7 ناۋرىزدا رەسەي استاناسى ماسكەۋدە تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن جازۋشى مۇرات ءاجى دۇنيەدەن وزدى. جازۋشىمەن قوشتاسۋ ءراسىمى 10 ناۋرىزدا وتەدى.

تاريحشىلار، تاريحتى زەرتتەگەندەر كوپ. ولاردىڭ تۇرلەرى دە كوپ. اراسىندا تاريح فاكۋلتەتىن بىتىرگەن ماماندار دا اۋەسقوي تاريحشىلار بار، تاريحتىڭ تەرەڭ ءتۇپ-تۇقيانىن قازعان اقيقاتتىڭ جارشىلارى مەن مىڭ قۇبىلعان سايقال ساياساتىنىڭ جاعىمپاز قىزمەتشىلەرى، بەتى جوق وتىرىكشىلەرى بار. ءوز اتالارىن عانا، رۋىن، ۇلتىن اسىرە ماقتاپ ەرتەگىلەردى جازعان فولك-حيستوريكتەر مەن كەرىسىنشە ءوزىن كەم سەزىنۋ دەرتىنە، ستوكگولم سيندرومىنا شالىققان جاتتاردىڭ شاشباۋىن كوتەرگەن ۇلت ساتقىندارى دا بار. ەندى بىرەۋلەر كىتاپ جازىپ، وقىرماننىڭ تاريحقا قىزىقشىلىعىن قوزدىرىپ، رۋحىن وياتىپ، كوزىن اشىپ، تاقىرىپتى زەرتتەۋگە، ىزدەنىسكە شاقىرعان، تاريحتىڭ تۇبىنە جەتۋ ۇمتىلىسىن تۋدىرعان، سەبەپكەر بولعان اۆتورلاردىڭ قاتارىنا كىرەدى. سولاردىڭ ءبىرى مۇرات ءاجى ەدى.  

تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى دۇنيەجۇزىلىك تاريحىنىڭ ءبىر بولىگى. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن اتا-بابالارىنىڭ تاريحى كوپتەگەن حالىقتارىنىڭ سۇرانىسىنا يە بولدى. ماڭگۇرتتىكتەن باس تارتىپ، ۇلت
تاريحىنىڭ قۇپيالارىن اشقىسى كەلىپ قوعام ءتۇپ-تامىرىن ىزدەۋگە ات سالىستى. بۇل تابيعي پروسەسستىڭ الدىڭعى ساپتارىندا تاريحشىلار مەن اۋەسقوي تاريح زەرتتەۋشىلەر، جازىشۋلار، تۇرىكتانۋشىلار بولدى. ەڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى، تاس جارعان گۇلدەي، ەرتە تۋعان كوكتەمنىڭ قار تەسىپ شىققان بايشەشەكتەي، جارىق جۇلدىزداي بولىپ جارقىراعان قۇمىق حالقىنىڭ جانە بۇكىل تۇرىك – قىپشاق حالقىنىڭ ۇلى مۇرات ءاجى ەدى.

