بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ ادامدار ەدى. قاپىدا قازا تاپپاسا، قازاقتىڭ قامى ءۇشىن كوبىرەك جۇمىس تىندىرار ما ەدى؟! الاش جۇرتىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن كەيبىر ۇلىلاردىڭ ءولىمى ءالى كۇنگە دەيىن جۇمباق. Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى تۇسىنىكسىز جاعدايدا قايتىس بولعان تۇلعالار ءتىزىمىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
الەمدى تامساندىرعان امىرە
جۋىردا الماتىدا قازاقتى ەۋروپاعا تانىتقان ءانشى امىرە قاشاۋبايەۆ جايىندا «امىرە» اتتى فيلم كورسەتىلدى. فيلمدە كۇمىس كومەي ءانشىنىڭ پاريجدەگى ەكسپو كورمەسىندە ونەر كورسەتكەن مەرەيلى مەزەتتەرى بەينەلەنگەن. كينوزالدا وتىرعانداردىڭ كەۋدەسىن ماقتانىش سەزىمى كەرنەگەنى ءسوزسىز. سەبەبى ءدال سونداي تالانت قازاق دالاسىنان شىققان، قازاق توپىراعىنا اۋناپ وسكەن.
الايدا امىرە قاشاۋبايەۆ نەبارى 46 جاسىندا بەلگىسىز جاعدايدا قازا تاپتى. قازاق حالقى ءبىر ساتتە ءان پاديشاسىنان ايرىلدى، دۇرىسى، قازاقتى ودان ايىردى دەۋگە بولادى.
امىرەنىڭ جانسىز دەنەسى 1934 جىلى قاراشانىڭ 5-نەن 6-سىنا قاراعان ءتۇنى الماتى كوشەلەرىنىڭ بىرىندە تابىلدى. ونىڭ ولىمىنە قاتىسى بار ادامدار بۇگىنگە دەيىن بەلگىسىز.
ءانشىنىڭ قايتىس بولۋ سەبەبى ايتىلعاندا، اڭگىمەنىڭ ءتۇبى 1925 جىلى امىرەنىڭ پاريجدە مۇستافا شوقايمەن كەزدەسۋىنە تىرەلەدى. سول كەزدەسۋدەن كەيىن بىرىككەن باس ساياسي باسقارما (وگپۋ) تىڭشىلارى امىرەنى ۇزبەي قاداعالاۋعا الادى، ومىرىنە ءقاۋىپ توندىرەدى. ءانشى ساحناعا شىعارىلمايدى، مادەني ءىس-شارالاردان شەتتەتىلەدى. وتباسىن اسىرايتىن قاراجاتتان ايىرىلىپ، جۇمىسسىز قالادى. كيەر كيىمگە، ىشەر اسقا جارىمايتىن كۇيگە ءتۇسىپ، ايانىشتى كۇن كەشەدى. ونىمەن ەشكىم ارالاسپايدى، ماڭىنا جولامايدى، جالعىز قالادى، سوعان قاتتى قامىعادى.
ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، امىرەنى جان-جاقتى زەرتتەگەن جارقىن شاكارىمنىڭ پىكىرىنشە، بۇعان كىنالى – انشىدەن قۇتىلۋدى ويلاپ، ونى بارىنەن مەزى قىلعاندار.
— جالعىزدىقتىڭ كۇيىن كەشىپ، قينالۋمەن، قۇسالىقپەن كۇي كەشكەن قايران امىرە باسى تاسقا تيگەن قالپى وز-وزىنە قايىرىلماي كەتەدى. وگپۋ تىڭشىلارىنان سەسكەنگەندىكتەن قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە دوستارى دا ءانشىنىڭ اينالاسىنا جۋي قويماعان. 1925 جىلى پاريجدەن كەلگەن سوڭ توعىز جىل ءومىر ءسۇرىپ، 1934 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى، — دەيدى امىرەتانۋشى.
جارقىن شاكارىم امىرەنىڭ كىسى قولىنان قازا تاپقانىنا سەنىمدى. «قولدا باردا التىننىڭ ءقادىرى جوق» دەگەندەي، ول كەتكەن سوڭ ارتىنداعى ەل كۇڭىرەنىپ سالا بەردى.
