تەمىرعالي ەسەمبەكوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:

 – ەلىمىزدە اۋدارما ماسەلەسىنە ايتىلار سىن كوپ. بۇل اينالىپ كەلىپ، اۋدارماتانۋ سالاسىنا جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. جالپى، بىزدەگى اۋدارماتانۋدىڭ دەڭگەيى قانداي؟

 – اۋدارماتانۋ فيلولوگيالىق ءپان. وسىنى ءالى كۇنگە دەيىن ءارتۇرلى باعالاپ جۇرگەندەر كوپ. اۋدارماتانۋدى نەگىزىنەن ەكىگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشى، اۋدارما. ەكىنشى، اۋدارما ۇدەرىسى. وسى اۋدارما ۇدەرىسى تۋرالى بىزدە قالىپتاسقان پىكىر جوق. ال ۇدەرىس بولۋ ءۇشىن ءتورت ءتۇرلى ماسەلەنى قاراستىرۋىمىز كەرەك. ءبىرىنشى، جوسپارلاۋ. ەكىنشى، ۇيىمداستىرۋ. ءۇشىنشىسى، ىنتالاندىرۋ. ءتورتىنشىسى، باعالاۋ.

 ەندى وسىعان جەكە-جەكە توقتالايىق. قازاقستاندا اۋدارما ءىسىن، اۋدارما ۇدەرىسىن جوسپارلايتىن ارنايى ماماندانعان ۇيىم جوق. جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنداعى اۋدارما سەكسياسى تەك وزدەرىنە قاتىستى عانا ماسەلەنى قاراستىرادى. باسقا مەكەمەلەر دە اۋدارمانىڭ كەرەكتى تۇستارىن عانا الادى دا، جالپى ۇدەرىستى ەشكىم جوسپارلامايدى. بۇل ءبىر. ەكىنشى اۋدارمانى ۇدەرىسكە اينالدىرىپ، ءوزىن ءوزى دامىتاتىن سالا قالىپتاستىرۋ ءۇشىن وعان اسەر ەتەتىن كۇشتەر بولۋ قاجەت. سول كۇشتەردى قالاي ۇيىمداستىرامىز؟ اۋدارمامەن كىمدەر اينالىسادى؟ بىزدە اۋدارماشىلار كىمدەر ءوزى دەگەن ماسەلەلەر كوپ جاعدايدا سۇراق دەڭگەيىندە قالىپ جاتىر. جاۋاپ جوق. ۇشىنشىدەن، ىنتالاندىرۋ قالاي بولماق؟ كىم ىنتالاندىرىپ جاتىر؟ وركەنيەتتى ەلدەردە اۋدارماشىلاردى ىنتالاندىراتىن باسپالار، باسقا دا مەملەكەتتىك ۇيىمدار بار. ءتورتىنشىسى، باعالاۋ. ءقازىر اۋدارمانىڭ ساپاسى، دەڭگەيى جونىندە جازىلىپ جاتقان ماقالالار بار. سىنشىلار ءوسىپ كەلە جاتىر. بۇعان شۇكىرلىك دەۋ كەرەك. دەگەنمەن ءالى دە بولسا اۋدارمانى باعالاۋدىڭ ولشەمدەرىن دامىتا ءتۇسۋ قاجەت. كوپ جاعدايدا ءبىز اۋدارماعا «جاقسى، جامان» دەپ ەكى-اق ءتۇرلى باعا بەرەمىز. ال نەسى جاقسى، نەسى جامان؟ وعان دەن قويمايمىز.

 جالپى، اۋدارماشىلاردى ۇيىمداستىرۋ، ولاردى بەلگىلى ءبىر ىستەرگە جۇمىلدىرۋ جونىنەن كەلگەن كەزدە بىزدە ەشقانداي ۇيىم بۇل جۇمىستى اتقارىپ وتىرعان جوق. اۋدارمانى دامىتۋ ءۇشىن ءبىر باسپا قۇرىلىپ ەدى. ءبىراق سول باسپانىڭ جۇمىسى ءالى كۇنگە دەيىن ءوز دەڭگەيىندە ەمەس. ويتكەنى، ولار كوبىنەسە بۇرىن باسىلعان، اۋدارىلعان ادەبيەتتەردى قايتا باسىپ شىعارۋمەن اينالىسادى. ال اۋدارما قالاي بولعاندا دا ءبىراز ۋاقىتتا ەسكىرەدى. سوندىقتان، ءارتۇرلى دەڭگەيدە ەرتەرەك اۋدارىلىپ قالعان كوپتەگەن ماتىندەردى قازىرگى اۋدارماشىلاردىڭ كوزىمەن قايتا قاراپ، اۋدارعان جاقسى بولار ەدى. وسى جاعىنان كەلگەن كەزدە بىزدە جوسپارلى ۇيىمداسقان ءىس جوق.

