مامىردىڭ مامىراجاي شۋاقتى كۇنى ءبىر قالىپتى اتىپ كەلەدى ەكەن. بابالىق قاريا اسپاندا بيدايىق ۇيا سالارداي شوكىم بۇلت بار ەكەنىن بايقادى.
موسقال جاستى، ساقالى بۋرىل تارتقان بۇركىتشى قولىنا قامشىسىن ۇستاپ، قىستان كۇيلى شىققان، وتتىقتا تۇرعان كۇرەڭ قىزىل جىلقىسىن شەشتى. اقساقال ۇزەڭگىگە اياق ءىلدىرىپ، اتقا قونعاندا ۇيدەن جانات نەمەرەسى اتىپ شىقتى. قاريا شىلبىردى تارتپاي، كەسپەلتەك دەنەسىمەن بۇرىلعان.
- اتا، قايدا باراسىز؟ – دەپ جانات اڭعا شىققانداي جاسانىپ شىققان اتاسىنا كوز تاستادى.
- تاۋ-استى شارلاپ كەلەيىن دەگەن، بالام!
-اتا، مەن دە بارايىنشى!
- ساعان بولمايدى، بالام. بيىك قۇزدار بار، ءقاۋىپ كوپ.
- تاۋعا نە ءۇشىن باراسىز، اتا؟
- تاۋدا جايىلىپ جۇرگەن جىلقىلاردى كورىپ كەلسەم بە دەيمىن. كەزىكسە، ساعان ءبىر بۇركىتتىڭ بالاپانىن الىپ كەلەم.
- وي، جاقسى بولار ەدى، - دەپ نەمەرەسى قۋانىپ قالدى. – جولىڭىز بولسىن، اتا!
بابالىق اۋىلدىڭ شەتىنە ىلىنگەندە وزىنە قاراي جەلدىرتىپ كەلە جاتقان كۇرەڭ توبەل اتتى جۇرگىنشىنى كوردى. قاريا تىزگىندى تارتىپ، سۋىت جۇرىسكە تاڭىرقاپ، توسىرقاپ قالدى. شۇڭىرەك كوزىنىڭ نۇرى تايايىن دەگەن بە، الدە ەلەڭ-الاڭنىڭ اسەرى مە، ايتەۋىر جۇرگىنشىنىڭ كىم ەكەنىن شىرامىتا المادى.
«شوقىتىپ كەلە جاتقان كىم بولدى ەكەن؟» دەدى كۇبىرلەي. قاريانىڭ بەت-اجارىندا تاۋدىڭ جاقپار تاستارىنداي قىزىل كۇرەڭ بار. وسىلاي قاراي سالت كەلە جاتقان جىگىتكە مويىن بۇرماي جۇرە بەرۋدى ار ساناپ، قاباعىن ءتۇيىپ، ءۇنسىز ويعا باتتى. كۇرەڭ توبەل جىلقىنىڭ ماڭدايى مۇناردى قاق جارىپ، توبە كورسەتتى. «اپىراي-اي، لەپىرىپ كەلە جاتقان كىم بولدى ەكەن؟»، - دەدى قاريا تىجىرىنىپ. – تاڭ سارىدەن اتقا قونعان كىم بولدى ەكەن؟ كىم دە بولسا بۇيىمتاي سۇراعان بىرەۋ بولدى عوي». بۇل تاپال بويلى، ءتورتپاق دەنەلى اۋىل مالشىسى ەسەنعارا ەكەن. وقتا-تەكتە جولىققاندا ۇشىراسىپ، ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتقانى بولماسا، شۇيىركەلەسكەنى نەكەن-ساياق.
كۇن ساۋلەسى جانارىن جاساۋراتىپ، جانعا جاعىمدى سامال ەسەدى. وزىنە قاراي اعىزىپ كەلە جاتقان ادامعا ساقالدى قارت كوزىن سىعىرايتىپ، ءاجىم تورلاعان ءجۇزىنىڭ بۇلشىق ەتىن جيىرعانى بولماسا، داۋىستاعان جوق.
- بابالىق اعا! – سالت اتتى جاقىنداپ قالعان ەكەن، ءجىتى جەلىگەن كۇرەڭنىڭ ەر-تۇرمانى شىلدىرلادى. بالاققا جابىسارداي بولعان سازدى جەردى كەرتە باسقان تۇياق ءدۇبىرى قۇلاققا انىق جەتكەن. بۇل مەزەتتە ەسەنعارا دا جاقىنداپ، ات ۇستىندە قول الىسىپ، امان-ساۋلىق سۇراستى.
- اعا، تاۋعا بەت الدىڭىز با؟ – دەدى الىپ-ۇشىپ جەتكەن ەسەنعارا بىردەن بۇيىمتايعا كوشپەك بولدى.
- ءيا، ونى قايدان ەستىپ الدىڭ؟
- الگى نەمەرەڭىز... جاناتتى ايتام. سيىر قوسۋعا كەلگەندە «اتام تاۋعا بارا جاتىر، ماعان بۇركىت اكەپ بەرەدى» دەپ ەدى.
«ە، بالاسى بار ءۇيدىڭ ۇرلىعى جاتپايدى دەگەن وسى ەكەن-اۋ» دەپ ويلادى بابالىق.
- اعا، تاۋعا بارساڭىز، ەتەكتەگى كەرىمبەككە مەنەن دۇعاي سالەم ايتا باراسىز با؟ وتكەن جىلى كوكتەمدە ەكى-ۇش جىلقى قوسىپ ەدىم، سونى كورە كەلسەڭىز.
- جاقسى، شىراعىم، اماندىق بولسا جەتەرمىز، - دەپ قاريا كوپ بوگەلمەي، كۇرەڭ اتتىڭ داعدىلى بۇلكىلىمەن تاۋعا قاراي تارتتى.
