق قۇدا بولۋعا ءسوز بايلاسادى. قىز بەن جىگىت اق وتاۋدا وڭاشا كەزدەسەدى. نەكەسى قيىلادى. قىز ۇزاتۋ تويىنان كەيىن، قىزدىڭ تۋعان-تۋىسقاندارى جىگىت اۋىلىنا قارسى تويعا بارادى. بۇل ءداستۇر ۇيلەنۋ تويى «ەسىك-تور كورسەتۋ» دەپ اتالادى.

ۇلتىمىزدىڭ ءسالت-داستۇرى بويىنشا قىزدىڭ اكە-شەشەسىنە جىگىت جاعى وزدەرىنىڭ شاما-شارقىندا سيلىق بەرەدى ونى «قالىڭ مال» دەيدى. قىز جاعى ءوز كەزەگىندە قۇدالارعا كيىت كيگىزىپ سىي-قۇرمەت جاساپ قىزدىڭ جاساۋىن بەرەدى.

بۇل، كوممۋنيستەردىڭ ۇلتىمىزدى جويۋ ءۇشىن جاساعان يدەولوگيالىق شاتپاعىنا سايكەس، ەشقانداي قىزدى ساتۋ نەمەسە ساتىپ الۋ ەمەس، ەكى جاقتىڭ تۋىسقاندىق قاتىناستارىن ودان ءارى جاقىنداستىرۋ ماقساتىندا جانە تۇپتەپ كەلگەندە جاس جۇبايلاردىڭ بەرىك وتباسىن قۇرۋ ءۇشىن جاسالاتىن ۇلتتىق سالت-داستۇرلەر. قازاقتا «كۇيەۋ ءجۇز جىلدىق، ال قۇدا مىڭ جىلدىق» دەپ بەكەر ايتىلماسا كەرەك.   

كوكجال