ستالين كەزىندەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەرىنەن باستاپ، تۇرىكتانۋ سالاسى زەرتتەۋشىلەردىڭ بوستاندىعى مەن ومىرىنە ءقاۋىپتى ەدى. تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىنداعى سىر-قۇپيالارىن اشۋىنا، جار سالىپ اشىق جاريالاۋىنا تىيىم سالىناتىن ەدى. «پانتۇرىكشىلدىكتى» بيلىك وتتاي قورقىپ، ەلگە قۇبىجىق قىلىپ ءجۇردى. «پانتۇرىكشىل» دەگەن ايىپ تاريحشىنىڭ مويىنىن كەسۋگە دايار قىلىش بولىپ قالدى. ال سكيف پەن ساق، عۇن مەن كوك تۇرىكتەن باستاپ كوشپەندىلەر، ۇلا دالا الەمىنىڭ تۇرعىندارى، تۇركى حالىقتارى، ولاردىڭ اتا-بابالارى بۇكىل دۇنيەنىڭ تاريحىنا زور ۇلەس قوسىپ، ەۋروپا، تاياۋ شىعىس، ءۇندىستان، جۇڭگو، رەسەي، مۇڭعۇليا، ورتا ازيا، كاۆكاز، ءسىبىر، بالكان، قىرىم، انادولى اۋماقتارىنداعى ماڭىزدى تاريحي پروسەسستەرىنە ۇلكەن اسەر ەتتى. مۇنى كەڭەس وداعىندا ليەۆ گۋميليەۆ پەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ جازدى. ال كوپتەگەن تاريحشىلار ول كەزدە (ءالى دە سوندايلار كوپ) ەۋروپا قۇرلىعىن دۇنيەجۇزىلىك تاريحىنىڭ ورتالىعى رەتىندە كورىپ، دالا وركەنيەتىنىڭ ۇلىلىعىن، كوشپەندى
مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىگىن، ونىڭ ەۋروپاعا اسەر ەتكەنىن تۇسىنبەي، مەنسىنبەي  ءجۇرىپ، ول تۋرالى جازباعان، زەرتتەمەگەن، كەم كورگەن.

ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا»-سى، «قىش كىتابى» كەزىندە بومبالارداي جارىلسا، گۋميليەۆتىڭ ۇلى دالا، ماڭگىلىك ەل، حۋننۋ، ءۇيسىن، قاڭلى،  كوك تۇرىكتەر، ۇيعىر، قىرعىز، قارلۇق قاعاناتتارى، وعىز، قىپشاق،
شىڭعىسحان مەن ۇرپاقتارىنىڭ ۇلىستارى، وردالارى تۋرالى كىتاپتار تۇركى حالىقتارىنىڭ ساناسىن اشسا، عاسىر ايرىعىندا پايدا بولعان مۇرات ءاجىنىڭ كىتاپتارى تۇركى الەمىن وياتىپ، تالاي  ءىزباسارلاردىڭ جولىن اشتى. مۇرات ءاجىنىڭ كىتاپتارىنا قۇمار بولعان وقىرماندار جازۋشىنىڭ جولىن قۋىپ وزدەرى اۋەسقوي تاريحشىلارىنا، تاريح زەرتتەيتىن جازۋشىلارىنا اينالىپ كەتتى. ارينە، اراسىندا مىقتى اۆتورلار مەن بوس ءسوزدى جازىپ بوسكەندەرى شىقتى، تاريحىن اقيقاتقا سۇيەنىپ زەرتتەگەندەر مەن فولك-حيستوريكتەر شىقتى، ءبىراق قالاي بولسا دا، مۇرات ءاجى تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني ويانۋ كەزىندە نار تۇلعا، تاڭعاجايىپ قۇبىلىس رەتىندە پايدا بولىپ، جۇلدىزداي جانىپ، باسقالاردى وتتاي جاندىردى، ۇشقىن بولىپ
سونبەس الاۋدى جاقتى.

مۇرات ءاجى ماسكەۋدە تۋىپ وسكەن گەوگرافيالىق فاكۋلتەتىن بىتىرگەن، ەكونوميكالىق عىلىمىنىڭ كانديداتى، سولتۇستىك كاۆكازدى، داعىستاندى مەكەندەگەن قازاقتارعا اعايىن تۇركى تىلدەس قىپشاق قۇمىق حالقىنىڭ وكىلى ەدى. سونىمەن قاتار، ءاجى قۇمىقتىڭ عانا ەمەس، سۇلەيمەنوۆتەي بۇكىل قىپشاقتىن اتىن شىعارىپ جۇرگەن، بارلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىنداعى سىر-قۇپيالارىن اشىپ جازعان ازامات ەدى.