بۇل كەزدە تارباعاتاي تاۋىنىڭ شىعىستاعى جەلكە تۇسىنا ىلىنگەن كۇننىڭ كوكجيەگى قىزىل ارايعا مالىنىپ، شارتاراپقا شاشىرادى. بابالىق كەلە جاتقان جاسىل قىرات، تاقيالى دوڭدەرگە ىندەتە ەنگەن سايىن بيىكتەپ، شوپتەردىڭ جۇپار ءيىسى مۇرىنعا ۇردى. كارى بۇركىتشى ءار وسكىننىڭ باسىن ءبىر شالىپ، بايقاستاعان. جاۋىننان سوڭ ءشوپ باسىنداعى شىق مولدىرەپ تۇر. سۇرلەۋ جولدىڭ تاقىرلاۋ جەرىنە كەلگەندە، تاستاقتان وتكەندە ات تۇياعىنا باۋىرمال بالشىق ىلەسە كەتەدى. اياكوز وزەنى مەن حابار اسۋىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان تاۋدى جاس كۇنىندە تالاي شارلاعان. قاريا ءۇرجار وزەنىنە كوز جۇگىرتىپ، تاستاۋ شىڭىنا قاراي بەت الدى. التاي مەن جەتىسۋ الاتاۋىنىڭ ارالىعىندا ورىن تەپكەن تاۋدىڭ وزىنە كوپتەن تانىس بوكتەرى مەن سايلارىن شولىپ كەلەدى. تاۋعا جاقىنداعان سايىن بۋالدىر، الدە شاڭىت بار ما، بوزارعان اۋا سان قۇبىلىپ تۇر. ءشوبى سورايا تۇسكەن بۇتالار جەلمەن تەربەلىپ، بەتى جالتىراپ جاتقان قويتاستار قوڭىرقاي كەيىپتە ءمىز باقپايدى. اسپاندا، ءتۇۋ بيىكتە شاربى بۇلتتار قالقىپ بارادى. كوكتەمنىڭ جايماشۋاق كۇنى تۋىپ كەلەدى. قوزىكوش جەردى ەڭسەرىپ تاستاعاندا ساندىقتاستاردىڭ جىرىم-جىرىم، يرەك-يرەك شۇڭقىرىنا سۋ كولكىپ تۇرعانىن كوردى. تەرەڭ تىلىمدەلگەن گرانيت تاس مولىنان ۇشىراستى. تاۋ ىشىنە كىرگەندە جانعا دا، اتقا دا جايلى سالقىن سامال ەستى.
بۇركىتشى تاۋدىڭ سولتۇستىك بەتكەيى وڭتۇستىككە قاراعاندا جاتىقتاۋ، وڭتۇستىگى تىك كەلگەن، شاتقالدى ەكەنىن بىلەتىن. ەتەكتەگى جۋساندى بەتەگە، بۇتالار ارتتا قالىپ بارادى. جولدىڭ ەكى بويىندا جابايى الما تۇيىندەپ ۇلگەرىپتى. اڭعارلاردا كوك تىرەگەن كوك تەرەك پەن تاۋ شالعىنى مول ۇشىراسا بەردى. بابالىق بۇركىتتەر ۇياسىن كوبىنە بيىك اعاشتاردىڭ باسىنا، بولماسا تاۋ جاقپارتاستارىنا سالاتىنىن بىلەتىن. جاس كۇنىندە وسى وڭىردەن بۇركىت ۇشىرىپ، تالاي تۇلكى، ەلىك، قاسقىر اۋلاعان.
قاريا تاۋ اڭعارلارىن باجايلاپ قاراپ، ۇشقان قۇستاردىڭ ورىنىن ۇزاق زەرتتەدى. انە، اناۋ تۇستان انالىق بۇركىت اسپانعا كوتەرىلىپ، قاناتىن قۇلاش سەرمەپ، باتىسقا قاراي جونەپ كەتتى. كارى بۇركىتشى ۇيانىڭ ورناسقان تۇسىن نىساناعا الىپ كەلەدى. ات جۇرە المايتىن بولعان سوڭ، جۇگەندى تالعا بايلاپ، ءوزى جاياۋ تارتتى. كارىلىك كەلگەن سوڭ جوعارى كوتەرىلگەن سايىن ەكى وكپەسى القىنىپ، ەكى-ۇش رەت توقتاپ دەم الدى. كەنەت قۇلاعىنا تانىس ءۇنى ەستىلدى. دىبىس شىققان جاققا جاقىنداعاندا ءبىر ۇيانى كوز شالدى. جالعىز ۇيا جاقپارتاسقا سالىنعان ەكەن. جالقى بالاپان. بابالىق ءاجىم تورلاعان قولدارىن ۇياعا سوزا بەردى. قاناتى قاتايىپ قالعان بالاپاندى الىپ، قاپقا سالدى. اتىنا ءمىنىپ، شىعىسقا قاراي قيىستاي ءوتىپ، جىلقى جايىپ جۇرگەن كەرىمبەككە جولىقتى
- ۋاي، اقساقال، جول بولسىن! – دەدى قۋلىعى باسىم، قۋاقى ءتىلدى كەرىمبەك. – قايدان كەلەسىز؟
- ءومىر بويى سايات قۇرعان ادام ۇيدە قۇر جاتا المايدى ەكەن. اتقا مىنسەم، سىرقىراپ قاقساعان دەنەمنىڭ قۇرىسى جازىلىپ، ءوزىمدى جاقسى سەزىنىپ قالام. جاس ەمەسپىز، جاس كەلگەن سوڭ كۇتىنبەسە بولمايدى ەكەن، - دەدى بابالىق.
- اۋىلدان وسىنشاما جەر ءجۇرىپ كەلگەنىڭىزگە قاراعاندا ءبىر ماڭىزدى شارۋامەن ءجۇرسىز-اۋ! – دەدى كەرىمبەك كەڭكىلدەي كۇلىپ، قارتتىڭ كەلگەن ماقساتىن بىلمەككە قۇمارتتى.
- ءقازىر ادام جاي ءجۇرۋشى مە ەدى؟ جاقسىبەككە جىلقىلارىمدى قوسىپ ەدىم، مالدىڭ قوڭىن كورىپ قايتايىن دەپ شىققام. قىستان سۇيەكتەرىن سىلدىرلاتىپ شىققان مال ەدى. ايتپاقشى، الگى اۋىلدىڭ مالشىسى ەسەنعارا مالىمدى كورىپ كەلىڭىزشى دەپ، ساعان مىنانى بەرىپ جىبەردى، - دەپ قانجىعادان جاپ-جاڭا قامشىنى سۋىرىپ، قولىنا ۇستاتتى.
- و، مىناۋ دەگەن توعىز ءورىمدى قامشى ەكەن! قامشىم ەسكىرىپ قالىپ ەدى، جاقسى بولدى، - دەپ كەرىمبەك قۋانىپ قالدى. – ەسەنعاراعا مالى ءدىن امان دەپ ايتارسىز. دەگەنمەن، بالالاردى جۇمساي سالاتىن ىسكە تاۋعا ءوزىڭىزدىڭ كەلۋىڭىزدىڭ سىرى بار شىعار؟ – دەپ قازبالاي سۇرادى.
