بۇرىندارى قازاقستان اۋماعىن مەكەن ەتىپ، بۇگىندە تۇقىمى تۇزداي قۇرىعان جانۋارلار بار. ونىڭ باستى سەبەپكەرى – ادامدار. ۇلى دالادا ۇيىر-ۇيىرىمەن شاۋىپ جۇرگەن تارپاڭدار، ىلە مەن بالقاشتىڭ قامىسىن پانالاعان جولبارىستار، ارال مەن كاسپييدىڭ اراسىندا جەلمەن جارىسقان قابىلاندار ەندى جوق. Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى قازاق جەرىنەن جويىلىپ كەتكەن جانۋارلاردىڭ ءبىر پاراسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنادى.

تۇران جولبارىسى

قازاق جەرىندە سالاقۇلاش سارىالا جولبارىستار XX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن جورتىپ جۇرگەن. ەرتە زاماندا سىرداريا جاعاسى، قامىسى قالىڭ شۋ بويى قاپتاعان جىرتقىش ەكەن. ال ىلەنىڭ ەتەگىندە تولىپ جۇرگەن دەسەدى. جولبارىس اۋلاۋ قازاقتىڭ اتا ءداستۇرى، ماشىقتى ونەرى بولعان. بىلەكتەرىن ارقانمەن وراپ، ۇستەرىنە قالىڭ تەرى جامىلعان قازاق اڭشىلارى شەرىنى جالاڭ قانجارمەن-اق جايراتىپ وتىرعان.

تۇران جولبارىسىنىڭ سالماعى 250-300 كەلى تارتاتىن. ءبىر ەرەكشەلىگى – جيرەن ءتۇستى ءجۇنىنىڭ بوياۋى قانىق. قىستى كۇنى تەرىسى، اسىرەسە، قارىن تۇسىنىڭ ءجۇنى قالىڭداي تۇسەدى. تۇمسىعىندا قويۋ مۇرتى بولعان.

تۇران جولبارىسى. بەرلين حايۋاناتتار باعى، 1899 جىل

رەسەيدە جارىق كورگەن «ۆوەننىي سبورنيك» جۋرنالىنىڭ 1871 جىلعى سانىنداعى «تابيعات جانە اڭشىلىق» دەگەن بولىمىندە سىرداريا بويىندا تۇراتىن شاقان دەگەن اڭشى جايىندا ماقالا باسىلعان. شاقان اڭعا كەتكەن ءبىر كۇنى تۇندە ادامجەگىش جولبارىس كيىز ۇيگە كىرىپ، بالاسىن ءولتىرىپ، ايەلىن قامىسقا سۇيرەپ اكەتەدى. قاتتى كۇيىنگەن شاقان جولبارىستى ولتىرمەككە انت بەرەدى. اقىرى سوزىندە تۇرعان اڭشى بىرنەشە شۇبار اڭنىڭ كوزىن جويادى. بۇل تۋرالى مۇحتار ءماعاۋيننىڭ «شاقان-شەرى» رومانىندا ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان.

«توقسان ءۇيلى توبىردى» اڭشىلىقپەن اسىراعان قامبار باتىردىڭ جولبارىستى قۇيرىعىنان ۇستاپ، باسىنان اينالدىرا لاقتىرىپ ولتىرگەنى دە جىردا كوركەم باياندالادى.

ەۋروپالىقتار كەلگەنشە قازاقستانداعى جولبارىس پوپۋلياسياسى ءبىرشاما بولدى. اڭ پاتشاسىن جوسپارلى تۇردە اۋلاۋ 1891 جىلدان باستالادى. جەدەل اتىلاتىن جويقىن قارۋمەن جاراقتانعان ورىس ارمياسى وتارلانعان جەردى جىرتقىشتاردان تازالاۋ ءۇشىن ارنايى وتريادتار ۇيىمداستىردى. جەكەلەگەن اڭشىلار دا تۇگى قۇلپىرعان قىمبات تەرىسى ءۇشىن جولبارىستى قىناداي قىرعان.

«تۇران جولبارىسىن اۋلاۋ»، سۋرەتشى س.ت.نۇرتازين

قۇجاتتارعا قاراعاندا، جەتىسۋداعى سوڭعى جولبارىس 1940 جىلى اڭشىلار وعىنا ىلىنگەن. ارادا بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ ىلەنىڭ تومەنگى ەتەگىنەن ءىزىن كورگەندەر بار.

كەڭەس ۇكىمەتى 1947 جىلى جولبارىستاردى اۋلاۋعا تىيىم سالعانىمەن، بۇل كەش قابىلدانعان شارا بولدى. 1960 جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ حالىقارالىق تابيعات قورعاۋ وداعىنىڭ قىزىل كىتابىنىڭ ءبىرىنشى ساناتىنا تۇران جولبارىسى «جويىلىپ كەتكەن» ءتۇر رەتىندە ەنگىزىلدى.