 – سوندا اۋدارماشىلاردىڭ باسىن قوساتىن ەشقانداي ۇيىم جوق پا؟

 – گاگارين كوشەسى مەن قۇرمانعازى كوشەسىنىڭ قيلىسىندا «قازاقستان يت وسىرۋشىلەرىنىڭ اسسوسياسياسى» بار. ال ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستان اۋدارماشىلارىنىڭ قاۋىمداستىعى جوق. ءبىر جەرلەردە قۇرىلعانىمەن ول جۇمىس جاسامايدى. ونى ەشكىم بىلمەيدى. مىسالى، ءقازىر رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە كوپ ءتىل بىلەتىن اۋدارماشىلار جۇمىس ىستەپ جاتىر ياعني اۋدارماشىلار دايىن. ءبىراق سولاردى ەسەپكە الىپ، ۇيىمداستىرىپ، باعىتتاپ وتىرعان ەشبىر ۇيىم جوق. بۇعان قادامدار جاسالعانىمەن، ءوز دەڭگەيىندە ەمەس.

 – قازاقستاندا اۋدارماشىنىڭ مارتەبەسى قانداي؟

 – بىزدە ەكى ءتىل بىلەتىن ادام اۋدارماشى بولا الادى دەيتىن تۇسىنىك بار. مەن وسى قاعيداتقا قارسى ءۋاج ايتار ەدىم. ءسوزدى ءتۇسىنۋ، ماعىناسىن ۇعىنۋ، ونى تىڭداي ءبىلۋدىڭ بارلىعى بەلگىلى دايىندىقتى قاجەت ەتەدى. سونداي-اق، اۋدارماشىعا ماشىق كەرەك. ال ەشكىم تاپسىرما بەرمەي جاتسا ولار قالاي ماشىقتانادى؟ اۋدارعان دۇنيەلەرى جارىققا شىقپاي جاتسا، ول دا شىعارماشىلىق ادام ءۇشىن قيىن. وعان قوسا اۋدارماشىنىڭ ەڭبەگى ءجوندى باعالانبايدى. اۋدارماشىلار ءارتۇرلى. عىلىمي ماتىنمەن اينالىساتىندار، ءىسقاعازدارىنداعى ءماتىندى اۋداراتىندار، كوركەم شىعارما اۋداراتىن اۋدارماشىلار بار. ولاردىڭ دەڭگەيى بىردەي ەمەس. وسىعان قاراماستان بىزدە بارلىعىنا اۋدارماشى دەگەن باعا بەرىلەدى. كەي جەرلەردە اعا اۋدارماشى، باس اۋدارماشى دەگەندەر بار بولعانىمەن، بۇل اۋدارماشىنىڭ كاسىبي دەڭگەيىنىڭ كورىنىسى ەمەس، قىزمەتتىك ولشەم عانا. سوندىقتان، ءار اۋدارماشىنىڭ ءتيىستى دەڭگەيى بولۋ كەرەك. ءبىراق بىزدە سول دەڭگەيدى انىقتاپ، سەرتيفيكات بەرەتىن مەكەمە دە جوق. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە اۋدارماشىنىڭ مارتەبەسى انىقتالماعان. سوندىقتان قازاقستاندا اۋدارماشىلار تۋرالى زاڭ كەرەك. كوپتەگەن ەۋروپا ەلدەرىندە اۋدارماشى ءوزى اۋدارعان ءماتىننىڭ اۆتورى بولىپ ەسەپتەلىنەدى دە ول قۇقىقتىق جاعىنان ءماتىن ءۇشىن تولىق جاۋاپ بەرەدى. اۋدارماشىنىڭ باسپا الدىنداعى، ءتۇپنۇسقانىڭ اۆتورى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى انىق ايقىندالعان، زاڭدى تۇردە رەتتەلگەن. ال بىزدە وسى ماسەلەلەر رەتتەلمەك تۇگىلى قاراستىرىلماعان. مىنە وسى ماسەلەلەردى كۇن تارتىبىنە قويىپ شەشپەسەك، بىزدە اۋدارما ءىسى ءوز دەڭگەيىندە دامي المايدى جانە ۇدەرىسكە اينالمايدى. ۇدەرىس بولۋ ءۇشىن ول كوپتەگەن باسقا قوعامدىق سالالارمەن بايلانىستا بولۋ كەرەك. ال اۋدارمانىڭ قاجەتتىگىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەيتىن شىعار. سەبەبى ءبىز ءقازىر مادەنيەتارالىق كوممۋنيكاسيا زامانىندا الەمنىڭ كوپتەگەن حالىقتارىمەن ارالاس-قۇرالاس تىرشىلىك ەتىپ وتىرمىز. سوندىقتان، وسى اۋدارما ارقىلى ءوزىمىزدى تانىتۋ، وزگەنى تانۋ جۇمىستارىن جۇيەلى جۇرگىزۋىمىز قاجەت.