امىرەنىڭ كوزىن كورگەن جازۋشى نيكولاي انوۆ «ۆىدايۋششييسيا پيەۆەس» دەگەن ماقالاسىندا: «امىرەنى ۋلاعان حالىق جاۋلارى حالىق ءانشىسىنىڭ اتاق-داڭقىن مارقۇمنىڭ وزىمەن بىرگە جەرلەۋگە تىرىستى»، — دەپ جازدى.
— ولاي بولسا امىرەگە ۋ بەرىپ ءولتىرىپ، ءتۇن ورتاسىندا دەنەسىن الماتى كوشەلەرىنىڭ بىرىنە، دالاعا تاستاپ كەتكەن بولىپ شىعۋى ابدەن مۇمكىن، — دەپ جورامالدايدى جارقىن شاكارىم.
نە دە بولسا، بۇل ءولىمنىڭ جۇمباعى اشىلمادى.
مۇستافا شوقايدى گيتلەر ولتىرگەن بە؟
فيلمنەن كەيىن تاعى بىرنەشە ەسىم ويىما ورالدى. سونىڭ ءبىرى – امىرەمەن پاريجدە جىلاپ قاۋىشقان مۇستافا شوقاي.
ءيسى تۇركىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ارپالىسقان، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قىسىمىنا شىداماي، ەميگراسياعا كەتۋگە ءماجبۇر بولعان مۇستافا شوقاي سىرتتا ءجۇرىپ تە كۇرەسىن جالعاستىرا بەردى. گرۋزيا، تۇركيا، فرانسيانى باسىپ ءوتىپ، اقىرى بەرليننەن ءبىراق شىعادى. سوۆەت وداعىنا قارسى «تۇركىستان لەگيونىن» قۇرۋعا قاتىسقان مۇستافا شوقاي تۇتقىنداعى قانداستارىنا جانى اشيدى. فاشيستەردەن باۋىرلارىنىڭ مۇشكىل ءحالىن جەڭىلدەتۋدى سۇراي بەرەدى. ءبىر كۇنى گيتلەردىڭ قاھارىنا ۇشىرايدى. گەرمانيا بيلىگى ونىڭ كوزىن جويۋدى ءجون كورەدى.
مۇستافا شوقاي 1941 جىلى 27 جەلتوقساندا بەرلين اۋرۋحاناسىندا جۇمباق جاعدايدا كوز جۇمدى. قۇجاتتاردا ول «جۇقپالى سۇزەك اۋرۋىنان قايتىس بولدى» دەپ جازىلعان. مۇستافا شوقايدىڭ جارى ماريا ياكوۆليەۆنا كۇيەۋىن بىرەۋلەر ادەيى ۋلاپ ولتىرگەنىنە سەنىمدى بولدى.
ال تاريحشى ءابدۋاقاپ قارا مۇنىڭ تەك بولجام ەكەنىن عانا ەسكەرتەدى. «بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن عالىمدار مەن تاريحشىلاردان ەمەس، دارىگەرلەردەن سۇراۋ كەرەك»، - دەيدى ول.
مۇستافا شوقايدىڭ بەيىتى بەرليندەگى «شاھيدتىك» مەشىتىنىڭ ماڭىندا ورنالاسقان.
ماعجان جۇمابايەۆ ماگاداندا قايتىس بولعان با؟
قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ماعجاننىڭ ومىربايانىمەن مەكتەپ كەزىنەن تانىسپىز. ايگىلى اقىن 1937 جىلى 30 جەلتوقساندا «جاپون تىڭشىسى» دەگەن ايىپپەن تۇتقىندالعان. رەسمي دەرەك بويىنشا 1938 جىلى اتىلعان.