دۇنيەجۇزىلىك جابايى تابيعات قورى مەن قازاقستان ۇكىمەتى رەسەيدىڭ قيىر شىعىسىنداعى امۋر جولبارىسىن ىلە-بالقاش وڭىرىنە جەرسىندىرۋدى كوزدەپ وتىر. جوبانىڭ قۇنى – 50 ملن اقش دوللارى.

تارپاڭ

تارپاڭ – جويىلىپ كەتكەن جابايى جىلقىنىڭ ءبىر ءتۇرى. قازاقستان جەرىندە XIX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن تارالعان. شوقتىعىنىڭ بيىكتىگى 136 سم-گە جۋىق، تەرىسىنىڭ تۇگى سۇرعىلت، ارقاسىندا قارا جولاعى، تىكىرەيگەن قارا جالى بولعان. مۇحتار ءماعاۋيننىڭ «الاساپىران» رومانىندا تارپاڭ جايلى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. جازۋشى تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، تارپاڭدى جويقىن كۇشتى، ەرەن جۇيرىك جىلقى دەپ سۋرەتتەيدى.

تارپاڭ مەن ءۇي جىلقىسىنىڭ بۋدانى. ماسكەۋ حايۋاناتتار باعى، 1884 جىل

تارپاڭنىڭ ەكى ءتۇرى بەلگىلى: دالا تارپاڭى جانە ورمان تارپاڭى. دالا تارپاڭىنىڭ ەڭ سوڭعىسى 1879 جىلى ۋكرايناداعى «اسكانيا-نوۆا» قورىعىنىڭ ماڭىندا، ورمان تارپاڭىنىڭ اقىرعى تۇياعى 1814 جىلى قازىرگى كالينينگراد وبلىسى ماڭىندا ولتىرىلگەن. 20 عاسىردا تارپاڭنىڭ تۇقىمىن قايتا شىعارۋ ءۇشىن پولشا مەن گەرمانيادا جۇرگىزىلگەن ىرىكتەۋ-بۋدانداستىرۋ جۇمىستارى ەش ناتيجە بەرمەدى.

قابىلان (گەپارد)

مىسىق تۇقىمداس بۇل جانۋار XVIII عاسىردىڭ اياعى مەن XIX عاسىردىڭ باسىندا كاسپيي مەن ارال تەڭىزى ارالىعىنداعى ءشولدى ايماقتا تىرشىلىك ەتكەن. حح عاسىردىڭ 50-جىلدارىنا قاراي سيرەي باستاعان قابىلان ءۇستىرت پەن ماڭعىستاۋ تۇبەگىندە وقتا-تەكتە كەزدەسىپ قالىپ ءجۇردى. دەنە ءبىتىمى ۇزىنشا، تۇرقى 120-150 سم، قۇيرىعىنىڭ ۇزىندىعى 60-75 سم. قالىڭ، قىسقا، سارعىلت ءتۇستى تۇگىنىڭ ۇستىندە قارا داقتار بولادى.

قابىلان – دۇنيەدەگى ەڭ جۇيرىك اڭ. سوندىقتان قازاق دالاسىن بيلەگەن حان-سۇلتاندار كەزىندە ونى قولعا ۇيرەتىپ، اڭعا سالعان. تەرىسى وتە باعالى بولعاندىقتان، كوپ اۋلانعان. قابىلاندار ءقازىر افريكا قۇرلىعى مەن تاياۋ شىعىستا قالعان.

توعاي بۇعىسى

بۇعىنىڭ بۇل ءتۇرى وزەن جايىلمالارىنداعى قامىس، توعايلاردا ءومىر سۇرەدى. قازاقستاندا ءحىح عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن سىرداريا وزەنىنىڭ بويىن، ونىڭ قىزىلوردا قالاسىنا كىرەتىن جەرىنە دەيىن مەكەندەگەن. دەنە مولشەرى شاعىن، شوقتىعىنىڭ بيىكتىگى 120 سم بولىپ كەلەدى. حح عاسىردىڭ باسىندا توعاي بۇعىسى ەلىمىزدە تولىعىمەن جويىلعان.

قىزىلقۇم ارقارى

قىزىلقۇم ارقارى – وتە سيرەك كەزدەسەتىن اشاتۇياقتى جانۋار. قازاق جەرىندە حح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن سىرداريا مەن قۋاڭداريا وزەندەرى ساعالارىنىڭ ارالىعىن مەكەن ەتكەن. قازان ايىنىڭ اياعى مەن جەلتوقساننىڭ باسىندا كۇيلەپ، ءساۋىر-مامىر ايلارىندا انالىعى جالقى قوزىقا تاباتىن قىزىلقۇم ارقارى بۇگىندە قازاقستاندا كەزدەسپەيدى. دەگەنمەن وزبەكستاندا ونىڭ سانى قالپىنا كەلتىرىلىپ جاتىر.