ول – ادامزاتتىڭ سوڭعى 2000 جىلدىق تاريحىنداعى تاڭداۋلىلاردىڭ العاشقى وندىعىنان ورىن العان، اتاعى جەر جارعان شىڭعىس حاعاندى بىلمەيتىن جان كەمدە كەم. ورتا عاسىردا شىڭعىس حاعان مەن ونىڭ مۇراگەرلىگى ەۋرازيا قوسقۇرلىعىنىڭ كۇنشىعىسى سارى (جاپون) تەڭىزىنەن كۇنباتىسى پيرەنەي تۇبەگىنە دەيىن، قيىردا سىبىردەن تۇستىكتە ءۇندىقىتاي تۇبەگىنە دەيىنگى وراسان زور اۋماققا بيلىگىن جۇرگىزدى. تىپتەن باتىس افريكا جاعالاۋىنا دەيىن جورىق جاساپ، كۇللى دۇنيەنىڭ جارتىسىن باعىندىردى. تاريحتا  تاتار-موڭعول شاپقىنشىلىعى اتالاتىن وقيعانىڭ تاريحي ماڭىزى مەن كولەڭكەلى جاقتارىن  جاقتايتىن دا، ايىپتايتىندار دا از ەمەس. شىڭعىس حاعان قۇرعان ۇلى يمپەريا ادامزات تاريحىنداعى ايگىلى اتيللا (ەدىل) پاتشانىڭ باتىس عۇن مەملەكەتىنىڭ تاريحي رولىمەن تەڭەستىرىلەدى. اتيللا ءوز تۇسىندا قۇل يەلەنۋشى قوعامنىڭ قۇلاۋىن تاريحي تۇرعىدان قامتاماسىز ەتىپ، ادامزاتتى تاريحي دامۋدىڭ جاڭا بيىگىنە كوتەرگەنى بەلگىلى. نەمەسە،  شىڭعىس حاعان سانالى تۇردە اتيللا ماقساتىن ون عاسىردان كەيىن قايتالاعان دەۋگە دە كەلەدى.

ال، ايبىنى جەر جارعان شىڭعىس حاعانعا قاتىستى تاريحي زەرتتەۋلەر سان عاسىر بويى ءۇردىسىن ۇزبەي جالعاسىپ كەلەدى. بىردە ايۋان باسقىنشى، بىردە ۇلى رەفورماتور، تەڭدەسسىز باسشى رەتىندە تانىلاتىن ءامىرشى كيىز تۋىرلىقتى كوشپەلىلەر حالىقتاردى الەمدىك وركەنيەت پەن ساياساتتىڭ بيىگىنە قاراي باستاعانى امبەگە ايان. قازاق تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحىندا، ەۋرازيا تاريحىندا ۇلى حاعاننىڭ زاڭدى ۇرپاقتارىنىڭ ءرولى ۇشان-تەڭىز…

ءامىرشىنىڭ  اۋەلگى ازان شاقىرىپ قويعان اتى تەمۇچىن، ياعني تەمىرشى ەكەندىگى بەلگىلى (ونىمەن بىرگە تۋعانداردىڭ ەسىمى تەمۇلەن، تەمۇگە). الايدا، حاعاننىڭ اتىنا قوسارلاناتىن شىڭعىس دەگەن  لاقاپ ەسىمنىڭ تۋۋى، ءمانى كوپتەگەن عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنە جۇك بولعان.