مۇرات ءاجىنىڭ اتىشۋلى «قىپشاق دالاسىنىڭ جۋسانى» اتتى كىتاپ  1994 جىلى ماسكەۋدە ورىس تىلىندە شىققان. كىتاپتى اۆتور قۇمىق، قاراشاي، مالقار، كازاك، قازاق، تاتار، چۋۆاش، ساحا، گاگاۋز، قىرىم تاتار، ورىس پەن ۋكراين حالىقتارىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ جانە باسقا تۇرىك، قىپشاق تامىرىنان تارالىپ ءتۇبىن  ۇمىتقان حالىقتارىنىڭ شەجىرەسى دەپ شىعاردى. كىتاپتا – ورتاق بەسىگىمىز التاي، مەكەنىمىز دەشتى-قىپشاقتىڭ ۇلى دالاسى دەپ جازدى. رەسەيدىڭ تاريحىنىڭ ءتۇبى تۇرىك، قىپشاق تامىرىمەن بايلانىستى، قازىرگى ەۋروپانىڭ قالىپتاسۋىنا تۇرىكتەر اسەر ەتتى دەپ جازعان مۇرات ءاجى عۇندار باستاعان حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋىنا ۇلكەن ءمانىن بەردى. اتيللا (ەدىل) قاعاننىڭ ەۋروپاداعى ءومىربايانى جان-جاقتى قاراستىرىلعان.

كەيىنگى كىتاپتارى – «ەۋروپا. تۇرىكتەر. ۇلى دالا»، «تۇرىكتەر مەن الەم: قۇپيا تاريح»، «ارماگەدوننىڭ تىنىسى»، «ماڭگى كوك اسپانسىز: ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ وچەركتەرى»، «اۋليە گەورگييدىڭ سىرى نەمەسە ءتاڭىرىنىڭ سىيلاعانى» جانە باسقالار تۇركى تاريحىنىڭ، تاڭىرشىلدىكتىڭ زەرتتەۋلرى بولىپ تابىلادى. وقىرماندارعا قىزىق، جەڭىل تىلمەن جازىلعان.  كىتاپتارىندا مۇرات ءاجى تۇركى حالىقتارىنىڭ باسقا حالىقتارىنا اسەرىن عانا ەمەس، تاڭىرشىلدىكتىڭ حريستيان دىنىنە اسەرىن جازدى. ءتىپتى، شاكيا تايپاسىنان شىققان سيددحارتحا گاۋتاما بۋددانىڭ ساق اتالارىمىزبەن بايلاناسىن زەرتتەدى.

ارينە، جازۋشىنى كوپ تاريحشىلار، قاراپايىم جۇرت تا قاتتى سىنعا قالدى. كەيبىرەۋلەرى ءاجىنى اسىرە تۇرىكشىل فولك-حيستوريك دەپ ايتسا، ەندى بىرەۋلەر زەرتتەۋشىمەن عىلىم، ءدىن، يدەولوگيا جاعىنان كەلىسپەي قارسىلىعىن ءبىلدىردى. قالاي بولسا دا، مۇرات ءاجى تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىن، ءتۇپ-تامىرىن،
الەمنىڭ تورىندەگى ءرولىن زەرتتەپ تۇركى الەمىن وياتۋىنا، رۋحىن كوتەرۋىنە، قىپشاقتىڭ اتىن شىعارۋىنا ءومىرىن باعىشتى. ونىڭ جازىلعان ەڭبەكتەرىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن كەيىنگى ۇرپاقتان شىققان زەرتتەۋشىلەر، ۋاقىت، تاريح ءادىل باعاسىن بەرەدى. ال ىستەگەن جاقسى-جامان قىلىقتارى، ساۋاپتى ىستەرى مەن كورگەن-كورمەگەن كىنالارى جاراتقاننىڭ مەيىرىمىنە قالدى. ءبىراق تۇركى حالىقتارىن بىرلىك پەن ىنتىماققا شاقىرعان، تۇركى حالىقتارىنىڭ قىز-جىگىتتەرىن ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ۇمىتپاۋىنا ۇندەگەن، اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇلىلىعىن الەمگە ناسيحاتتاعان مۇرات ءاجىنىڭ ءبىز ءبارىمىز ءۇشىن ىستەگەن ەڭبەگى زور. ونى ءتۇسىنىپ، العىسىمىزدى ءبىلدىرۋىمىز كەرەك.

قوش بولىڭىز، مۇرات اعا! جاتقان جەرى تورقا، رۋحى شات بولسىن.

اسقار دايىربەك