- ە، شىراق، نە سىر بار دەيسىڭ؟ ءومىر بويى بۇركىت ۇستاپ، اڭ اۋلادىم. كەيىن قاتتى اۋىرعان سوڭ بۇركىت تۇگىل باس قايعى بولدى. كەشە تەلەبىزىردەن بۇركىتشىلەردىڭ اڭ اۋلاپ جۇرگەنىن كورىپ، دەلەبەمنىڭ قوزىپ كەتكەنى-اي! ديۆاننان تۇرىپ، كوك ساندىقتىڭ الدىنا بارىپ تۇرىپ الىپپىن. الگى ۇيدەگى جانات نەمەرەم «اتا، بىلاي تۇرىڭىزشى، بىزگە كورىنبەي قالدى» دەگەن سوڭ عانا سەلك ەتىپ، ورنىما بالىپ وتىردىم ەمەس پە؟
- وۋ، اقساقال، بۇل ءسالت-داستۇر دەگەن ءسىزدىڭ قانىڭىزعا ابدەن ءسىڭىپ كەتكەن عوي. تاۋ-تاسقا بالاپان ىزدەپ شىقتىڭىز با؟ - دەدى كەرىمبەك. استىنداعى ماڭعال قاسقا جىلقىسى پىسقىرىپ قالدى. قارت بۇركىتشى بۇل ساۋالعا اڭىراپ قالدى دا، ەشبىر كۇدىك كۇتپەستەن:
- ە، قولعا ءبىر بالاپان ءتۇستى-اۋ، ايتەۋىر! – دەدى.
- وي، جاقسى بولعان ەكەن، - دەپ ەرىمبەت قۇددى قۇستى وزىنە اكەلگەندەي لەپىردى. اجارى ايشىقتالا ءتۇسىپ، ماڭدايى جازىلىپ، قۋانىپ قالدى.
- اقساقال، بالاپاندى كورسەم بولا ما؟ – دەپ ەدى، قاريا:
- ە، ول دەگەن ءقازىر ءبىر جاپىراق قۇس قوي، كورەتىن نەسى بار؟ – دەدى جاقتىرماي. قوش ايتىسىپ، جىلجىماق بولدى. كەرىمبەك قىزىل كۇرەڭنىڭ شىلبىرىن ۇستاپ، جالىنعانداي بولىپ:
- اقساقال، قۇسىڭىزدى ماعان قيىڭىز. سىزگە ەكى اۋىز مىلتىعىمدى بەرەيىن، - دەدى.
- ءوي، سەندە ءبىر! بۇل مەنىڭ اڭشىلىقتان تۇسكەن ولجام ەمەس ساعان قيىپ تاستاپ كەتەتىن. نەمەرەمە اپارىپ، بۇركىتتى باۋلاپ، اتا كاسىپتى ۇيرەتسەم بە دەيمىن. سەنىڭ قيلىگۋىنىڭ رەتى جوق، قاراعىم! مىلتىعىڭ دا كەرەك ەمەس. و بالە اڭ-قۇس بىتكەننىڭ زارەسىن الىپ، ورماندى جاڭعىرتادى. سۋقانىم سۇيمەيدى سو بالەنى. شىركىن، بۇركىت ۇشىرىپ، تازى جەتەكتەپ، اڭعا شىققانعا نە جەتسىن! – دەدى قارت بۇركىتشى. كەرىمبەك ارتىق كەتكەنىن ءتۇسىنىپ، ۇندەمەي قالدى.
بابالىق كەلگەن جولىن قيىستاي ءوتىپ، جاقسىبەككە جولىعىپ، جىلقىلارىنىڭ جاي-كۇيىنە قانىققان. كەرىمبەك ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى اڭگىمەنى ايتقاندا:
- ءوي، سول دا، كورسەقىزار نەمە ەكەن، بالانىڭ قۇسىنا تالاسىپ نەسى بار؟ - دەپ جاقسىبەك كەيىستىك بىلدىرگەن.
بابالىق كەش قارايا اۋىلعا جەتكەندە الدىنان ون ءبىر جاستاعى جانات نەمەرەسى جۇگىرىپ شىقتى.
- اتا، تاۋعا قالاي بارىپ كەلدىڭىز؟ جىلقىلار امان با ەكەن؟ – دەدى جانات اتاسىن قولتىعىنان دەمەپ، اتتان ءتۇسىردى. قاريا قانجىعاعا قول سوزدى. قاپ ىشىندەگى قۇس تىپىرشىپ، بولماشى سىبدىر ەستىلدى. جانات اتتى وتتىققا قويىپ جاتىپ، بەيتانىس دىبىستى قۇلاعى شالىپ قالدى.
- بۇل نە، اتا؟ – دەدى تاڭىرقاي توسىلىپ قالىپ.
- بالاپان عوي. بۇركىتتىڭ بالاپانى. ساعان اكەلدىم، - دەدى اتاسى. - قولبالانى ۇشۋعا تاياۋ كەزىمدە ۇيادان الدىم، اقۇرپەك كەزىندە السام، ەرجەتكەندە تۇرا المايتىن تىلەرسەك دەرتىنە ۇشىرايتىن ەدى.
جاناتتىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيماي كەتتى. اقساقال قاپ ىشىندەگى قولبالانى الىپ، كورسەتتى. قۇس ساڭقىلداعان داۋىسىنا اۋلاداعى يتتەر ەلەڭ ەتتى. اسىرەسە، قۇماي تازى ءتىلىن سالاقتاتىپ، تەسىلە قاراپ قالدى.
ەرتەڭىندە قاريا مەن نەمەرەسى قولبالانى جەمدەي ءجۇرىپ، شاقىرىپ ۇيرەتە باستادى. بالاپاندى ارنايى جاسالعان ۇيشىككە بوس قويىپ، الدىنا سۋ قويىپ، توبەسىنەن ساڭلاۋ شىعارىپ قويدى. قولبالا قاراقاناتتانعان كەزدە ەكى ارتقى تەگەۋرىنىنە باۋلىق تاقتى. جانات اتاسى ەكەۋى تەمىردەن ايلانسوق بايلاپ، سازدى جەرگە شىمنان جەرتۇعىر جاساپ، يت پەن مال بارمايتىن وڭاشاعا ۇزىن ارقانمەن مىقتاپ ارقانداعان. كەپتەر، ءشىل، باسقا دا قۇستاردىڭ ەتىن ۇزىن جىپكە بايلاپ، كوككە لاقتىرىپ جىبەردى دە، بالاپاندى جەمتىگىن قاعىپ تۇسىرۋگە ۇيرەتتى. تۇعىرعا وتىرۋعا تاقاعان كەزدە توماعا كيگىزىپ، بالاق باۋ تاعىپ، قولعا قوندىردى. باۋدى بىردە وڭ اياعىنا، بىردە سول اياعىنا الماستىرعان.