ۇلى ءامىرشىنى ءوز ەنشىسىنە يەلەنىپ جۇرگەن مونعول جۇرتىنا ءبىرقاتار تۇركولوگتار، ايتالىق تۇركيالىق جانە باتىستىق زەرتتەۋشىلەر داۋ ايتادى. سونىڭ ءبىرى ءامىرشىنىڭ لاقاپ ەسىمى توڭىرەگىندە تۋىندايدى. «شىڭعىس» اتاۋىنىڭ شىعۋ توركىنى، ونىڭ ءمان-ماعىناسىن زەرتتەۋ ارىدەن باستالعانىمەن، بەلگىلى ءبىر مامىلەگە كەلمەگەن داۋلى ماسەلە. تۇرىك شەجىرەسىنىڭ اۆتورى ءابىلعازى شىڭعىس ەسىمىنىڭ ءمانىن «شىڭ (چين)» ۇلى، «عىز (گيس)» كۇشەيتكىش رايدىڭ جۇرناعىنىڭ قوسىلۋىنان تۋىنداعان، ماعىناسى «ەڭ  ۇلى» دەگەندى بىلدىرەدى دەسە، فرانسۋز زەرتتەۋشىسى د`وسسون «عىز (گيس)» كوپتىك جالعاۋى، ماعىناسى «الەۋەتتى، قۋاتتى» دەپ تۇسىندىرەدى. نەمىس تاريحشىسى حاممەر پۋرگشتال شىڭعىس دەگەندى ايبارلى، سۇستى دەپ توپشىلايدى.

پروفەسسور شميدت «شىڭعىس مونعولدارىنىڭ تاريحى» ەڭبەگىندە كونە مونعول جادىگەرى  «ەردەنيين توۆچ» (قازىنالى بايان) جادىشەرىندە ءسوز بولعان  «چينگ» (ءچىڭ) ءسوزى – قوزعالمايتىن بەرىك دەگەن (بۇعان قوسا دىبىستالۋى ۇقساس «چۋن» ءسوزى «قىزىل كۇرەڭ تاس» ماعىناسىندا) ماعىنامەن بايلانىستىرادى دا، «گيس» دەگەن جۇرناقتىڭ موڭعول تىلىنە ەشبىر قاتىسى جوق ەكەندىگىن ايتادى.

تاريحتا بۇل جايىندا العاش قالام تارتقانداردىڭ ءبىرى ءراشيد-اد-دين ءامىرشىنىڭ لاقاپ ەسىمىنىڭ ماعىناسىن بىلايشا تۇسىندىرەدى: «چين (شىڭ)» – مونعولشا وتە بەرىك، ال وعان جالعانعان «گيس (عىز)» كوپتىك جالعاۋى.

بۇل لاقاپ ەسىم تاريحي جاعدايعا بايلانىستى تۋىنداعان. قىتايلىقتاردىڭ كەساپاتىنان  ۇساق، بىتىراڭقى ۇلىس پەن تايپالارعا بولىنگەن كوشپەلى جۇرتتاردىڭ ءارقايسىسىن دەربەس ەل-حاندار (يل-حان) بيلەدى (تاياۋ شىعىس ازيانى بيلەگەن شىڭعىس  مۇراگەرلەرى قۇلاعۋ مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىلەرى يل-حان اتالعان). ەگەر  بيلەۋشى بىرنەشە تايپانىڭ باسىن بىرىكتىرە السا، گۇر-حان دەگەن تيتۋلعا يە بولدى. قىتايشا «گۇر حاگان» لاۋازىمى دا وتە بەرىك، قايسار مانىنە جاقىن (ودان موڭعولشا  يمپەريا  ماعىناسىن بەرەتىن  گۇرەن ۇعىمى تۋىندايدى، ءتۇپ نەگىزى مانج سوزىنەن). ونى تەمۇجىنمەن باقتالاس جامۋقا يەلەنسە، كەرەي تايپاسىنىڭ بيلەۋشىسى تۇعىرىل ۋاڭ حان دارەجەسىندە ەدى. جانە دە بۇل اتاۋلار بىر-بىرىنە ۇقساس. تەمۇجىن كوپتەگەن ەل حاندار مەن گۇر حاندار  بيىلىگىن جويىپ، بىتىراڭقى كوشپەلى تايپالارعا يەلىك جاسايتىن شاماعا جەتكەن سوڭ ونىڭ بيلەۋشىلىك  دارەجەسىن بىلدىرەتىن تيتۋل قاجەت بولدى. ول ارينە، گۇرحان، ەلحانداردان جوعارى بولۋى ءتيىس ەدى. وسىنداي تالاپتارمەن قابىلدانعان «چينگيس» تيتۋلى حاعانداردىڭ حاعانى دەگەندى بىلدىرەدى، ال ونىڭ پارسىشا بالامىسى شاھينشاھ «قايدا دا ءامىرشى» ماعىناسىن بەرەدى دەيدى ءراشيد-اد-دين.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ زامانداسى بۋرياد عالىمى دورج بانزاروۆتىڭ پايىمداۋىنشا  بيلىگىن نىعايتقان سوڭ تەمۇجىن وزىنە لايىقتى تيتۋل تاڭداۋ ءۇشىن حۇندار داۋىرىندە  قولدانىلعان «تەنگري كۇبە» ءتاڭىردىڭ ۇلى اتاۋىنىڭ (ونىڭ قىتايلىقتار تاراپىنان قولدانىلعان نۇسقاسى شان-يۋي. سونداي-اق تان-جۋ، تيان-دزي ۆاريانتتارى بار)  لايىق دەپ تاپقان دەگەن  ءۋاجىن  ايتادى. ال، قىتايدىڭ ءسۇن مەملەكەتى تۇسىندا جازىلعان «مونعول-تاتارلار جايىنداعى تولىق بەلگىلەۋ» اتتى تاريحي جادىگەردە چينگيس ەسىمىن «جاراتقاننان بەرىلگەن ەسىم» ماعىناسىندا تۇجىرىمدايدى.

