«جاۋ كەتكەن سوڭ قىلىشىڭدى بوققا شاپ!»، «اقساق قوي تۇستەن كەيىن ماڭىرايدى» دەگەن سوزدەر قىجىرتپا ءۇشىن جاقسى، ارينە. ءبىراق، ول مىنا ماقالانى بۇگىن ءبىر-اق جاريالاۋعا جۇرمەيدى. سەبەبى، بۇل «رۋح» بايقاۋىنىڭ قورىتىندىسى شىققان كۇنى جازىلعان بولاتىن. وعان سول كۇنى الدىن الا وقىتىپ العان ادەبيەت سىنشىلارى انار قابدۋللينا مەن باۋىرجان سەگىزبايەۆ كۋا.
سونىمەن، ماقالانى قابىلداعان گازەت رەداكسياسىنان بۇنى نە ءۇشىن جاريالاي الماعانىن قازبالاپ سۇرامادىق. ايتەۋىر، «ىشتە پىكىر ولگەنشە...» دەپ ۋاقىتىلى قولعا قالام العاندا، وقىرمانمەن مىنا ءبىر جايتتى بولىسپەك ەدىك...
جانتىقتان اسقان جاۋ جوق. ونداي وپاسىزدار باسقا باسشىلاردان گورى، پرەزيدەنتتىڭ اينالاسىنا توپتاسسا، اسا ءقاۋىپتى. التى ادامدىق اسحانا اشسا دا ونى «ەلباسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا...» جۇزەگە اسىراتىن ساياسي ۇستانىمعا ەندى «رۋحاني جاڭعىرۋ اياسىندا...» دەگەن پارازيت كىرىسپە قوسىلدى. ساۋاتسىزدىڭ ساۋساعى دا، بەتسىزدىڭ باقايى دا «رۋحاني جاڭعىرۋ اياسىندا» قيمىلدايتىن بولىپ العان. وتە ايار تىرلىك! ماسەلەن، قۇيرىعىن ەكى بۇتىنىڭ اراسىنا قىسقان قاي قورقاۋ ارىستانعا ابىروي اپەرىپ ەدى؟ تەك كوزىن الا بەرىپ، ونىڭ تاپقانىنان قاپقانى بولماسا...
سونىمەن، 2017 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە اقوردانىڭ سايتىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. ونى مەملەكەتتىك ب ا ق بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوشىرىپ باستى. سوندا دا شەن-شەكپەندىلەردىڭ ەشقايسىسى كوشباسشىلارىنىڭ نە جازعانىن ۇقپاعانعا ۇقسايدى. وبلىس اكىمدەرى وزدەرىنە قاراستى اۋداندارعا قازاق جانە ورىس دراما تەاترلارىنىڭ ارتىستەرىن جىبەرىپ، بىر-ەكى كورىنىس قويدىرتا سالدى. بولدى. ولار وزدەرىن سونىمەن «رۋحاني جاڭعىرىپ وتىرمىز» دەپ ويلايدى. بارىنە اناۋ ماقالانى ۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن جاتتاتىپ، مازمۇنىن سۇراپ الىپ بارىپ جۇمىس ىستەتپەسە، مىنا سيىقتارىمەن نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ ابىرويىنا نۇقسان كەلتىرە بەرۋدەن ءارى اسا المايتىندارى انىق. ەڭ سوراقىسى، ءبىر پىسىقايلار «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا» دەگەن جەلەۋمەن «جاھانداعى زاماناۋي قازاقستاندىق مادەنيەت» اتتى جوبا اشىپ الىپتى. اتاۋىنان ات ۇركەتىن وسى جوبا بويىنشا قۇرىلعان «جۇمىس توبىنىڭ» جانتالاسىمەن ەدەل-جەدەل «رۋح» دەپ اتالاتىن ادەبي بايقاۋ ۇيىمداستىرىلا