- اتا، بۇركىتتى قولىما ۇستاپ كورسەم بولا ما؟ – دەدى جانات. بابالىق اتاسى:
- ارينە، ۇستاي عوي. مىنە، مىنا بيالايدى كيىپ ال، ايتپەسە قۇستىڭ قارۋلى، تارامىس تىرناقتارى بىلەگىڭدى بۇتارلاپ جىبەرەدى.
جانات قولىنا قۇستى قوندىردى.
- ءوزى كىشكەنتاي بولسا دا، سالماعى اۋىر ەكەن، - دەدى نەمەرەسى. – اتا، مەن وسكەندە بۇركىتشى بولام.
- بولاسىڭ بالام، بولاسىڭ.
از كۇندە بالاپان ۇشۋعا جاراپ، بابالىق ەتكە قانت بۇركىپ، ونى قويان، تۇلكىنىڭ، كەيدە قارساقتىڭ تەرىسىنە وراپ، شىجىممەن سۇيرەتىپ ءجۇرىپ جەگىزىپ، «شىرعا» تارتتى.
بابالىقتىڭ قۇرداسى ەرىمبەتتىڭ ۇلى ەرەيمەن دە بۇركىتشى ەدى. ول ۇلكەن كىسىنىڭ تىلەگىن جەرگە تاستاماي، ولجالاعان كوجەك، تۇلكىنىڭ بولتىرىگىن تىرىدەي اكەپ بەرەتىن. قولبالانى ۇيرەتكەندە تىرسەگى قيىلعان تۇلكىگە سالدى. جاس بۇركىتكە وسى ءالجۋاز اڭدارعا سالىپ، تىرىدەي شوقىتىپ، اۋىزدىقتاندىرىپ ءجۇردى. وسىنىڭ ءبارىن قالىنان قالىس قالماي باقىلاپ جۇرگەن نەمەرەسى اجەپتەۋىر تاجىريبە جيناقتاپ قالعان.
ارادا ءۇش ايعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. شىلىڭگىر شىلدەدە قاريا مەن نەمەرەسى اتقا قونعان. باپتاعان بۇركىتىن ءۇشىرىپ، قانجىعالارىن مايلاماق بولدى. بۇل كەزدە اقبالاق اتانعان قولبالا كادىمگىدەي ءوسىپ، اڭ اۋلاۋعا جاراپ قالعان.
اجارى شوقتاي جايناعان اقتاناۋ تاي مىنگەن جانات كوككە قالىقتاعان قىراندى كورىپ، تامسانا تاڭىرقاۋمەن بولدى. اڭشىلىق تاجىريبەسى جوق، ءۇمىتى ۇلكەن جاس بالا قىران كوككە كوتەرىلسە بولدى، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭدى ىلەدى دەپ ويلاعان.
- اتا، ءقازىر اقبالاق اڭ ىلە مە؟ – دەپ سۇرادى جانات.
- ءوي، بالام، بۇركىت ۇشىرساڭ بولى، اڭ ىلەدى دەپ كىم ايتتى ساعان؟ – دەپ كارى قۇسبەگى جاس نەمەرەسىنىڭ اڭقاۋلىعىنا تىجىرىنىپ قالدى.
بۇل كەزدە اقبالاق كەنەتتەن ءدۇر سىلكىنىپ قالدى. جىلقى ءيسى ءسىڭدى ءيىس-قوڭىستان ارىلىپ، ساف اۋاعا سۇڭگىپ كەتەردەي سەرگىپ، قانات جازادى. توتىققان مىستىڭ كوك-جاسىل اجارىنداي قاتپارلى قاۋىرسىندارىن قاتتى سىلكىپ-سىلكىپ قالدى. قاناتتارى وقىس سوققان جەلدەن ىققان قۋ قامىستاي سۋدىر-سۋدىر ەتتى. اقبالاقتىڭ قانات قاعۋىنا بوي ۇيرەتكەن جىلقىلار قۇلاق قايشىلاعانىمەن، ۇركە قويعان جوق. ايالداعان جەردەگى تىزەدەن كەلەتىن ءشوپتىڭ باسىن كەرتىپ، اۋىزدىعىن شىلدىر-شىلدىر شايناپ تۇر.
قولبالا بۇركىت اياعىمەن قارا توماعاسىن قاعىپ، تىنىم بەرمەيدى. ول سابىرسىز، تەنتەك قۇس ەمەس، ەركىندىكتى اڭسايدى. جارىق دۇنيەنى جالاڭباس كورۋگە قۇمار. مازاسىزدانىپ توماعاسىن قاعىپ ءتۇسىرىپ، جانارىنا دوڭگەلەگەن دۇنيە جارق ەتە قالعاندا تىنشىدى.
- جانات، بالاق باۋىن قىمتاپ ۇستاپ! بۇل بالەكەتكە توماعاسىن قاقتىرىپ قويساڭ، دانىگىپ كەتەدى، - دەدى بابالىق.
- جارايدى، اتا!
وسى كەزدە جاندارىنا ەرەيمەن شاۋىپ جەتتى. قاتتى جۇرىستەن ەتى قىزىپ، تەرشىگەن جاراۋ بەيمارال تۇرا الماي، اۋىزدىعىمەن الىسۋمەن بولدى. بۇلاڭداعان كۇيى جەر ءسۇزىپ، قوزعالاقتاپ ءبىر ورنىندا بايىز تاپپادى. كولبەڭدەگەن بەدەۋدى ەرەيمەن جونگە سالماق بولىپ اۋىزدىعىن تارتا ءتۇستى.
- اقساقال، جانات ەكەۋىمىز دۇربەلەڭ سالايىق، - دەدى ەرەيمەن. قاريا بالداعىنداعى بۇركىتىن قوندىرىپ، تىزگىنىن بوساتىن جابەرۋگە اركەتتەنە قويعان جوق. دالداسى كوپ جوتاعا شىقسا، اينالاسى الاقانداي كورىنەدى. بابالىق باسىن يزەپ:
- ءجا، جونەلىڭدەر، - دەدى. تازىلار بالاق ادىرلاردى قاعىپ شىقتى. ەرەيمەن مەن جانات داۋىستاپ، قيقۋلاي شاپتى. جىڭعىل-جىقپىلدىڭ اراسىنا جاسىرىنعان اڭ جان-جاققا بىتىراي قاشتى. بابالىق بۇركىتتى ۇشىردى. العاشقى ەكپىنمەن ۇشقانى وسى بولسا دا، قاناتىن جازىپ، كوسىلە تۇسەدى. وسى قارقىنمەن ءبىر كىشىلەۋ تۇلكىنى ءىلدى. جانات ءماز-مايرام بولىپ، سويعان تۇلكىدەي ىرجيدى. بۇل كەزدە تارباعاتاي تاۋىنىڭ سايىندا ەكىنشى تۇلكى توبە كورسەتىپ ۇلگەردى. تازى مەن تۇلكىنىڭ اراسى تاياق تاستام جەر. بابالىق بۇركىتىن قايتا ۇشىردى. دانىككەن اقبالاق ونى دا شەڭگەلىنە ءىلدى. تۇلكىنىڭ جوتاسىنا قۇستىڭ وكشە بارماعى – تەگەۋرىن اسا باتا قويماعانىمەن، ەكى ويىق اراسىنداعى سۇق بارماعى - جەمباسار مەن ورتا بارماعى - سىعىم باتىپ كەتىپتى. شىناشاق – شەڭگەلى جارىم-جارتىلاي تەرىگە كىرگەن ەكەن.