بەلگىلى شىعىستانۋشىلار ب.يا.ۆلاديميرسوۆ، پ.پەليو، حان رۋ لين قاتارلى عالىمدار «چينگيس» ەسىمى كونە تۇرىك ءتىلىنىڭ تەڭىز، مۇحيت ماعىناسىمەن توركىندەس، ال «شىڭعىس حاگان» جەر بەتىنە ءامىر ەتۋشى ۇلى حان ماعىناسىن بەرەدى دەيدى. فين تۇركولوگى گ.رامستەدت چينگيس ۇعىمى تۇرىكتىڭ تەنگيز ماعىناسىنان تۋعان جانە ول كونە موڭعول تىلىندە تۇرىكپەن بىردەي تەڭىز ماعىناسىن بەرەدى دەيدى. ۇعىمنىڭ ءمانى مۇحيتپەن بايلانىستى. ايتالىق، شىڭعىس مۇراگەرلەرى وگەدەي مەن قۇيىكتەر دالاي حان (تەلەگەي تەڭىز حان) لاقاپ اتىن يەلەنگەن. الايدا، چينگيس دەپ دىبىستالۋى تيبەت جازۋىندا قاتاڭ دىبىسقا قاراي تۇرلەنىپ كەتكەن دەيدى. حاعاننىڭ ەسىمىنىڭ تۇرىكتىك نەگىزدەن تۋۋى ىقتيمال دەي وتىرىپ، تاريحي نەگىزدەردى العا تارتادى. سەبەبى، تەمۇجين حان تاعىنا كوتەرىلگەندە مەركىت، جالايىر، قوڭىرات، كەرەي تايپالارىن يەلىگىنە العانىن ەسكەرسەك اتاۋدىڭ جوعارىدا ۇعىم  قيسىنعا ساياتىنداي. ال،  ءبىرقاتار تۇركولوگتاردىڭ بولجاۋىنشا  بۇل  ەسىم  شىڭ + قۇز دەگەن ەكى ەسىم ءسوزدىڭ بىرىگۋىنەن شىققان.  الەمدى ۇشتىك نەگىزدە قارايتىن كوشپەلى حالىقتارداعى امبەباپ ۋنيۆەرسالي تۇسىنىگى بويىنشا اسپاندا جاراتۋشى، تومەندە ارۋاقتار، ورتادا ادامزات تۇرادى. ال شىڭعىس حاعان دەگەنىمىز قارا جەردىڭ ەڭ تومەنگى نۇكتەسى قۇز بەن جەردىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى شىڭ ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا، جەر بەتىنە بيلىگىن جۇرگىزەتىن ءامىرشى دەگەنمەن تۇسىندىرەدى.

اۋەلگى ءتۇپنۇسقاداعى چينگيس (شىڭعىس) اتالۋى تيبەت جازۋىمەن تۇرلەنىپ، يۋان يمپەرياسى جارلىقتارىندا دجەنگيز تۇرىمەن حاتتالعان. ول ەۋروپا تىلدەرىنە دجەنگيز تۇرىمەن ەنگەن. ونى ءوز كەزەگىندە فرانسۋز تاريحشىسى لانگلە پارسىنىڭ دجەنگ-ەنگيز سوزىمەن  بايلانىستىرىپ، ماعىناسىن ساۋىتتالعان، سوعىسشىل دەپ تۇسىندىرگەن.