 – قازاقستاندا اۋدارماشىلاردى دايىنداۋ قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟

 – قازاقستاندا دايىندالاتىن اۋدارماشىلاردىڭ كوبى ورىس-اعىلشىن نەمەسە قازاق-اعىلشىن توپتارىنا بىرىكتىرىلگەن. ال الەمنىڭ باسقا تىلدەرى قايدا؟ مىسالى، قازاقستاندا ءالى كۇنگە دەيىن بۇۇ-داعى باستى ءتىل بولىپ سانالاتىن تىلدەردەن توپتار جوق. سوندىقتان تەك اعىلشىن-ورىس، بولماسا اعىلشىن-قازاق سياقتى بەلگىلى ءبىر تىلدەردىڭ ماڭايىندا جۇرە بەرگەننەن گورى باسقا تىلدەرگە دەن قويۋ كەرەك. ياعني ۋنيۆەرسيتەتەەردى ءارتۇرلى تىلگە مامانداندىرۋىمىز قاجەت. ال، بۇل جاعى بىزدە ءالى كۇنگە كەمشىن بولىپ كەلەدى. سوڭعى كەزدە گازەت-جۋرنالدار جاس اۋدارماشىلاردىڭ شىعارماشىلىقتارىمەن تانىستىرىپ جاتىر. بۇل ارينە قۇپتارلىق جايت. كونكۋرستار ۇيىمداستىرىلادى، ونى ەندى ارى قاراي دامىتۋ كەرەك. ەڭ باستىسى، اۋدارماشىنىڭ فيلولوگيالىق دايىندىعى جوعارى بولۋى ءتيىس. اۋدارماشىلارعا شەت ءتىلىن ۇيرەتۋدە باسقا تەحنيكالىق، ەكونوميكالىق وقۋ ورىندارىندا قويىلاتىن تالاپپەن وقىتپاۋ كەرەك. ولار ءبىرىنشى كۋرستان باستاپ فونەتيكانى دا، لەكسيكانى دا، بارلىعىن ءوزى مامانداناتىن تىلدەرگە سايكەس وقىعانى ءجون. نەگىزى، اۋدارماشىلارعا ەكى ءتىلدىڭ زاڭدىلىقتارى اراسىنداعى سايكەستىك نەمەسە سايكەسسىزدىك، ياكي ۇيلەسىمدىلىك ماسەلەلەرىن اجىراتىپ بەرىپ وتىرعان دۇرىس. تاعى ءبىر ماسەلە كوركەم اۋدارمانى جالپى اۋدارمادان ءبولىپ الىپ، دايىنداعان ءجون. بۇلاردى قالىڭ لەككە قوسىپ جىبەرسەك ۇتىلىپ قالامىز. ويتكەنى، كوركەم اۋدارما باسقا اۋدارمالاردان گورى كۇردەلى. جانە كەز كەلگەن ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى.