قويدى. سونىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرىپ، ادەتىنشە اسىرەبەلسەندىلىك تانىتىپ ۇلگەرگەن «ادەبيەت» پورتالىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى باۋىرجان قاراعىز ۇلى: «17 قاراشا مەن 5 جەلتوقسان ارالىعىندا مىڭنان استام تۋىندى كەلىپ ءتۇستى. ونىڭ 899-ىن پورتالعا جاريالادىق»، – دەدى. ايتۋىنشا، 19 قازى بولىپتى. ولار 19 كۇندە قابىلدانعان مىڭعا جۋىق شىعارمانى 3-4 كۇن ارالىعىندا قاراپ شىعىپتى-مىس. اراسىندا بىرنەشە دراماتۋرگيا، رومان، پوۆەست، پوەما سىندى كولەمدى دۇنيەلەر بار دەسەك، اينالدىرعان 19 ادام ءبىر جۇما ىشىندە اتى-جوندەرگە قاراپ «بال اشا سالماسا»، نە وقىپ ۇلگەرىپتى سوندا؟ باۋىرجان قاراعىز ۇلىنىڭ تاراتقان مالىمەتىنشە، ءتىپتى، «كوپتەگەن شەتەلدەن قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە جازىلعان، الۋان ءتۇرلى جانرداعى تۋىندى كەلىپ تۇسكەن». قازىلىق قۇرامدى قاراساق، ولار – تولەن ابدىك، مەيىرحان اقداۋلەت، ۇلىقبەك ەسداۋلەت، تىنىشتىقبەك ابدىكاكىم ۇلى، اقبەرەن ەلگەزەك، باۋىرجان قاراعىز ۇلى، ت.ب. ءقازاقتىلدى قاۋىم. ال وسىنىڭ ىشىنەن ورىسشانى بىلاي قويا تۇرىپ، اعىلشىن تىلىندەگى شىعارمالاردى وقي العان كىم بار؟ دەگەنمەن، «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى – ءبىر-اق تۇتام». ارنايى وتكىزىلگەن باسپا ءسوز ءماسليحاتىندا قازىلار القاسىنىڭ ءتوراعاسى تولەن ابدىكتىڭ ايتقانى – شىعارمالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ورىس تىلىندە (قازاق بولىمىندە – 403، ال ورىس بولىمىندە – 493) بولعان. ودان كەيىن پورتالعا ءوزىمىز كىرىپ قاراعاندا، شىنىمەن ولەگ ميحايلوۆسكيي، Malika، ماحاببات سادىقوۆا دەگەن ءتىل مەڭگەرگەن 3 اۆتوردان باسقا «شەتەلدىكتى» كورمەدىك.
تاعى ءبىر عاجابى، بۇل بايقاۋدىڭ جەڭىمپازدارعا بەرىلگەن جۇلدە قورى – 24 ميلليون تەڭگە! سونداعى 8 اتالىمنىڭ گران-پري يەگەرىنە 2 ميلليون، ءبىرىنشى ورىن العان ادامعا 1 ميلليون تەڭگەدەن اقشالاي سىيلىق تىگىلگەن. ەكىنشى، ءۇشىنشى دەگەن «ۇساق-تۇيەك» ورىندار قاراستىرىلماعان. ال مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە قاراستى مادەنيەت جانە ونەر ىستەرى دەپارتامەنتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ءابىل جولامانوۆ: «جالپى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى مەن جۇلدە قورىن قوسقاندا، 61 ميلليون تەڭگە كولەمىندە قارجى ءبولىنىپ وتىر»، – دەدى ارنايى باسپا ءسوز ءماسليحاتىندا. «ادەبيەت پورتالىنا» اۋدارۋىن اۋدارىپ بەرگەن ولاردا كىنا جوق. ەندى ەسەپتەي بەرىڭىز... تەك «ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا» قالايشا اناۋ-مىناۋ ەمەس، 37 ميلليون تەڭگە (!) جۇمسالادى؟! سونى بىرەۋ جىكتەپ-جىلىكتەپ بەرە الا ما، «باننەر ىلۋگە وسىنشا، فۋرشەتكە وسىنشا كەتكەن» دەپ؟
