قازاقستاننان اقش-قا كوشىپ بارعان وتباسىندا كەلەڭسىز جاعداي بولدى. كىشكەنتاي بالاسى ۇيدە اسىر سالىپ ويناپ ءجۇرىپ قۇلاپ، اياعىن جاراقاتتاپ الادى. اتا-اناسى دەرەۋ اۋرۋحاناعا جەتكىزەدى. بالانىڭ جاراقاتىن كورگەن دارىگەر بىردەن پوليسياعا حابارلاسادى. سول كۇننەن باستاپ پوليسيا ونىڭ اتا-اناسىن باقىلاۋعا العان. قىز ءوز بەتىمەن قۇلادى ما، الدە وتباسىندا بىرەۋ ونى سوققىعا جىقتى ما – سونى انىقتاۋ ءۇشىن تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. اقش پوليسياسى ءوز ەلىنىڭ ازاماتى بولماسا دا، «وزگەنىڭ» بالاسىنا قامقورلىق تانىتىپ، ونىڭ قۇقىعى بۇزىلىپ جاتپاعانىنا كوز جەتكىزۋگە بارىن سالدى.
وسى ەكى جاعدايدان كەيىن قازاقستان مەن اقش اراسىنداعى بالا قۇقىعىن قورعاۋ دەڭگەيى قانشالىقتى الشاق ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى.
ەندى قازاقستانداعى جاعدايعا نازار اۋدارايىق. 7 جاستاعى وقو تۇرعىنىنا جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى تاراپىنانان زورلىق ارەكەتتەرى جاسالدى دەگەن اقپارات شىعىپ، بۇل جاعدايدى حالىق قىزۋ تالقىلاپ، ءجىتى نازاردا ۇستاپ وتىر. اسىرەسە، جۇرتتى اشىندىرعانى – بالانىڭ اجەسى قانشا شاعىمدانسا دا، ءىس قوزعالماعانى، شىمكەنتتەن الماتىعا كەتىپ بارا جاتقان اجە مەن بالانى پويىزدان پوليسيانىڭ كۇشتەپ ءتۇسىرىپ العانى ەدى.
بيىل بالا قۇقىعىنىڭ تاپتالۋىنا قاتىستى حالىق اراسىندا رەزونانس تۋدىرعان جالعىز وقيعا بۇل ەمەس. وڭەشى كۇيگەن، دەنەسىنەن ينە تابىلعان 2011 جىلعى اينا ەسىمدى قىزدىڭ جاعدايى دا حالىقتىڭ جاعاسىن ۇستاتقان. قوعام بەلسەندىسى ارۋجان ساين دەنساۋلىعىنا زاقىم كەلگەن قىز اۋرۋحاناعا جەتكىزىلگەندە دارىگەرلەردىڭ پوليسيا شاقىرماعانىن Facebook پاراقشاسىندا جازعان.
حالىق نازارىنان تىس قالعان جاعدايلار قانشاما؟ سوڭعى كەزدەرى پەدوفيلدەر مەن ولاردىڭ كىشكەنتاي قۇرباندارى تۋرالى ءجيى ەستيتىن بولدىق. كىشكەنتاي بالالارعا اۋەستىگى بولماسا دا، قۇمارلىعىن باسۋ ءۇشىن بالالاردىڭ السىزدىگىن پايدالانىپ جاتقاندار قانشاما؟
قايىرىمدىلىق قورىن قۇرعان ارۋجان ساين جوعارىدا ايتىلعان ەكى بالاعا قاتىستى دا پىكىرىن اشىق ءبىلدىرىپ ءجۇر. ونىڭ ويىنشا، قازاقستاندا بالا قۇقىعىنىڭ ءوز دەڭگەيىندە قورعالماۋى – جاۋاپتى ورىنداردىڭ ءوز ىسىنە سالعىرت قاراۋىنان.
- وسىعان جاۋاپتى ادامدار بالا قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋىنا جول بەرىپ وتىر. بالا قۇقىعىنا قاتىستى ماسەلەگە نەمقۇرايلىق تانىتۋ، قىلمىستى جاسىرۋعا تىرىسۋ، زاڭدى تەرگەۋدى جاۋىپ تاستاۋعا ارەكەتتەنۋ، جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جوقتىعى جانە كىنالىلەردىڭ جازالانباۋى سالدارى ەلىمىز ءۇشىن وتە اۋىر بولدى، - دەيدى ارۋجان ساين.
قوعام بەلسەندىسىنىڭ ايتۋىنشا، بۇرىن كوبىنە اتا-اناسى جوق بالالار نەمەسە الەۋمەتتىك وسال وتباسىندا تۋعان بالالاردىڭ قۇقىعى ءجيى بۇزىلسا، ءقازىر اتا-اناسى، رەسمي قامقورشىسى بار بالالاردى جابىرلەۋ فاكتىلەرى دە كوبەيگەن.
- ەلدەگى بىرنەشە جاعدايدى، ونىڭ ىشىندە وڭتۇستىك قازاقستانداعى وقيعانى الاتىن بولساق، ادامدار بالا قۇقىعىنىڭ قورعالۋىنا قول جەتكىزە الماي وتىر.