 – بىزدەگى اۋدارمامەن اينالىسىپ جۇرگەن مامانداردىڭ دەڭگەيى تۋرالى ءارتۇرلى پىكىر بار. وسىعان نە دەيسىز؟

 – وسىدان بىرەر جىل بۇرىن «قازاقتىڭ ءجۇز اڭگىمەسىن» اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋعا گرنات تاعايىندالدى. سول ماقساتتا حح عاسىرداعى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ قىسقا-نۇسقا اڭگىمەلەرىنەن ءجۇز دانا تاڭداپ الىنىپ، جارناما جاسالدى. اۋدارماشىلار كەلدى. «امەريكادا 3-4 جىل جۇمىس ىستەپ كەلگەم، اعىلشىن ءتىلىن جاقسى بىلەم» دەپ 4-5 اڭگىمەدەن العاندار دا بولدى. ءبىز قاتاڭ تالاپ قويىلاتىنىن ايتتىق. الدى 15، ارتى 20 كۇن دەگەندە جاڭاعى اڭگىمەلەردى دەرلىك قايتادان اكەلىپ تاستادى. ءارتۇرلى سەبەپتەر بولۋى مۇمكىن. ءبىراق ەڭ باستى سەبەپ، ولار اعىلشىن ءتىلىن تۇرمىستىق دەڭگەيدە عانا بىلەدى ەكەن. ياعني جەكە سوزدەردى بىلگەنمەن، سويلەم قۇراي المايدى. تەكسەرىپ كورسەك، ولاردىڭ بىردە بىرەۋى شەكسپيردى، ءتىپتى، درايزەردى ت.ب. اعىلشىن-امەريكان تىلىندەگى ءارتۇرلى شىعارمالاردى وقىماعان، ادەبي ستيلدەن مۇلدەم بەيحابار. كوركەم ءماتىننىڭ تابيعاتىنا ءتان قاسيەتتەردى بىلمەيدى. مىنە، بىزدەگى ءتىلدى ءبىلۋدىڭ دەڭگەيى وسىنداي. سونداي-اق، كوتەگەن ءتىل بىلەتىن ماماندار شەت تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارۋعا جۇيرىك تە، ءوز ءتىلىن سول تىلدەرگە اۋدارۋعا شورقاق. ماسەلەنىڭ ەڭ قيىن تۇسى وسىندا. ءقازىر ءبىز قازاق تىلىنەن قاي تىلگە بولسا دا تىكەلەي اۋداراتىن ماماندارعا ءزارۋمىز. ولارسىز بىزدە اۋدارما ءىسى، اۋدارما ۇدەرىسى العا باسپايدى. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشپەسە، جەكە ۇجىم، جەكە اۆتورلار جۇمىس جاساپ جاتقانىمەن، ول ۇدەرىس دارەجەسىنە كوتەرىلمەيدى. ۇدەرىس بولۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك، ۇجىمدىق، جەكە شىعارماشىلىق تۇلعانىڭ اراسىندا ءوز ارا تۇسىنىستىك بايلانىس بولۋ كەرەك. مىنە بىزگە وسى جاعى جەتىسپەيدى.

 – شىعارما اۆتورى مەن اۋدارماشى اراسىنداعى قاتىناس قالاي رەتتەلەدى؟

 – بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن اۋدارمانىڭ دەڭگەيىن انىقتايتىن ەكسپەرتتىك كەڭەستەر، كوميسسيالار جوق. مىسالى، اۆتور ءوز شىعارماسىنىڭ اۋدارىلۋىنا كوڭىلى تولماسا اۋدارماشىنى سوتقا بەرۋگە قۇقىلى بولۋ كەرەك. ال سوتتا اۋدارمانىڭ ءار سالاسى بويىنشا بەلگىلى مامانداردان قۇرالعان كوميسسيا ەكسپەرتتىك باعالاۋ جۇرگىزۋى ءتيىس.