ەرەيمەن دە قالىس قالماي، قىسىردىڭ داعدىلى بۇلكەگىنە سالىپ، شوقىتا جونەلدى. قولىنداعى نايزاتاس بۇركىتى ەرەكشە قۇس بولاتىن. ۇڭگىرلەنە بىتكەن بيىك قاباعى، استىندا وتتاي جانعان سۇستى جانارى بولدى. قاۋىرسىندارى ءبىرتۇستى قاراقوڭىر بولاتىن. ەرەيمەن اڭدى كوزى شالعاندا جاسايتىن ماشىقپەن ساڭق ەتتى. تانىس ءۇندى قۇلاعى شالعان نايزاتاس ەرەيمەننىڭ بالداق ۇستاپ تۇرعان قولىن سەرپە تەۋىپ، ىتقىپ كەتتى. اككى قۇس جەمتىگىن كورىپ ۇشقان سەكىلدى، ەتپەتىنەن تۇسكەندەي بولعان. نايزاتاس شاتىناعان كوزىمەن سۇقتانا قاراپ، قاناتىن قاعىپ- قاعىپ جىبەرگەندە شاپشاڭ سەرمەي ءتۇسىپ، قايقاڭداپ بيىككە ورلەدى. الاڭقايعا قاشقان تۇلكىگە قاراي تۇتقيىلدان تاپ-تاپ بەرۋگە وقتالىپ، تۋ بيىكتەن ازىناي قۇيعىتىپ، تومەنگە شۇيلىكتى. قۇس بيىكتەن قالقي ۇشىپ، وراعىتا قاشقان تۇلكىنىڭ الدىنان قيىس وتە بەرىپ، قايتا اينالا سوعىپ، اڭدى تىرناقتارىمەن ەمەس، تابانىنداعى بۇرشىكتەرىمەن ءبۇرىپ-بۇرىپ جىبەرىپ، بۋىندىرىپ ءولدىردى.
وسىناۋ كەرەمەتكە تاڭىرقاپ، اۋىزىن اشىپ قالعان جانات قولىندا قۇستىڭ جوعىنا جابىرقاپ قالىپ ەدى.
- اتا، اقبالاقتى بەرە تۇرىڭىزشى، مەن ۇشىرىپ كورەيىن، - دەدى سەنىممەن. - مەن دە تۇلكى ۇستاعىم كەلەدى.
- جاقسى، مىقتاپ ۇستا! – دەپ كارى بۇركىتشى قۇستى قولىنا قوندىردى.
بۇل كەزدە كۇن بەسىنگە تاقاپ، اسپانداعى التىن شاپاقتىڭ قىزۋى كوركەيە تۇسكەن. ءۇش اڭشى جۇرگەن جەر بوكتەر، شالعىنى مول توسكەي بولاتىن. جانات قولىنداعى قۇسىن ۇشىردى. تەپسىنگەن اقبالاق تاسادان سۋماڭ ەتكەن تۇلكىنى كوز شالىپ، قۇيعىتا جونەلدى. بابالىق استىنداعى اتىن تەپسىنىپ، شوقىنىڭ باسىنان ىلديعا ءتۇستى. قوس جانارى اقبالاقتىڭ قيمىل-قوزعالىسىن باقىلاۋمەن بولدى. جانات لەكىتىپ شاۋىپ بارا جاتتى. تۇلكى ءالى كورىنە قويعان جوق. ساندىقتاستاردىڭ اراسىنان بوي كورسەتپەي، بۇتا-جىرامەن زىتىپ بارا جاتقان سەكىلدى. اقبالاق ىزعىپ، بىردە ءتوستيىپ، سوپاڭ ەتىپ ورلەدى دە، كوكتەن جارق ەتىپ، وقىس تومەن زۋلاپ، قۇلاي كەتتى. جانات شۇعىل شاۋىپ، ءدوننىڭ ارعى بەتىنە ءوتتى.
قىردىڭ قىزىل تۇلكىسىن كوردى. تۇلكى بولعاندا سونداي ۇلكەن، ءىرى بولاتىن. بابالىق «قالاي بولار ەكەن، تەپسىنىپ قايتا ۇمتىلا ما ەكەن، الدە ەكەۋى ايقاسا كەتەر مە ەكەن؟» دەپ ويلاپ ۇلگەرگەنشە، قوس ءتۇز تاعىسى ايقاسا كەتتى. كەنەت اقبالاق ساڭق ەتىپ، زارلى، اششى داۋىس شىعاردى دا، زاۋ كوككە كوتەرىلىپ، ورمانعا ءسىڭىپ جوق بولىپ كەتتى.
- قاپ! – دەپ سانىن ءبىر سوقتى بابالىق. – قۇستان ايىرىلدىق-اۋ!
ايقاسقا تۇسكەن تۇلكى بۇركىتتىڭ اياعىن تىستەپ العان ەدى. قۇس شوشىنىپ قالدى ما، الدە جاراقاتىن اۋىرسىندى ما، ايتەۋىر قايتىپ ورالمادى. تۇلكى قۇيرىعىن بۇلاڭ ەتكىزىپ، بۇتا اراسىنا ءسىڭىپ كەتتى. جانات قۇسىنان ايىرىلىپ قالعانىنا سەنە الماي، اڭىراپ تۇرىپ قالىپ ەدى. جانىنا اتاسى كەلىپ، سابىرلى كەيىپپەن ارقاسىنان قاقتى.
- باس امان بولسىن، بالام، قۇس تابىلار! – دەدى جۇباتىپ. – ۇيگە قايتايىق.