بىرنەشە جىل بويى ءبىز ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە، ۇكىمەتكە ءوز ۇسىنىستارىمىزدى جىبەرىپ كەلەمىز. ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنەن بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ كوميتەتىندە جۇمىس ىستەپ جاتقان ادامداردىڭ جۇمىستان بوساتىلۋىن تالاپ ەتتىك.
كوميتەتتە جۇمىس ىستەپ جاتقاندار بالالاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەمەيدى. ولاردىڭ ورنىنا پاتريوتتاردى جانە بالالاردىڭ قۇقىعىنىڭ تاپتالۋىنا قاتىستى ماسەلەلەردى جوعارى دەڭگەيدە شەشۋگە ىنتالى ادامدى قويۋ كەرەك. وكىنىشتىسى، بۇل ادامدار ءالى كۇنگە دەيىن كوميتەتتە جۇمىس ىستەپ جاتىر. جاقىندا نۇربەك ورشىبەكوۆ ق ر بعم بالالار قۇقىعىن قورعاۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى. ەندى جاقسى ىستەر اتقارىلادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. جاقىندا وتكەن ءبىلىم مينيستىرىمەن كەزدەسۋدە تەك ءبىزدىڭ قور عانا ەمەس، كوپتەگەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار مينيستردەن كادرلاردى تەز قاراۋدى سۇرادى. كوميتەتكە قىزمەتكەرلەردى العاندا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ پىكىرىمەن ساناسسا دەگەن ءوتىنىش بىلدىردىك، - دەيدى ارۋجان ساين.
بالاعا جاسالعان زورلىق بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى: فيزيكالىق، ەموسيونالدى، سەكسۋالدى زورلىق. مامانداردىڭ پىكىرىنشە، بالاعا جىلۋ سىيلاماۋ، مەيىرىم بىلدىرمەۋ، قامقورلىق كورسەتپەۋ دە وعان جاسالعان قيانات بولىپ ەسەپتەلەدى.
فيزيكالىق زورلىق – بالاعا قاساقانا ءتۇرلى دارەجەدەگى جاراقات سالۋ.
سەكسۋالدى زورلىق – بالانى جىنىستىق قاتىناسقا نەمەسە ۇياتتى جەرلەرىن كورسەتۋگە ماجبۇرلەۋ، پورنوگرافيالىق مازمۇنداعى بەينەجازبالارعا ءتۇسىرۋ.
ەموسيونالدى زورلىق – بالاعا دۇشپان رەتىندە قاراۋ نەمەسە مۇلدە ەلەمەۋ ارقىلى ونىڭ وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگىن جوعالتۋعا سەبەپكەر بولۋ، ءوزىن باسقالاردان تومەن ساناۋىنا اسەر ەتىپ، پاتولوگيالىق مىنەزىن قالىپتاستىرۋ جانە سول ارقىلى قوعامعا سىڭىسە الماۋىنا سوقتىرۋ. سونىمەن قاتار بالاعا قاتتى ايقايلاۋ، جەكە باسىنا ءتيىسۋ، قورلاۋ، كوڭىل بولمەۋ، ءاربىر ىس-ارەكەتىن سىناپ-مىنەۋ، بالاعا جامان سوزدەر ايتۋ، ونىڭ كوزىنشە ءۇي جانۋارىن ازاپتاۋ نەمەسە ءولتىرۋ دە ەموسيونالدى زورلىققا جاتادى.
ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، الەمدە ءار 2 مينۋتتا ءبىر بالا زورلانادى. يۋنيسەف-تىڭ مالىمەتىنشە، دۇنيەجۇزى بويىنشا 5 مينۋت سايىن ءبىر بالا كىسى قولىنان ولەدى.
الەمدىك پروبلەماعا اينالعان بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى كوپسالالى باعدارلاما جاساۋدى ۇسىنىپ وتىر. اتا-اناعا قولداۋ كورسەتىپ، بالا تاربيەسىندە باعىت-باعدار بەرۋگە كومەكتەسەتىن اتالمىش جوبانى ساراپشىلار قولداپ وتىر. ولاردىڭ ويىنشا، كوپ اتا-انا بالاسىنا قول جۇمساۋ ارقىلى ونى تەك فيزيكالىق ەمەس، پسيحولوگيالىق اۋرۋلارعا دا دۋشار ەتەتىنىنەن بەيحابار.
اقش-تا جۇرگىزىلگەن «قيىن بالالىق شاقتاعى تاجىريبە» (Adverse Childhood Experiences، ACE) اتتى زەرتتەۋ كورسەتكەندەي، بالا كەزىندە ماحاببات، جىلۋ، قامقورلىق كورمەگەن نەمەسە ءجيى سوققىعا جىعىلعان ادام سوزىلمالى اۋرۋلارعا بەيىم كەلەدى. وسكەننەن كەيىن ونداي كىسىلەردەن پسيحولوگيالىق اۋىتقۋشىلىق بايقالادى. دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دەرەگىنشە، ايەلدەردىڭ 20%، ەرلەردىڭ 5-10% بالا كەزىندە جىنىستىق زورلىقتى باستان وتكەرسە، 20-25% بالالار فيزيكالىق زومبىلىقتىڭ قۇربانى بولعان.