ال اقىن-جازۋشىلاردىڭ جاسىنا ەشقانداي شەكتەۋ جوق. كەز كەلگەن مەكتەپ وقۋشىسى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ 70-80 جاستاعى يەگەرلەرىمەن قاتار تۇرىپ سايىسا الادى. «دەموكراتيا»! وسى تالاپقا سۇيەنگەن نەسىپبەك ءداۋتاي ۇلى، سەرىك اقسۇڭقار ۇلى، يسرايل ساپارباي، تۇرىسبەك ساۋكەتايەۆ، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ، يران-عايىپ سىندى ءمۇيىزى قاراعايداي اعالاردى قازىلار القاسىنىڭ ەمەس، ۇمىتكەرلەردىڭ قاتارىنان كوردىك. سولاردىڭ ۋىسىنان تۇككە تۇرعىسىز 1-2 ميلليوندى جۇلىپ اكەتپەك بولعان جاس بۋىن جازعىشتاردا دا ەس جوق. ءبىراق، وسىنداعى ستۋدەنتتەر مەن جالاڭاياق جاس ادەبيەتشىلەر بولماسا، ۇي-كۇيى، اتاق-داڭقى بار اقىن-جازۋشىلارعا نە جەتپەي جاتىر ەكەن؟! دەمەك، وسىنداي ەلگە ەش پايداسى جوق وتىرىك ءىس-شارالار ءۇشىن شىعىنداعان ميلليوندارعا ءار اۋىلدان شاعىن كاسىپورىن اشىپ نەمەسە اقساپ جاتقان شارۋا قوجالىقتارىن دامىتساق، نۇرەكەڭ نۇسقاعان ناقتى رۋحاني جاڭعىرۋ دەگەنىمىز – سول! ماسەلەن، وتكەن-وتپەگەنى بەلگىسىز بولىپ قالعان مىنا بايقاۋدان گورى، جالپى قورى 61 ميلليون تەڭگەنى ءبىر بالالار ۇيىنە نەمەسە وڭالتۋ ورتالىعىنا جۇمساۋدىڭ ساۋابى دا مول بولار ەدى...
ەندى «حالىقارالىق بايقاۋدىڭ» جۇلدەگەرلەرىن ماراپاتتاۋ راسىمىنە كەلەيىك. بىرىنشىدەن، «جەڭىمپازداردىڭ» شىعارمالارى «كونكۋرس ق ر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالعان» دەگەن تالاپقا مۇلدە جاۋاپ بەرە المايدى! تاپتاۋرىن تاقىرىپتارى باسقا جاقتا تاپىراقتاپ ءجۇر. تەك نەسىپبەك ايت ۇلىنىڭ سول بايقاۋ ءۇشىن تەزدەتىپ «جاڭعىرۋ جىرى» دەگەن بىردەڭە جازا قويعانى بولماسا. ونىڭ ءوزى – يدەياسى، مازمۇنى جوق قۇر ءسوز. سوعان ءبىرىنشى ورىندى ۇستاتا سالعاننان-اق، قازىلاردىڭ انشەيىن «قازى-قارتا جەۋ ءۇشىن» كەلگەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ەكىنشىدەن، «ميلليونەرلەر» اراسىندا جاڭا ەسىم جوق. ساتىلىمدا – سول باياعى كيىز بولىپ قالعان كونە ساقالدار مەن باۋىرجان قاراعىز ۇلىنىڭ جاقسى ارالاساتىن دوس-جاراندارى. وسى ورايدا ايتا كەتەر ءبىر جايت، بايقاۋلارى باستالعان كۇنى باۋىرجان قاراعىز ۇلى فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىنىڭ مەسسەندجەرىنەن «رۋحاني جان كىرۋ!» دەگەن