 سوندا عانا اۋدارماشى ماماندار بەلگىلى دارەجەدە قوعامدىق پىكىر تۋعىزىپ، ءوز ەڭبەكتەرىنىڭ ساراپقا تۇسەتىنىن، وعان جاۋاپ بەرەتىنىن ءبىلىپ وتىرادى. بىزدەگى قازىرگى اۋدارماشىلار مۇنداي جاۋاپكەرشىلىكتەن الشاقتاۋ. سوندىقتان، ەكى شىعارماشىلىق تۇلعانىڭ اراسىندا اۆتورلىق تۇرعى، باسقادا كوزقاراستاردان كەلىسپەۋشىلىك تۋىلسا ونى رەتتەپ وتىراتىن، ەكەۋىنە بىردەي زيان كەلتىرمەيتىن دارەجەدە شەشىپ وتىراتىن بەلگىلى ەكسپەرتتىك كوميسسيا قاجەت. ويتپەگەندە اۋدارماشىلار مەن اۆتورلار اراسىندا، اۋدارماشى مەن باسپانىڭ اراسىنداعى ءارتۇرلى كيكىلجىڭدەردى كىم شەشەدى؟ ونىڭ بارلىعى شىعارماشىلىق جۇمىسقا، اۋدارماشىلىق ىسكە كەرى اسەرىن تيگىزەدى.

 – اۋدارما كاسىپ پە، ونەر مە؟

 – ءبىز اۋدارماشىنى شىعارماشىلىق تۇلعا نەمەسە كاسىبي مامان دەپ باعالاۋىمىز كەرەك. اقىن-جازۋشىلار كوپ جاعدايدا اۋدارمانى ونەر دەپ ۇعادى. ال ونەردە رەسەپت جوق. قالاي اۋدارۋ كەرەكتىگىن ەشكىمگە ۇيرەتە المايسىز. ۇيرەتسەڭىز ول ونى قابىلدامايدى. ەگەر اۋدارماشىلىقتى كاسىپ دەيتىن بولساق وندا وعان قوياتىن تالاپتار بولەك. كاسىبي اۋدارماشى اۋدارۋدىڭ تۇرلەرى، مودەلدەرى، باسقا دا ءارتۇرلى ۇردىستەرمەن تانىسىپ، ءبىلىپ وتىرادى. سونداي-اق، «نەگە مىنا ءادىستى قولداندىڭ؟ نەگە بۇلاي اۋداردىڭ؟» دەگەنگە تۇسىنىك بەرە الاتىن بولۋى ءتيىس. سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، اۋدارماشىنى كاسىبي مامان رەتىندە قاراعان دۇرىس. ال، شىعارماشىلىق تۇلعا مەن كاسىبيلىك استاسىپ جاتسا تىپتەن قۇبا-قۇپ.

 – شەتەل ادەبيەتىنىڭ كوبى بىزگە ورىس ءتىلى ارقىلى جەتتى. ولاردىڭ بۇرىسى قايسى، دۇرىسى قايسى؟ سونى تالداپ-تارازىلاپ جاتقاندار بار ما؟

 – ونى سارالاپ جاتىرمىز. العاشقى كەزدە ورىس ءتىلىن جاقسى بىلمەيتىن اۆتورلاردىڭ اۋدارماعا كىرىسۋى سول كەزەڭ ءۇشىن جاقسى بولعانىمەن، كەيبىر سوزدەردى تۇسىنبەگەن، قيىس كەتكەن، ءتىپتى قاراما-قارسى ماعىنادا اۋدارعان. باسقانى بىلاي قويعاندا ۇلى مۇحاڭنىڭ العاشقى اڭگىمەلەرىنىڭ ورىس تىلىندەگى اۋدارمالارىنا قاراساڭىز وسىعان كوزىڭىز جەتەدى. شىعارمانىڭ كەي جەرلەرىن تاستاپ كەتكەنى، تۇسىنبەيتىن تۇستارىن اۋدارماعانى، كوپ نارسەنى جانىنان قوسقانى، ءتىپتى، اۆتوردىڭ يدەياسىن تۇسىنبەگەنى انىق بايقالىپ تۇرادى.

 ەركىن اۋدارۋ دەگەن ۇعىم ءبىر كەزدە موداعا اينالعان. ويتكەنى، قازاق ادەبيەتىندەگى ءنازيرالىق ءداستۇر اۋدارماعا ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويعان جوق. ال قازىرگى كۇندە اۋدارماعا قويىلاتىن تالاپ باسقاشا: دالدىك، ناقتىلىق، سايماسايلىق. جالپى، اۋدارماشىلاردىڭ ءوز دەڭگەيىندە اۋدارا باستاۋى حح عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان باستالدى.

