قازاقستان زايىرلى مەملەكەت. ءدىن مەملەكەتتەن بولىنگەن. دەگەنمەن، 2011 جىلى ءدىني ىستەر جونىندەگى اگەنتتىكتىڭ قۇرىلۋى – ەلدەگى ءدىني احۋالدى بيلىكتىڭ قاداعالاۋى قاجەتتىگىن كورسەتكەندەي.

ءقازىر قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ ءوزى بىرنەشە باعىتقا ءبولىنىپ كەتتى. قازاق ءسالت-داستۇرىن تۋ ەتىپ، ياسساۋي ءىلىمىن ءپىر تۇتقان «سوفىلار» كوسەمدەرىنىڭ تۇرمەگە قامالعانىنا دا ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. سونداي-اق، سالافيتتەر، تاكبىرشىلەر، نۇرشىلدار، “تاريحاتشىلار”، “زىكىرشىلەر”، “سۇلەيمەنشىلەر”، “ۋاقابيلەر” سياقتى جاڭا اعىمدار تۋرالى ەستىپ، “حيزبۋتتاحرير”، “تابليعي”، “احمادي” سەكىلدى جاڭا سەكتالار مەن بىرلەستىكتەردىڭ پايدا بولعانىن كورىپ ءجۇرمىز. ولاردىڭ ءبىرى اتا-بابا ارۋاعىنا سىيىنعاندى «شىرك» دەسە، ەكىنشىسى قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان سالت-داستۇرلەرىنە شۇيلىگۋدە. «ەل ءىشى پارتيا بولدى دا، ءبۇلىندى» دەپ اباي بابامىز ايتقانداي، ءدىني يممۋنيتەتى تومەن قازاقتى بۇگىن الۋان ءتۇرلى اعىمدار بۇلدىرە باستادى. وسى رەتتە، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ءۇنى، وكىنىشكە قاراي، ءالى دە قۇمىعىڭقى. وسى جاريالانىمدا ءبىز «قازاقستانعا قانداي يسلام كەرەك؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋدى ءجون كوردىك.

مۇسىلمان بولۋ – اراب بولۋ ەمەس

جاقىندا الدەبىر تانىسىم بىلتىر قايتىس بولعان تۋىسىنىڭ جىلىن بەردى. وسى جيىندا قىزىلوردا وبلىسىنىڭ بۇرىنعى يمامى، ءدىنتانۋشى ءابىلدا اۋەزوۆ قازاققا قاجەت يسلام تۋرالى ءبىراز اڭگىمەلەردىڭ شەتىن قايىردى.ءابىلدا اعا قازاقتىڭ ءوز مۇسىلماندىق جولى بار ەكەنىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ، «مۇسىلمان بولۋ – اراب بولۋ ەمەس» دەگەندى كەسىپ ايتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، ارابتىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى مەن قازاقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى ەكى ءتۇرلى جاعداياتتا قالىپتاسقان. ءبىرىنشىسى، ساحاراداعى كۇننەن قورعانۋ ماقساتىندا سالدەگە ورانىپ، حيدجاب كيگەن. ءتىپتى،بۇل كيىمۇلگىسى يسلامنان بۇرىن پايدا بولۋى دا مۇمكىن. سوندىقتان ارابتىڭ كيىم كيۋ ۇلگىسىن قازاققا تاڭۋدىڭ قاجەتى جوق.

- ءار حالىقتىڭ ءوز كيىنۋ سالتى بار. قۇرانداعى ايات بويىنشا، اللا بىزدەردى ۇلت-ۇلىس ەتىپ جاراتقان سوڭ، تۇرعان جەرىمىزدى، ءومىر ءسۇرۋ سالتىمىزعا قاراي ۇلتتىق كيىمىمىزدى بەلگىلەپ بەردى، ءبىز ونى قۇرمەتتەۋگە ءتيىسپىز. ارابتاردىڭ ۇلتتىق كيىمى باسقا ۇلت وكىلدەرىنە ارنالعان نىساندىق كيىم ۇلگىسى ەمەس.