توپ اشتى. سول ساتتە ءبىر-بىرىنىڭ ورتانقول جازبالارىن كوپىرتە ماقتاپ، جاعىمپازدىقتان «جاندارى كىرگەن» جاس جازعىشتاردىڭ ىشىنەن كىمدەردىڭ جۇلدە الاتىنى بەلگىلى بولىپ قالعان-دى. باۋكەڭ ساباز ولارعا ءبارى ءوز قولىندا تۇرعانىن: «بيىل جۇلدەگە ىلىكپەگەندەرىڭ كەلەسى جىلى الاسىڭدار. وندا ىلىكپەگەندەرىڭە ارعى جىلى بەرەمىز. ءبارىڭ دە جۇلدەسىز قالمايسىڭدار!»، – دەگەن ەمەۋرىنمەن ۇقتىرىپ قويدى. بۇل سوزىمىزگە سول جازعانىن وقىعان جۇزدەگەن جاس اقىن-جازۋشىلاردىڭ ادامنان ەمەس، اللادان قورقاتىندارى كۋالىك ەتە الار. سوندا نەمەنە، ونىڭ ارالاس-قۇرالاسىنان باسقا قازاقتان قولىنا قالام ۇستاعان تالانت تابىلماي ما؟! الدە، «رۋح» پەن «اۋىلىم – التىن تۇعىرىم» بايقاۋى باۋىرجان قاراعىز ۇلىنىڭ جەكە مەنشىگى مە؟ بۇلاي دەيتىنىمىز، «اۋىل» پارتياسى مەن «ادەبيەت پورتالى» بىرلەسە ۇيىمداستىرعان ەكىنشى بايقاۋدا دا كىمنىڭ نەشىنشى ورىن الاتىنىن سول عانا شەشىپ جۇرگەنىن قاتىسۋشىلاردىڭ ءبارى بىلەدى. جىلداعى «جەڭىمپازدارىنىڭ» دەنى ءوز ماڭايىنان بولىپ شىعاتىنى ايدان انىق.
ءسويتىپ، بۇل «رۋح» بايقاۋى جەڭىمپازدارىنىڭ كىتاپتارىن 2018 جىلعى بيۋدجەت قاراجاتى ەسەبىنەن كەم دەگەندە 2 مىڭ دانادان شىعارىپ بەرىپ، قالاماقىسىن تولەۋ جوسپارلانعان. ال رۋحاني جاڭعىرۋعا وسى تۇرعىدان ءبىر قاراپ كورسەك، ول – تاڭدامالىسى جارىق كورگەن ساقا جازعىشقا ەمەس، تىرناقالدىسىن شىعارا الماي جۇرگەن جاس تالانتقا قولداۋ كورسەتۋ بولۋى ءتيىس-تىن. وسى ورايدا، تاعى ءبىر شيكىلىك بار. ماسەلەن، بايقاۋ جەڭىمپازى رەسەيلىك ورىس پەن بريتانيالىق اعىلشىن بولسا (قانشا دەگەنمەن «حالىقارالىق بايقاۋ» عوي)، ولاردىڭ دا كىتابىن قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك بيۋدجەتى ەسەبىنەن شىعارىپ بەرمەك پە ەدى، بۇل شىراقتار؟ جالپى، ولار دا ءبىزدىڭ تيىن-تەبەنگە 2-3 مىڭ دانا كىتاپ شىعارتىپ الۋعا ءزارۋ مە ەكەن؟ ولاي بولسا، وزگەنى ەمەس، ءوزىمىزدى عانا رۋحاني جاڭعىرتۋ باعىتىن كوزدەگەن پرەزيدەنت ساياساتى قايدا قالادى؟ جانە سوراقىسى، بۇل ءار قازىنىڭ «سۇيگەن قۇلىنا» شۇلەن تاراتۋ ءىسى جىل سايىن ءداستۇرلى تۇردە جالعاسادى ەكەن...
قىسقاسى، ءبىز قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ ەپتەپ جاڭعىرا باستاماي، ءالى ماڭگىرىپ وتىرعانىنا تاعى ءبىر مارتە كوز جەتكىزگەنىمىزدى عانا جازدىق. اسىرەسە، ەلدەگى ادەبيەت سالاسى وكىلدەرىنىڭ قاتتى ماڭگىرىپ، ماڭگۇرتتەنىپ بىتكەنى سونشا، ولار ءۇشىن ەلباسىنىڭ ماقالاسى نە، ەركەعاليدىڭ ماقالاسى نە، ءبارىبىر سياقتى...
ەركەعالي بولات ۇلى