 شەتەل ادەبيەتىنىڭ بىزگە جەتۋى جونىندە تالاي ەڭبەكتەر جازىلدى. مىسالى، شەكسپير شىعارمالارىن مۇحاڭنىڭ ورىسشادان اۋدارۋى. سول شىعارمانىڭ قازاقشاسى مەن اعىلشىنشاسىن سالىسىتىرعاندا، مۇحاڭ كەي جەردە شەكسپيردىڭ ايتايىن دەگەنىن ورىستاردان گورى ناقتى، ءدال ايتقانى كورىندى. ويتكەنى، مۇقاڭدا اۋقىمدى شىعارماشىلىق قارىم-قابىلەت بار، ونىڭ ۇستىنە، ءوزى دراماتۋرگ.

 جالپى، شىعارمانى ءتۇپنۇسقادان اۋدارعانعا ەشتەڭە جەتپەيدى. دەگەنمەن ساتىلى اۋدارماسىز تاعى دا بولمايدى. ويتكەنى، قازىرگى قازاقستان ءۇشىن دۇنيەجۇزىنىڭ بارلىق ءتىلىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ءبىز تىم بولماسا باستى-باستى 5-6 ءتىلدى بىلەتىن، ءوز انا ءتىلىن ءتىپتى دە جاقسى بىلەتىن مىقتى اۋدارماشىلار دايىنداۋىمىز قاجەت. ويتكەنى، تالاي اۋدارماشىنى كورىپ ءجۇرمىز، اعىلشىن ءتىلىن كەرەمەت جاقسى بىلگەنىمەن، قازاقشا اۋدارۋعا سوزدىك قورى جەتپەيدى..

 – قازاق ءتىلى اۋدارما تىلگە اينالىپ بارا جاتىر دەگەنگە قالاي قارايسىز؟

 – ول، راس. سەبەبى، اۋدارماشىلاردىڭ كوبى وزدەرىندەگى سوزدىك قوردان گورى سوزدىكتەگى دايىن تۇرعان ءسوزدى پايدالانا سالادى. سودان بارىپ، ستاندارتتى اۋدارۋ پايدا بولادى. ايتالىق، الماتىداعى حابارلاما-جارنامالاردىڭ قازاقشا-ورىسشاسىن كورىپ، قىنجىلىپ قالاسىز. زاڭ جۇزىنەن قاراعاندا اۋدارماشى سوزدىكتەگى بار نارسەنى اۋدارىپ بەردى. ءبىراق ول قازاقشا ەمەس. نەگىزى، ءماتىندى ءتۇسىنىپ الىپ، قازاقشاعا اۋدارۋ قاجەت. ول ءۇشىن سوزدىك قوردى، اكتيۆ سوزدەردى كوبەيتۋ كەرەك. جاپونداردىڭ زەرتتەۋىنشە، ايتىلعان كەز كەلگەن ءماتىننىڭ 93 پايىزىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن 6000 ءسوز، 96 پايىزىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن 10 000 ءسوز ءبىلۋ قاجەت ەكەن. ال، بىزدەگى قازاقشا بىلەتىن ادامداردىڭ سوزدىك قورى 500-600 سوزدەن اسپايدى.