ۇلى حاعاننىڭ لاقاپ ەسىمىنە قاتىستى ءۇشىنشى باعىت ونىڭ تۋۋىن تاسپەن بايلانىستارادى. ونى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىمەن» سارىنداس جازىلعان لۋۆساندانزاننىڭ «التىن توپشى» ەڭبەگىندە مىناداي ءبىر اڭىز بار. تەمۋجين دۇنيەگە كەلگەننەن سوڭ جەتى كۇننەن كەيىن تەڭىزدەگى (؟) قارا تاستىڭ ۇستىنە قارابارقىن ءتۇستى بەلگىسىز ءبىر قۇس قونىپ، ءبىر ءتۇرلى قىزىق داۋىسپەن شاقىرادى. بۇل جاعداي ءۇش كۇن قايتالاعاننان سوڭ تەمۇچىننىڭ اكەسى ەسۋكەي باتىر بارىپ بايقاسا، قۇس قونعان تاس العاشىندا التىن تاڭبا بولىپ كورىنەدى دە عايىپ بولادى. ەكىنشى مارتە قونعان تاسى كۇمىس، سوڭعى جولى گاۋھار تاڭبا بولىپ كورىنەدى دە، قايتادان تاس كەيپىنە ەنەدى. بۇل سىردىڭ تەگىننەن تەك ەمەستىگىن بايقاعان ەسۇكەي باتىر تاستى ۇيىنە اكەلىپ قويعاندا الدىڭعى كورىنگەن قۇس ۇشىپ كەلىپ شاڭىراققا قونادى دا «شىڭعىس» دەپ شاقىرادى. سوندىقتان دۇنيەگە كەلگەن نارەستەنىڭ اتىن شىڭعىس قويعان-مىس».

ساگان شەشەننىڭ جازبا جادىگەرىندە جانە لۋۆسانلحۇنديەۆتىڭ «بىلىكتىڭ شىراعدانى» شەجىرەسىندە بۇل موتيۆ قايتالانادى: تەمۇجىن حان تاعىنا وتىرعان كۇنى وردانىڭ الدىنداعى ۇلكەن تاسقا بۇرىن-سوڭدى ەشكىم كورمەگەن تورعايعا ۇقساس بەس ءتۇستى عاجايىپ قۇس «شىڭعىس (چينگيس)» دەپ ءۇش شاقىرادى. ونى كورگەن جۇرت حاندى سولاي اتاعان ەكەن. وسىلايشا، ۇلى ءامىرشىنىڭ لاقاپ ەسىمىن عاجايىپ قۇسپەن بايلانىستىرا (مۇنداي ۆاريانتتار تيبەت، جۇڭگو  اڭىزدارىندا دا كەزدەسەدى) اسپەتتەلۋى، جاراتقان يەنىڭ ەلشىسى رەتىندە سۋرەتتەلۋى از ەمەس.

الايدا، حان ەسىمىن تاسپەن بايلانىستىرۋ شىندىققا جاناسادى. ادامزاتتىڭ العاشقى ەڭبەك قۇرالى، قورعانىس قارۋى تاستى كوكتەن تۇسكەن نارسە رەتىندە كورسەتەتىن اڭىز ەرتەگىلەر الەم حالىقتارىندا سونىڭ ىشىندە شىعىس جۇرتىنا ءتان ەرەكشەلىگى. ەۆەنك اڭىزىندا جاراتقان تاعالا جىن شايتاندى قۇرتۋ ءۇشىن اسپاننان جەرگە تۇسەتىن تەسىكتەن  ىستىق تاستاردى قۇيىپ جىبەرگەندىكتەن، جەر بەتىندە ءارتۇرلى ءتۇستى، ۇلكەندى كىشىلى تاس، تاۋلار پايدا بولعان دەسەدى. ال، بۋرياد اڭىزىندا «...جاراتقان يە جەردىڭ تەسىگىنەن اتقىلاپ جاتقان سۋدى بىتەپ توقتاتۋ ءۇشىن توعىز مارتە تاس اتقاندا ەڭ سوڭعىسى عانا الگى تەسىككە ءدوپ ءتۇسىپ، جەردىڭ جىرتىعىن جاماپ قالعان ەكەن» دەپ باياندايدى. وسىلايشا، تاس پەن جاراتقاندى بايلانىستى قاراۋ — ۇندى-ەۋروپا حالىقتارىنا ورتاق.