بىرەر جىل بۇرىن «ماعجاننىڭ اتىلماعانى، ءتىرى قالعانى» جايلى قاۋەسەت ەل اراسىندا گۋلەپ كەتتى. وعان سەنسەك، ماعجان جۇمابايەۆ ءبىز وقىعانداي 1938 جىلى اتىلماعان. حالىق قاھارمانى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ: «مەن ماعجاندى كوردىم»، — دەگەن ءسوزى بار. ول ءوز اڭگىمەسىن بىلاي وربىتكەن ەدى:
«1948 جىلى سىبىردەگى 59-بريگادا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇرگەنىمدە نۋ ورماننىڭ اراسىندا وتقا جىلىنىپ وتىرعان ءبىر توپ ادامدى كوردىم. كيگەن كيىمدەرى ءبىرتۇرلى، سوتتالعاندار بولۋ كەرەك. ولاردان وزگەشەلەۋ، باسىندا تۇلكى تىماعى بار ءبىر ادام 10-15 مەتردەي جەردە ءوز الدىنا جىلىنىپ وتىر ەكەن. تەگىندە قازاق سياقتى. جانىنا بارىپ سالەمدەسىپ ەدىپ، ول ەرنىن جىبىرلاتىپ قانا قابىلداپ، ۇندەمەي وتىرا بەردى. تەرىس قاراپ وتىرعان كۇيى:
-ماعان جاقىنداما، بالەم جۇعادى، - دەدى. سول كەزدە ەسىمە ماعجان ءتۇسىپ، ونىڭ ولەڭدەرىن جاتقا وقي باستادىم. ول ءجىبىپ:
-مەنىڭ جاعدايىم قيىن عوي، ماعان جاقىنداماعانىڭ دۇرىس بولادى. شاماڭ كەلسە، مەنى ەلگە جەتكىز، - دەدى. مەن ونىڭ ماعجان ەكەنىن ءبىلىپ، كومەكتەسكىم كەلدى دە، ون كۇننەن كەيىن كەلەتىنىمدى ايتتىم. ءبىراق قولىم بوساماي، ءسال ءبىر ايدان كەيىن كەلگەنىمدە تۇرمە باستىعى ونىڭ سال ايداپ ءجۇرىپ سۋعا كەتىپ قايتىس بولعاندىعىن ايتتى»، - دەيدى باۋكەڭ. ادەبيەتشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ وتىرىك ايتۋى مۇمكىن ەمەس دەپ مالىمدەگەن.
كەي دەرەكتەردە «ماعجان 1951 جىلى لاگەردە ماگاداندا قايتىس بولدى» دەلىنەدى. ماعجان جۇمابايەۆپەن سوعىستان كەيىن كولىما لاگەرىندە بىرگە بولعان ابدۋللا ءابدىراحمانوۆ 1951 جىلى اقىننىڭ اشتىق پەن اۋرۋدان كوز جۇمعانىن كورگەنىن ايتقان.
«ول ازاپتى كوپ كورگەندىكتەن، دەنساۋلىعى ناشار ەدى. جۇمىسقا شىقپاي اۋىرىپ جاتقاندارعا 400 گرامم عانا نان بەرەتىن. ءبىز وعان ارتىلعان نانىمىزدى، شايىمىزدى اپارىپ بەرەتىنبىز. شيفەر قايناتىپ ىشەتىن. ولەر الدىندا ىسىنىپ-كەبىنىپ، ءتورت تاعانداپ جۇرە الماي قالدى. تىستەرىنىڭ ءبارى بوساپ، يەكتەرى اس جەگىزبەيتىن. سينگامەن اۋىردى. ومىردەن سولاي ءوتتى»، - دەگەن ەدى ابدۋللا اقساقال.
ال «ماعجان» اتتى مونوگرافيالىق زەرتتەۋى ءۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىق العان ادەبيەتشى-عالىم شەريزدان ەلەۋكەنوۆ ول اڭگىمەنىڭ ءبارىن تەرىسكە شىعاردى.
«ەشكىمنىڭ ەشقانداي دەرەگى جوق، بىرىنەن ءبىرى ەستىگەن، «اناۋ ايتىپتى»، «مىناۋ ايتىپتى» دەگەن لاقاپ اڭگىمە انشەيىن. بىزدە ونىڭ اتىلعانى تۋرالى ناقتى قۇجات بار. ماعجان 1938 جىلى اتىلعان»، - دەيدى عالىم.
تاريحشى تالاس وماربەكوۆ بۇل اقپاراتتاردى دالەلدەۋ مۇمكىن ەمەس دەيدى. ياعني اقىننىڭ ءولىمى جۇمباق كۇيىندە قالا بەرمەك.