نەمەرەسى اتتىڭ باسىن اۋىل جاققا قاراي تارتۋعا سەلقوستىق تانىتقان. قۇددى قولىنان ۇشىرعان قۇسى قايتىپ كەلەردەي. ءبىراق ارادا ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت وتسە دە، قۇس قايتىپ ورالمادى.
- كۇتپەي-اق قوي، اقبالاق ەندى كەلمەيدى. بۇركىتتىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى مىقتى، ول اياعىن ءبىر رەت شايناتىپ الدى ما، ەكىنشى رەت اڭعا اتتاپ باسپايدى، - دەدى بابالىق كوڭىلى ءتۇسىپ كەتكەن نەمەرەسىن جۇباتىپ. بۇل كەزدە ەرەيمەن ءولى تۇلكىنىڭ ءتىلىن سۋىرىپ، نايزاتاستى قىزىلداتۋعا كوشىپتى. كارى بۇركىتشى اتتان تۇسپەي:
- ءبىز قايتتىق، ساياتشىلىقتان ءسان سالمادى، - دەدى. سوندا عانا بارىپ ەرەيمەن قاريا مەن نەمەرەسىنىڭ قۇستان ايىرىلىپ قالعانىن كوردى. ءتىپتى، ولجالاعان ءۇش تۇلكى، ەكى قويان دا كوڭىلگە مەدەۋ بولا المادى.
اۋىلعا كوڭىلسىز ورالعان جاناتتىڭ ەسىنەن اقبالاق كەتپەي-اق قويدى. بالالار «بۇركىتىڭ قايدا؟» دەپ سۇراعاندا «ورمانعا ۇشىپ كەتتى» دەپ سەلقوس جاۋاپ بەرگەن. جاناتتىڭ اقبالاقتان ايىلعانىن سىناعان اۋىلداستارى كارى بۇركىتشىنىڭ قۇستى دۇرىس باپتاي الماۋىنان كوردى.
- ە، بابالىق قارتايايىن دەگەن ەكەن. قۇسى ايتقانىنا كونبەي، ۇشىپ كەتىپتى، - دەسە، قاريانى جاقتاي سويلەگەندەر:
- كارى تۇلكى تىستەمەگەندە ءبارى باسقاشا بولار ما ەدى؟ جاس قىران عوي. ايىققان سوڭ قايتىپ ورالار، - دەستى. بۇركىتتى باپتاپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى مىرس ەتىپ كۇلىپ:
- «قۇستىڭ جۇرەگى قۇستىڭ كوزىنەن كورىنەدى» دەۋشى ەدى ۇلكەندەر. تۇنەۋكۇنى بالانىڭ بۇركىتىن كورىپ ەدىم، جانارى ۇناماپ ەدى. قاراشىعى تۇنىق ەمەس، قايراتسىز قۇس بولعان-اۋ، - دەدى.
بۇل وقيعا كوكتەمدە بۇركىتكە كوزى تۇسكەن جىلقىشى كەرىمبەكتىڭ قۇلاعىنا دا جەتكەن.
- قۇسىن مەنەن اياپ ەدى، ەندى نە ىستەر ەكەن؟ – دەدى ايىزى قانىپ، ەسەسى كەتىپ، كەگىن العان ادامداي.
ارادا اي سىرعىدى. سول كۇننەن كەيىن جاناتتى كوڭىلسىزدىك باستى ءۇيدى سىرت اينالا بەرە ۇشىپ كەتكەن قۇسىن ساعىنىپ، «شىركىن، اقبالاق قايتىپ ورالسا عوي. سەنى كورەر كۇن بار ما ەكەن، اقبالاق؟ كۇزدە اياكوزدە بۇركىتشىلەر سايىسى وتەدى دەيدى. سوعان سەنى باپتاسام عوي. سوندا سەنىڭ اڭنان قايمىقپايتىن قايسار قۇس ەكەنىڭدى بارىنە ايتار ەدىم. تۇلكى ءىلىپ، بارىنە كورسەتەر ەدىك. سەن بولساڭ قۇلاشىڭدى قايتا سەرمەپ، اڭعا ازىناي شۇيىلەر ەدىڭ» دەپ ىشتەي ارمانداي باستادى. امال قانشا، قۇسى بولماعان سوڭ جانات بۇل سايىسقا قاتىسا المادى.
اقبالاق جوعالعالى جاناتتىڭ كوڭىل-كۇيى ناشارلاپ، ساباعىنا سەلقوس قارادى. اكەسى قاسىم «ءاي، قۇستا باسىڭ قالسىن، باسىڭ قالعىر! ودان دا ساباعىڭدى وقىمايمىسىڭ؟! اكەم مەنى كەزىندە قۇسقا باۋلىماق بولعان، ءبىراق مەنىڭ بۇركىتشى ەمەس، پيونەر، كومسومول بولعىم كەلدى. سودان جامان بولدىم با، جامان بولعانىم جوق. مىنە، ءقازىر بىلدەي ءبىر بۋلدەزەردى جۇرگىزەمىن» دەپ اقىلىن ايتتى. جانات ۇندەمەدى.
بابالىق نەمەرەسىنىڭ ىشتەي ءمۇجىلىپ كەتكەنىن كورگەندە ءۇنسىز كۇرسىندى. ەرەيمەندى شاقىرىپ، ءبىر ءىستى اماناتتاعان. ەكى كۇننەن سوڭ ۇيگە ساۋ ەتىپ بۇركىتشى كىرىپ كەلدى. داستارحان باسىندا وتىرعان بابالىق پەن كەمپىرى اقليما، قاسىم مەن ايەلى جانارگۇلگە سالەم بەرىپ:
- جانات، ءجۇر، مەن ساعان نە اكەلگەنىمدى كورسەتەيىن، - دەدى ەرەيمەن. ول ءوزى ءبىر پىسىق، ەتى ءتىرى جىگىت بولاتىن. جانات ۇستەل باسىنداعى تۋىستارىنا ءبىر قاراپ، بەتىن سيپادى دا، ەرەيمەنمەن ىلەسە سىرتقا شىقتى. ەرەيمەن اتتىڭ ەرىنە قونىپ وتىرعان، اياق باۋى بايلانعان، توماعالى قۇستى كورسەتتى.
- اعا، بۇل قانداي قۇس؟ - دەپ سۇرادى جانات.
- قانداي قۇس بولۋشى ەدى، ءتۇز قۇسى عوي. نايزاتاس سياقتى. بۇل مەنىڭ ساعان اكەلگەن سىيلىعىم، - دەدى كۇلىمسىرەپ.