قىز، كەلىنشەكتەرىمىز ۇياتتى جەرلەرىن ۇلتتىق كيىممەن جاۋىپ، وزدەرىنە جاراسىمدى ەتىپ ءجۇرۋ كەرەك، ال ەرلەرىمىز زامان تالابىنا ساي، تازا ادەمى كورىنىپ كيىنۋ مىندەتتەرى. مەشىت قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىس ورىنىنىڭ كيىمى جالپى مۇسىلمان بولعان ادامعا فورما بولىپ ەسەپتەلمەيدى. ءاربىر جۇمىس ورنىنىڭ ءوز فورمادا كيىمى بولاتىنىن ەسكەرەيىك، – دەدى ءدىنتانۋشى.

سونداي-اق ول اسىرەدىنشىلدەردىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىنە قارسى تۇرىپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جوققا شىعارۋى ادال يسلام وكىلدەرىنىڭ ىس-ارەكەتى ەمەس ەكەندىگىن جەتكىزدى.

قىزىم مەنىمەن بىرگە تاماق ىشپەيدى…

جاقىندا ءبىر تانىسىم قىزىنىڭ الدە ءبىر ءدىني اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتكەندىگىن ايتىپ شاعىندى.

– قىزىم قاتتى اۋىردى. مەديسينادان كورمەگەن كومەگىن الدەبىر ەمشىدەن الدى. الايدا، سول ەمشى بىزگە قىرسىق بولىپ جابىستى. قىزىمدى الدەبىر اعىمدارىمەن ەلىتىپ اكەتتى. ءسويتىپ، ءوز پەرزەنتىم ماعان ەستىپ-بىلمەگەن تىيىمداردى كولدەنەڭ تارتاتىن بولدى. مەن دە ناماز وقيمىن، يسلامنىڭ بەس شارتىن ورىنداۋعا تىرىسامىن. ءبىراق، قىزىمنىڭ ۇستانىپ جۇرگەن جولى مۇسىلماندىققا مۇلدەم ساي كەلمەيدى. تۋعان-تۋىسقاندارىمەن بىرگە تاماق ىشۋدەن قالدى. ءتىپتى تۋعان اناسى مەنىڭ جەگەندەرىمنىڭ ءوزىن «حارام» دەيدى. بىرگە، تاماق ىشپەيدى. اپتا سايىن «پايعامبارىما قۇربان شالىپ جاتىرمىن» دەپ، ءبىر سيىردى جايراتىپ تاستاپ وتىرعانى. قۇرباندىقتى مۇسىلماندار جىلىنا ءبىر رەت شالاتىن ەدى عوي. مەنىڭ قىزىمنىڭ قازىرگى ارەكەتتەرى ماعان ۇنامايدى، – دەيدى ول، قىزىنىڭ قاي مەدرەسەگە باراتىنىن جاسىرا وتىرىپ.

نۇرمۇحامەد يمينوۆ

الماتى قالاسىنداعى ورتالىق مەشىتتىڭ نايب يمامى نۇرمۇحامەد يمينوۆ قالالىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنە قاراستى قىلمىستىق اتقارۋ جۇيەسى قىزمەتكەرلەرىمەن كەزدەسۋىندە ءوزىن شەكتەۋلى سالافيتتەرمىز دەيتىن مادحاليتتەردىڭ قوعامعا زيانى مول ەكەندىگىن ايتتى.

– ولار جيحادقا ۇندەمەيدى، تەرروريستىك پيعىلدارى جوق، بيلىككە قارسى كەلمەيدى، سويتە تۇرا مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىنا قارسى. ياعني، مادحاليتتەر ءوز يمامدارى مەن تىڭداۋشىلارىن، اسىرەسە، جاستاردى ءدىني باسقارماعا قارسى تاربيەلەۋ ارقىلى «تاكفيريزمگە» جەتەلەيدى، - دەدى.

جاقىندا تالدىقورعان قالاسىندا ءدىني باعىتى جات پيعىلدى،تىيىم سالىنعان اعىمدى ناسيحاتتايتىن ءبىر توپ قۇرىقتالىپ، سوتتالدى. اتاپ ايتارلىعى، ولاردىڭ اراسىندا بىردە-بىر وزگە ۇلت وكىلى جوق، ىلعي قازاقتار. قوعامنىڭ بۇگىنگى الاتايداي ءبۇلىنىسى وزگەدەن ەمەس، ءدىني بۇلىنۋشىلىكتەن باستالاتىن سەكىلدى.

ءبىز وسى رەتتە ەلدەگى ءدىنتانۋشىلاردىڭ ءبىرازىنا حابارلاسىپ، ولاردىڭ قازاقستانداعى قازىرگى ءدىني احۋال تۋرالى پىكىرىن ءبىلۋدى ءجون كوردىك.