تۇركيانىڭ ەسكى اۋدانىنا سىيعان مۇستافا قازاقستاننىڭ كەڭ دالاسىنا سىيمادى
«بارلىعىنىڭ ەلى بار، مەنىڭ ەلىم قايدا؟» - دەپ وكىنىشتەن اھ ۇرعان مۇستافا وزتۇرىكتىڭ دە ءومىرى شىرعالاڭعا تولى. قازاقستانداعى تاەكۆاندو فەدەراسياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، اتى اڭىزعا اينالعان سپورتشى 1954 جىلى ستامبۋل قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1990 جىلى بيلىكتىڭ شاقىرتۋىمەن ءوزىنىڭ تاريحي وتانى قازاقستانعا ورالادى. الايدا ەلگە ورالعان بەتتە مۇستافا قازاقستانداعى قازاق ءتىلىنىڭ ايانىشتى حالىنە قىنجىلعان دەسەدى.
1994 جىلى مۇستافا وزتۇرىك قازاقستان پارلامەنتى دەپۋتاتتىعىنا ءوز كانديداتۋراسىن ۇسىنادى. ءبىراق ءتيىستى داۋىستى جيناي المايدى. ءبىر جىل وتكەن سوڭ الماتى اۋرۋحانالارىنىڭ بىرىندە كوز جۇمادى.
جۋرناليست نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلى: «ەر جىگىت جىلادى دا، باستى تاسقا سوقتى دا. مۇستافانىڭ ومىردەن ەرتە وتۋىنە سەبەپ بولعان كەزەڭنىڭ ءبىرى مە دەپ ويلايمىن»، - دەدى.
1995 جىلى 11 ناۋرىزدا بالۋان شولاق اتىنداعى سپورت سارايىندا كيكبوكسينگتەن جارىس وتكەن. مۇستافا وزتۇرىك جارىستان كەيىن ءوزىن ناشار سەزىنگەنىن ايتىپ، اۋرۋحاناعا جاتقىزىلادى. 15 ناۋرىزدا جاعدايى كۇرت ناشارلاپ، تاڭعا جۋىق باقيلىق بولادى.
دوستارىنىڭ ايتۋىنشا، وزتۇرىكتى ۋلاعان. سەبەبى 1995 جىلى ەلدە رەكەتتەردىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان ەدى. ال مۇستافانىڭ ەلگە ورالۋى سولاردىڭ بىرىنە ۇناماپتى-مىس. الايدا بۇل دەرەك رەسمي دەڭگەيدە مويىندالمادى. ءولىمىنىڭ ناقتى سەبەبى ءالى كۇنگە جۇمباق.
جاڭا عاسىرعا 20 مينۋت قالعاندا باقيلىق بولعان بەكزات
تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىندا وليمپيادا ويىندارىندا تۇڭعىش التىن مەدال العان قازاق – بەكزات ساتتارحانوۆ. سيدنەي وليمپياداسىنان سوڭ ونىڭ اتى اڭىزعا اينالدى. ءبىراق اڭىزدىڭ عۇمىرى قىسقا بولدى. 2000 جىلى 31 جەلتوقساندا حالىق «بەكزات تەمىرلاننىڭ تاس جولىندا جول اپاتىنا ۇشىرادى» دەگەن قارالى حابار ەستيدى. كوپ ۇزاماي «چەمپيوننىڭ ءولىمى قولدان ۇيىمداستىرىلدى» دەگەن سىبىس تارايدى.
ەسكە ءتۇسىرىپ كورەيىكشى. بەكزات 31 جەلتوقساندا ساعات 22:00 شاماسىندا تۋعان جەرى تۇركىستاننىڭ ورتالىق الاڭىندا «جىل ادامى» اتاعىمەن ماراپاتتالادى. سودان كەيىن جاڭا جىلدى دوستارىمەن بىرگە قارسى الۋ ءۇشىن شىمكەنتكە اسىعادى. تۇنگى ساعات 23:40-تا بەكزات وتىرعان كولىك اپاتقا تۇسەدى.
اكەسى سەيىلحان: «بەكزات XX عاسىردا دۇنيەگە كەلدى، جيىرما جاسىندا وليمپيادا چەمپيونى اتاندى. جيىرما جىل عۇمىر كەشتى. جاڭا عاسىرعا جيىرما مينۋت قالعاندا باقيلىق بولدى»، — دەپ تولعانىپ ەدى.