- راحمەت، اعا! – دەپ جانات اقبالاق قايتا ورالعانداي قۋانىپ قالدى. – ءوزى وجەت سياقتى ما، قالاي؟
- و، بۇل قۇستىڭ مىنەزى بار. كورەسىڭ ءالى، بۇل قۇس تۇلكى تۇرماق، قاسقىر الادى. ايتپاقشى، قاسقىر دەمەكشى، جاقىندا بۇركىتشىلەردىڭ كەرەمەت اڭگىمەسىن ەستىدىم.
- بۇركىت تۋرالى ما؟
- ءيا، مىنا موڭعوليادا قاپان بۇركىتحان ۇلى دەگەن بۇركىتشى بار. سوعان بۋرياتتىڭ قاسباتىر دەگەن ميلليونەرى كەلىپ: «بۇركىت پەن قاسقىردىڭ تابيعاتتا جان اياماي شايقاسىن بەينەلەيتىن بەينەفيلم كەرەك. بۇركىتىڭدى جاڭا ۇستاعان، اۋىزى ۇستاراداي قاسقىرعا سالايىق. ەگەر بۇركىتىڭدى قاسقىر جەپ قويسا، موڭعولدىڭ اقشاسىمەن ميلليون تۋرگيك بەرەم، ەگەر زاۋدە بۇركىتىڭ قاسقىردى السا، ەكى ميلليون تۋگريك بەرەمىن، - دەپتى. اقشاعا قىسىلىپ جۇرگەن بۇركىتشى امالسىز كەلىسىپتى. ءبىراق تۇنىمەن قۇدايدان «بۇركىتىمدى امان قىلا گور!» دەپ جىلاپ، جالبارىنىپ تاڭدى اتىرىپتى. ءسويتىپ، بۇركىتى قاسقىرمەن جان الىسىپ، جان بەرىسىپ، ايقاسقا ءتۇسىپتى. بۇركىتشىنىڭ تىلەگى قابىل بولىپ، قاسقىردى شەڭگەلىنە ءىلىپتى.
- و، ول كىسىنىڭ بۇركىتى مىقتى ەكەن، - دەدى جانات تاڭ قالىپ، باسىن شايقادى.
- سەنىڭ دە بۇركىتىڭ مىقتى بولادى. «بۇركىت قوندى، ب ا ق قوندى» دەگەن جاقسى ىرىم بار. قۇتتى بولسىن! – دەدى ەرەيمەن.
- كوپ راحمەت، اعا! ايتقانىڭىز كەلسىن! – دەدى جانات ءدان ريزا بولىپ.
- اقبالاقتى ويلاپ ەڭسەڭ تۇسپەسىن. ول قۇسىڭ بابى كەلىسپەي، جۇرەكسىزدىك تانىتقان شىعار. ال، مىنا قىران قارۋلى، ءسىڭىرلى، قايراتتى بولادى. قىران كوك اسپاندا نۇكتەدەي عانا بولىپ ۇشىپ جۇرسە دە، جەر تۇستەس جورعالاعان سارشۇناقتى كورىپ قويادى.
- ا-ا، سوندا قىران قوزعالىستى عانا كورە مە، اعا؟
- ءيا. جانات، مىنا سەنىڭ قولىڭداعى قاسقىر الاتىن بۇركىت شىڭدا كەزدەسەدى.
- ا-ا، مىنا قىران قاسقىردا الا ما؟ مەن تۇلكى، قارساق، قويان عانا الادى دەپ ويلاسام.
- وي، بابى كەلىسكەن قىران ءمالىن، سۋىر، ەلىك، تاۋەشكى، قاراقۇيرىق، اقبوكەندى دە الادى.
- ءيا، اتام ىلعي قازاقتار قىران بۇركىتتى ەرەكشە قاستەرلەپتى دەپ ايتادى.
- سەن ونى ايتاسىڭ، ەرتەدە قاعان، حان-سۇلتاندار، باي-باعىلاندار قىراندارىنا ارناپ ءۇي تىككەن. ال كەدەيلەر، ورتاڭقول قۇسبەگىلەر قىرانىن وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسى كورىپ، كيىز ءۇيىنىڭ وڭ بوساعاسىنا تۇعىر جاساپ، وتىرعىزعان.
- مەن مۇندايدى ەستىمەپپىن، - دەدى جانات. – اتام دا بۇركىت جايلى قىزىقتى وقيعالاردى ايتادى.
- مەن سەنىڭ اتام سەكىلدى كوپتى كورگەن ەمەسپىن عوي. قارتايىپ تۇرعان ەشتەمەم جوق، - دەپ كۇلدى ەرەيمەن. – ءبىراق مەن كىتاپتى كوپ وقيمىن. سوسىن بۇركىتشىلەرمەن اڭگىمەلەسەمىن. جاقسى، مەن جۇرەيىن. قۇسىڭدى جاقسىلاپ باپتا!
جانات باسىن يزەدى. ەرەيمەن اتىنا ءمىنىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
سول كۇننەن كەيىن جانات اتاسى ەكەۋى بۇركىتتى باپتاۋعا كىرىسىپ كەتتى. ءتۇز قۇسىن جۋاسىتىپ، ىرعاققا وتىرعىزعان. ويناقتاعان سەلكىلدەكتە جىعىلىپ قالماس ءۇشىن بۇركىت قارمانىپ، تىرتىسىپ وتىرىپ الدى. ءۇش-تورت كۇن وتكەن سوڭ ۇيقىسى قاشىپ، بولدىرىپ، مەڭ-زەڭ كۇيگە تۇسكەن. كوپ ۇزاماي ادامعا ءۇيىر بولىپ، جۋاسىپ، قارسىلاسۋىن قويدى.
- اتا، ەرەيمەن اعانىڭ بۇركىتى ءبىزدىڭ بۇركىتكە ۇقسامايدى عوي، - دەپ توسىن ساۋال تاستادى.
- ءاي، جاناتجان-اۋ، ادامدار دا بىر-بىرىنە ۇقسامايدى، قۇس تا سونداي جاراتىلىس يەسى عوي.
- سوندا قالاي؟ - دەدى نەمەرەسى تاڭىرقاپ. – ەرمەيمەن اعا ءبىز سەكىلدى «قانسوقتا»، «جىلى-جۇمساق»، «قىزىل تويات» دەگەندى مۇلدە بەرمەيدى ەكەن. ەرەيمەن اعانىڭ ءوزى ايتتى.
- ە، ونىڭ بۇركىتىنە ارتىق سالماقتىڭ قاجەتى جوق قوي. بۇركىت ارىق بولسا، ءالجۋاز بولادى. سەمىرىپ كەتسە، سالماعى اۋىرلاپ، اڭعا شاپپايدى. بابى كەلگەن بۇركىت نە ارىق، نە سەمىز بولماۋى كەرەك، سوندا دۇرىس بولادى. «تارتپا»، «تولارساقتى» تۋراپ اسىپ، بىر-ەكى رەت سۋعا ءسولىن الىپ بۇركىتكە بەرگەن ابزال.