مۇرتازا بۇلىتاي، ءدىنتانۋشى:

– نەگىزىنەن يسلام ءدىنى بىرەۋ، ءبىراق باسقا الەمدىك دىندەر سياقتى ول دا تاريح اعىمىندا ءتۇرلى ينتەرپرەتاسيالار، ساياسي ىقپالدار، ءدىني سينكرەتيزم ت.ب. سالدارىنان ءتۇرلى باعىتتارعا بولىنگەن.اسىرەسە، قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە وتارلاۋشى كۇشتەردىڭ بەلسەندى ارەكەتى كەسىرىنەن راديكالدانىپ، ساياسي يدەولوگيالار مەن لاڭكەستىك توپتاردىڭ قۇرالىنا اينالعان. وسى قىسقا عانا انىقتامادان كەيىنگى ايتارىم – ءبىزدىڭ قازاق قوعامىنا وسىنداي دەسترۋكتيۆتى باعىتتاعى ءدىننىڭ كەرەگى جوق. بىزگە زيالى، زايىرلىيسلام كەرەك! ادامزاتتىڭ ۋنيۆەرسالدى قۇقىقتارىن دارىپتەيتىن، ءبىلىم مەن ونەردى ناسيحاتتايتىن، دەموكراتيا مەن مەريتوكتارتيا پرينسيپتەرىن پايدالاناتىن، ەڭبەك پەن پايدالى ىسكە شاقىراتىن، گۋمانيزم جاعى باسىم، راسيونالدى ويلاۋدى ارداقتاپ، بەيبىتشىلىك پەن قولداۋ مادەنيەتىن ۋاعىزدايتىن يسلام كەرەك.

دوساي كەنجەتاي، ءدىنتانۋشى:

– قازاقستانداعى يسلامعا قاتىستى قازىرگى ءدىني احۋالدى قالاي سيپاتتايسىز؟

– قازاق مۇسىلماندىعى ەگەمەندىك العاننان بەرى ءوزىنىڭ تاريحي قالىپتاسقان تۇتاستىعىنان اجىراپ ۇلگەردى. ءدىني تانىمدىق جىكتەۋلەر مەن ساياسيلانعان ءدىن ەكسپانسياسىنا قارسى ءدىني اعارتۋشىلىق، تانىمدىق جانە قۇقىقتىق قابىلەتتەردى ارتتىرۋ تەتىكتەرى قاراستىرىلۋدا. ءقازىر وسىنداي الەمدىك قۇبىلىستار مەن ءوز تاريحي تاجىريبەمىزدىسالىستىرعان ساراپتامالىق تالداۋلار جاسالىپ جاتىر.وكىنىشكە قاراي، بۇل قوعامداعى بولىنۋشىلىككە قارسى بوي كورسەتۋگە كومەگىن تيگىزبەدى.

– سۋننيتتەر مەن شييتتەر يراكتى ەكىگە ءبولدى. رۋعا جىكتەلۋبولە الماعان قازاقتى ءدىنيالاۋىزدىق بولشەكتەيدى دەپ قورىقپايسىز با؟

– ەگەر جاقىن ارادا قازاق بولمىسىندا تۇتاستىققا نەگىزدەلگەن مەملەكەتتىك يدەولوگيا بوي كورسەتپەي، ءدىني تانىمدىق جىكتەر تەرەڭدەي تۇسەتىن بولسا، ەرتەڭگى كۇن تۋرالى ويلانۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى.

– سالافيت، تاكبىر، سۇلەيمەنشىل سەكىلدى ءتۇرلى ءدىني اعىمدار پايدا بولىپ، ەلدىڭ ءىشىن بۇلدىرە باستان كەزدە، ءبىزدىڭ بيلىك وعان قارسى قانداي دا ءبىر ارەكەتتەر قولدانىپ وتىر ما؟

– ەلىمىزدە وسى ءدىني اعىمداردى رەتتەيتىن ەكى قۇرىلىم – قازاقستان مۇسىماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى (قمدب) جانە ءدىن ىستەرى جونىندەگى اگەنتىك بار. مەملەكەت بۇل ماسەلەلەردى زايىرلىلىق ارقىلى دا رەتتەيدى. ءبىزدىڭ ەل زايىرلى مەملەكەت. ياعني، مەملەكەت پەن ءدىن ەكى بولەك ينستيتۋت. وسى ەكى ينستيتۋت وزدەرىنىڭقوعامداعى ورنى مەن ءرولىن ءوزارا مويىنداي وتىرىپ، قۇقىقتىق، دەموكراتيالىق ۇستانىمدى باسشىلىققاالۋعا ءتيىس. زايىرلى مەملەكەتتە ءدىن مەن ساياساتقا قاتىستى تەرميندەر مەن ءسوز تىركەستەرى بار. ولار “ءدىني ساياسات”، “ءدىن ساياساتى”، “ساياسي ءدىن”.