شىڭعىس اتاۋىنىڭ تاسپەن بايلانىسىن مونگولدىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنەن كەزدەستىرەمىز. مىسالعا «التىن وردا» جانە «وتقا تابىنۋ عۇرپى» دەپ اتالاتىن  ماداق جىرلارىندا (ودا):

شىنايى تەمىر اتالى،

شىڭعىس (چينگيس) تاس انالى،

قايسار تەمىر بابالى

مەيىربان (چينگيل) بولات (انالى)، —

دەپ جىرلانادى، تەمىر – وتتىڭ اتاسى، تاس وتتىڭ اناسى رەتىندە قاراستىرىلادى. مۇنداعى چينگيس، چينگيل سوزدەرى دىبىستىق وزگەشەلىكتەگى سينونيمدەر. بۇعان قوسارىمىز مونعول تىلىندەگى دىبىستالۋى ۇقساس «چۋن» ءسوزى، ياعني قىزىل كۇرەڭ تاس. بۇلاردان شىعاتىن ءتۇيىن ۇلى ءامىرشىنىڭ جاس تەمۋجين اتىمەن حان كوتەرگەندەگى لاقاپ شىڭعىس ەسىمى ءوسۋ مەن ءوشۋدىڭ بەلگىسى بولعان وت پەن تاسقا بايلانىستى بەرىلۋى تەگىن ەمەس. تەمۋجين ەسىمى مونعولدىڭ جازبا تىلىندەگى «تەمۋر» (تەمىر) سوزىمەن توركىندەس بولۋى اتالمىش سەبەپتەرگە بايلانىستى. شىڭعىس اتاۋى مونعولدىڭ كلاسسيكالىق جازبا تىلىندەگى «چيلاگۋ، چينگيل، چينگگيس» سينونيمدەرىنە قاتىستى دەگەن ءۋاجىن العا تارتادى موڭعول زەرتتەۋشىسى سەرەنسودنوم.

مونعول ءتىلى ديالەكتىسىنىڭ بىرىندە «چينگەل چينگيل» اتاۋى تاۋدىڭ شاتقالى، جار، قاباق ماعىناسىن بەرەدى. بۇگىنگى شىنجان مونعولدارىندا بيىك تاۋدان قۇلاي كۇركىرەپ اققان تاۋ وزەنىن شىڭعىس سۋى اتايدى ەكەن. بۇل سوزدەر تەك دىبىستالۋى جاعىنان عانا ەمەس، ماعىنالىق، سەمانتيكالىق تۇرعىدان دا توركىندەس بولۋى بولجامىمىزدى قۋاتتاي تۇسەدى. بۇل ءسوز بولىپ وتىرعان ونوماستيكالىق ۇعىم عالىم  گ.رامستەدت جازىپ العان «حان شىڭعىس بوگدا» جىر ۇلگىسىندە «چيگنيل» تۇرىندە قولدانىلادى. شىڭعىس اتالاتىن توپونيمدەر كوبىنە جوتالاردىڭ بيىك قىراتتارىنا قاتىستى قويىلعاندىعىن  بايقايمىز، ءارى وندا ءداستۇرلى سەنىمى بويىنشا كيەلى اسىل تاستار مول دەپ جازادى جاعرافياشى ل.ءسۇحبااتار.

قالاي دەگەنمەن ۇلى  ءاسىرشىنىڭ  لاقاپ ەسىمى  تاريحي وقيعالار مەن  ءوز تۇسىنداعى ادامزاتتىڭ جەتكەن فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمدىق تالعامىنا قاراي تۋىنداعاندىعىندا داۋ جوق.