 – «اتتەگەن-ايى» دەگىزەتىن تەرمين ماسەلەسىنە قانداي پىكىردەسىز؟

 – تەرمينگە قويىلاتىن تالاپ بىرەۋ: ول قانداي ماتىندە بولسىن ءوزىنىڭ ماعىناسىن ساقتاپ تۇرۋ. ال قازىرگى تەرمين دەپ جۇرگەندەرىمىزدىڭ كوبى تەرمين دەڭگەيىنە كوتەرىلمەگەن تەك تۇسىنىكتەر مەن ۇعىمدار عانا. سوندىقتان دا كەيبىر ماتىندەردى ءتىپتى تۇسىنبەيتىن دارەجەگە جەتتىك. ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن قولىڭىزدا قازاقشا-ورىسشا سوزدىك بولۋى كەرەك. ءبىراق بىزدەگى سوزدىكتەردىڭ كوبى ورىشا-قازاقشا. سونداي-اق، ءبىزدىڭ سوزدىكتەردە بىرىزدىلىك جوق. ءقازىر ەكى ادام بىرىگىپ، ءتىپتى، فيلولوگيالىق دايىندىعى جوق، ءبىراق ءوز ءىسىن جاقسى بىلەتىن ماماندار سوزدىكتەر قۇرىپ جاتىر. ولار سوزدىك قۇراۋدىڭ قالىپتاسقان ەرەجەسى، زاڭدىلىقتارى بار ەكەنىن ەسكەرمەيدى. مىسالى، ءقازىر كۇن ساناپ شىعىپ جاتقان مەديسينالىق سوزدىكتەردى قاراڭىز ءبىر ءسوزدىڭ ءوزى سوزدىكتىڭ باس-اياعىندا تىركەسكە بايلانىستى وزگەرەدى دە وتىرادى. ياعني اركىم ءارتۇرلى جاعدايدا ءوز ىڭعايىنا سايكەس جاڭا تەرمين قولدانا بەرسە، وندا ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىز قويىرتپاققا اينالىپ كەتەدى.

 – قازاق ءتىلىن شىنايى مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىنە كوتەرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

 – ەڭ الدىمەن، «قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى مىندەت» دەيتىن قاعيدانى قاتاڭ ۇستانۋ كەرەك. ياعني مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسەڭىز قۇقىقتىق تۇرعىدان مەملەكەتتىك قىزمەتكە الىنباۋعا ءتيىسسىز. مەنىڭ تاڭعالاتىنىم، قازىرگى جاستاردىڭ ءبىرقاتارى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. سوندا ولار مەكتەپتە نە وقىدى؟ قالاي ءبىتىردى؟ باعانى نە ءۇشىن الدى؟ سول باعانى بەرىپ جۇرگەندەر قازاق ءتىلىنىڭ ماماندارى. ياعني ولار ءوزىنىڭ ىسىنە قالاي بولسا سولاي قارايدى. تالاپ قويماسا نە بولادى؟ 18 جىل بولدى عوي. جىلىنا، ايىنا، كۇنىنە ءبىر ءسوز ۇيرەنسەك تە سويلەيتىن ۋاقىت بولدى ەمەس پە؟

 بۇدان شىعاتىنى بىزدە تالاپ قويىلمايدى. بىزدىكى ءسوز. جالپى، ءتىلدى ساياسي ماسەلەگە ەمەس، الەۋمەتتىك ماسەلەگە اينالدىرۋىمىز قاجەت. ياعني مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىندەر قازاق قوعامىندا ءومىر ءسۇرۋدىڭ، ءوسىپ-ونۋدىڭ قيىندىعىن سەزىنۋى ءتيىس. ويتكەنى، شەتەلگە بارعاندار 1-2 جىلدىڭ ىشىندە سول مەملەكەتتىڭ تىلىندە سايراپ كەلەدى. ال ءبىزدىڭ قازاقستاندا 50 جىل تۇرعاندار دا ءالى كۇنگە قازاق ءتىلىن بىلمەيدى، بىگىسى كەلمەيدى.

 مەنىڭ تۇسىنىگىمدە قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرۋ ەڭ الدىمەن قازاق ۇلتىنىڭ موينىنداعى جۇك. باسقا بىرەۋلەر ءبىزدىڭ ءتىلدى وقىمايدى دەپ رەنجىمەۋ كەرەك. ويتكەنى، بىزدە قازاق ءتىلىنىڭ ورتاسىن قۇرۋ جاعى كەمشىن. ال ورتا بولسا سوعان كەلگەندەر ءبارىبىر قازاق تىلىندە سويلەيدى. تەلەارناداعى 50ح50 دەگەندى قويىپ، بارلىعىن قازاق تىلىنە كوشىرۋ قاجەت. بۇرىنعى سەكىلدى باسقا تىلدەردە ارنايى باعدارلامالار بولسا جەتكىلىكتى.

 سونداي-اق، قازاق وزىنە قاجەتتى دۇنيەنى قازاقستاننان تاپقاندا عانا باسقانى ىزدەمەيدى. ياعني قازاق عىلىمى، كينوسى، مۋىزكاسى ادامدارعا كەرەكتى نارسەلەردىڭ ءبارىن بەرەتىن جاعدايدا جەتۋ قاجەت.