ءدىني ساياساتتى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى جۇرگىزەدى. بۇعان مەملەكەت ارالاسپايدى. ءدىني ساياساتتىڭ مازمۇنىنا مۋفتياتتىڭ بارلىق ءىس شارالارى جاتادى. مەشىت، مەدرەسە سالۋ، ءدىني ءبىلىم بەرۋ جانە ونى ۇيىمداستىرۋ، مازحابتار ارالىق كەلىسىمدى قولعا الۋ، ءدىني تاجىريبەنى جانداندىرۋ، ءدىني تانىمدى كوتەرۋ، ءدىني سانانى ناسيحاتتاۋ، ءدىني سەنىمدى ءتۇسىندىرۋ جاتادى. ءبىراق بۇل شارالار حالىقتىق بيلىكپەن بىرگە، قۇقىقتىق شەڭبەر اياسىندا جۇزەگە اسىرىلادى.

ال ەندى ءدىن ساياساتى تىركەسىنە كەلسەك، ونى مەملەكەت قۇقىقتىق كونستيتۋسيالىق ۇستانىمدار مەن زاڭدىق قاعيدالار نەگىزىندە جۇزەگە اسىرادى. ەلدەگى ءدىني احۋال «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىمەن قورعالادى. بۇل زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ باستى فۋنكسياسى. مەملەكەت قوعامدىق تالاپتارعا سايكەس، وسى زاڭدا مۇسىلماندار مەن پراۆوسلاۆتاردىڭ تاريحي، مادەني، رۋحاني تاجىريبەسىن ەسكەرىپ، “حانافي مازحابى مەن پراۆوسلاۆيە” تۋرالى باپ قابىلدادى. سونداي-اق وعان زايىرلى ەلدەگى ءدىني ءبىلىم بەرۋ، ءدىني بىرلەستىكتەردى تىركەۋ، ولاردىڭ دىندەر ارالىق قاتىناستارىن رەتتەۋ، باقىلاۋ، قاداعالاۋ ءىس-شارالارى كىرەدى.

"ساياسي ءدىن" تىركەسىنە قاتىستى ءىس-شارالاردى دا مەملەكەت ءوز قۇزىرەتىنە الادى. بۇل جەردە ءبىز ساياسي يسلام انىقتاماسىنىڭ ىشىنە كىرەتىن فۋندامەنتاليزم، ەكسترەميزم، تەرروريزم سياقتى يدەولوگيالىق مازمۇنداعى، ءدىندى قۇرال رەتىندە قولداناتىن، ەلدى تۇتاستىققا ەمەس، بۇلىككە، تۇراقسىزدىققا، لاڭكەستىككە، فاناتيزمگە جەتەلەيتىن ساياسي، پارتيالىق، يدەولوگيالىق ماعىناداعى، ۇستانىمداعى توپتاردى ايتامىز. مەملەكەت زايىرلى ۇستانىمدى باسشىلىققا الاتىندىقتان بۇل توپتارعا زاڭمەن تىيىم سالعان. زايىرلىلىق تەك مەملەكەت پەن ءدىن قاتىناسىن عانا ەمەس، ءدىن ىشىندەگى قاتىناستاردى دا قاداعالايدى. زايىرلىلىق – ءدىندى ءبىر جاماعاتتىڭ مونوپولياسىنان الىپ شىعاتىن ۇستانىم. ول جاستاردى كەز كەلگەن توپتىڭ ىقپالىناناراشالاي الادى. زايىرلىلىق جاستاردىڭ ءدىني نانىمدى ەرىكتى تاڭداۋىن دا رەتتەيدى. جاستاردى الداپ،تۇزاعىنا تۇسىرۋگە تىرىساتىن ءدىني توپتارمەن كۇرەسۋدىڭ ورتالىعى دا وسى زايىرلىلىق.

ەسەنگۇل كاپ قىزى