ەلىمىزدە قيىن جاعدايداعى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان اقىسىز تەلەفون جەلىلەرى بار. زورلىققا ۇشىراعان بالا، وعان كۋا بولعاندار نەمەسە بالانىڭ قۇقىعى بۇزىلدى دەگەن كۇمانى بار ءاربىر ازامات ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ كوميتەتىنىڭ سەنىم تەلەفونى - 8 (717) 2 74 25 28 نومەرىنە حابارلاسا الادى. سونىمەن قاتار، 105 جەدەل جەلىسى جۇمىس ىستەيدى.
قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىسىندا دەرلىك «كامەلەت جاسقا تولماعانداردىڭ بەيىمدەلۋ ورتالىعى» بار. ولار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىمەن تىعىز جۇمىس اتقارادى. اتالمىش ورتالىقتا تاربيەشىلەر، پسيحولوگتار جۇمىس ىستەيدى. قۇقىعى بۇزىلعان بالا ورتالىققا تۇسسە، دەرەۋ قاجەتتى قۇزىرلى ورگانعا حابارلاسادى.
قازاقستاندا زاڭ بويىنشا بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ قۇقىعى قورعالعان، ونى بۇزعان ادام اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق جازاعا تارتىلادى. ەگەر بالاعا قاساقانا ورتاشا اۋىرلىقتاعى زيان كەلتىرىلسە، ق ر زاڭىنىڭ 104-بابىنا سايكەس، ايىپتالۋشى 3 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. ۇدايى ۇرىپ-سوعۋ نەمەسە وزگەگە كۇش قولدانۋ ارەكەتتەرi ارقىلى زارداپ شەكتىرسە، ەلۋ ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتەن ءجۇز ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشكە دەيىنگى مولشەردە ايىپپۇل سالىنادى نەمەسە ەكى جىلعا دەيىن تۇزەۋ جۇمىستارىنا جەگىلىپ نەمەسە ءدال وسى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋى مۇمكىن.
120-باپقا سايكەس، كامەلەتكە تولماعان بالامەن جىنىستىق قاتىناستا بولۋ 8 جىلدان 15 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنا ايىرۋعا جانە كەيبىر لاۋازىمدى اتقارۋ نەمەسە بەلگىلى ءبىر قىزمەتپەن اينالىسۋ قۇقىعىنان 10 جىلدان 20 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە الاستاتىلادى.
قازاقستانداعى بالالار قۇقىعىن قورعاۋ بويىنشا قۇنى 163 ملن تەڭگەلىك 14 گرانتتىق جوبا جۇزەگە اسىپ جاتىر. بۇل جوبالار اياسىندا زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، ءبىلىم جانە كەڭەس بەرۋ ورتالىقتارى، 7 ۇەۇ بازاسىندا الەۋمەتتىك قىزمەتتىڭ شاعىن جەلىلەرى پايدا بولعان. وعان 65 مىڭ بالا مەن ءجاسوسپىرىم قامتىلعان.
ارۋجان ساين قازاقستاندىقتاردىڭ كوبى بالا قۇقىعى تاپتالعانىن ەستىسە ءوز بەتىمەن ارەكەت ەتۋگە تىرىساتىنىن ايتادى. ونىڭ پىكىرىنشە، بۇل – ەڭ ۇلكەن قاتەلىك.
- بالا عانا ەمەس، جالپى ادامنىڭ قۇقىعى بۇزىلعان جاعدايدا مىندەتتى تۇردە قۇقىققورعاۋ ورگاندارىنا حابارلاسۋ كەرەك. ءبىراق قازاقستاندا ادامدار ءوز بەتىمەن ارەكەت ەتۋگە تىرىسادى.
مەكەمە اكىمشىلىگى، مەكتەپ، ينتەرنات پەن بالالار ءۇيىنىڭ ديرەكتورى شاعىم تۇسكەنىن ەستي سالا پوليسياعا ءمان-جايدى حابارلاۋ كەرەك. تەرگەۋ، تەكسەرۋ جۇمىستارىمەن قۇقىققورعاۋ ورگاندارى اينالىسادى. ەگەر قىلمىس جاسالعانى دالەلدەنسە، سوت بولۋ كەرەك. ەشقانداي پسيحولوگتىڭ، مەكەمە ديرەكتورىنىڭ، اكىمدىكتىڭ بۇل ىستەرمەن اينالىسۋعا قۇقىعى جوق. سەبەبى بۇل – قىلمىستىق ءىس. ال قىلمىستىق ىسپەن تەك پوليسيا مەن پروكۋراتۋرا عانا اينالىسۋى كەرەك، - دەيدى قوعام بەلسەندىسى.
پىكىر قالدىرۋ