- ال، ەرەيمەن اعا تۋرالىپ، سۋدا سىعىمدالعان ەتتى بەرەدى ەكەن.
- ە-ە، ول «سارى بورتپە» عوي. قۇستىڭ ەتىن ءبىر قالىپتا ۇستاۋ ءۇشىن قاجەت. تۋرالعان سۋعا سىعىمدالىپ، ءقان-سولى الىنعان ەتتى «اق جەم» دەيدى. ول قۇستىڭ ەتىن تومەندەتۋ جانە اشقاراقتانۋى ءۇشىن بەرىلەدى.
- اتا، بۇركىتتى قاشان اڭعا شىعارامىز؟ - دەدى جانات.
- ءبىر-بىر جارىم جىل كەرەك. ءتۇز قۇسى وڭاي كونبەيدى. اڭعا شىعۋ ءۇشىن بۇركىت بابىندا بولۋى كەرەك، - دەدى بابالىق قاريا. نەمەرەسى ەكەۋى قىرانعا ءارتۇرلى جەم بەرىپ، «قايىرۋ» جاسادى. قايىر كەزىندە بۇركىتكە مۇساتىر جۇتقىزىپ، ءىشىن شايدى. ەندى بىردە ارشانىڭ ءبۇرىن جۇرقىزىپ قويۋلاتتى. قىر قۇسى ساپتىاياقتى سالدىرلاتپاي، تۋرالعان ەتتى قارپىپ وتىردى. بابالىق ءىرى قارا مالىنىڭ يلەنبەگەن تەرىسىنەن تىگىلگىن بيالايدى كيىپ، تاماقتانىپ بولعان سوڭ قولىنا قوندىرعان قۇسقا جاقسى، جاعىمدى سوزدەر ايتا باستادى.
- اتا، بۇركىت ءبىزدى تۇسىنە مە؟ – دەدى جانات اۋىزى اشىلىپ.
- ايتقان ءسوزدى تۇسىنبەسە دە يەسىنىڭ ايتقان جاعىمدى تىلەگىن ەستىپ، مەرەيى ءوسىپ قالادى. اسى دا جاقسى قورىتىلدى. ال، جاناتجان قۇسىننىڭ اتىن كىم دەپ قوياسىڭ؟
- ماعان كەرشولاق دەگەن ات ۇنايدى. اتى - كەرشولاق بولسىن!
- ءاپ، بارەكەلدى! تاماشا ات ەكەن، قۇيرىعى شولاقتاۋ عوي، سولاي-اق بولسىن! – دەدى كارى بۇركىتشى.
كەرشولاقتىڭ قاناتى ءوسىپ قاتايىپ، «قىلىشى» ايقاسقان سوڭ ۇشۋعا تالپىندى. بالاپان كەزىنەن باپتالعان كەرشولاق ءبىر جىل دەگەندە ارەڭ مال مەن جانعا ۇيرەنىسىپ، قان ءتۇبىت بولعان. جاناتتىڭ دا بويى ءوسىپ، جاسى ەكىگە كەلىپ، بوزبالا بولىپ قالعان. بۇرىنعىداي بۇركىتكە قاتىستى ابزەلدەردى سۇراي بەرمەيدى.
قاراشا ايى دا كەلىپ جەتتى. ەسىك الدىندا قىرباق قار جاۋىپ تاستاپتى. بابالىق پەن نەمەرەسى تۇندە جاۋعان قاردان كەيىن اق تۇسكە بويالعان دالانى كەزىپ، قانسوناردىڭ قىزىعىنا باتپاق بولدى. بابالىق جاس كۇنىندە تالاي رەت تارباعاتاي تاۋىنىڭ جازىعىندا ات وكسىتىپ، شاپقانىن ەسىنە الدى. كارىلىك كەلگەن سوڭ وڭ قولى سالماعى اۋىر بۇركىتتى ۇستاۋعا كوپ شىداس بەرمەيدى ەكەن. كەرشولاقتى ات ۇستىندە الىپ جۇرۋگە قولى شارشاماس ءۇشىن جاسالعان تىرەۋ بولار ايىر باستى اعاش تايانىش - بالداققا وتىرعىزعان.
اسپان شايداي اشىق. اياق استىنداعى قىرباق قار قىتىرلاپ، كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، حرۋستالداي سىقىرلاپ، جارق-جۇرق ەتەدى. بەتكە بولماشى ىزعارلى جەل ەسەدى. قوس اڭشى قانشا جۇرسە دە كوزگە اڭ شالىنبادى. قۇماي تازى قار بەتىنە تۇسكەن ءىزدى يىسكەپ كەلەدى.
- ءاي، جاناتجان، مەن وسى ساعان ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياق شەنىندە ءومىر سۇرگەن، وسى تارباعاتاي وڭىرىندە بۇركىتشى بولعان بىلعاق جايلى ايتىپ پە ەدىم؟ – دەدى اتاسى. جاناتتىڭ ۇزاق ۇنسىزدىكتەن زەرىگىپ كەلە جاتىر ەدى، بىردەن قاعىپ الىپ:
- ايتقان جوقسىز، اتا، - دەدى قۇسبەگى جايىنداعى قىزىقتى اڭگىمەنى ەستۋگە قۇمارتىپ.
- ە، سول بۇلعاق وسىنداي قانسونار كۇنى اڭعا شىعايىن دەپ جاتقاندا اكەسى قايتىس بولىپتى. جۇرت قايعى جامىلىپ جاتقاندا تۇزگە شىعىپ اڭ اۋلاۋعا شىعىپ بارا جاتپاي ما؟ اعايىن-تۋىسى تاڭىرقاپ: «وۋ، بۇلعاق، اكەڭ ءولىپ، قايعىدان قۇسا بولىپ جاتقاندا بۇل قايتكەنىڭ؟» دەسە، بۇلعاق: «اتان تۇيە سويىلار، اتام ولسە قويىلار، مۇندا بىزگە قانسونار كۇندە قايدان تابىلار؟!» دەپ شابا جونەلىپتى.
- قىزىق ادام ەكەن، اكەسى ولسە دە اڭ اۋلاعا شىعىپ كەتكەنى نەسى، اتا؟
- ە، قانسونار اڭشىلىق ءۇشىن ماڭىزى زور عوي، جاناتجان، - دەدى قاريا ويعا شومىپ.
قاريانىڭ قولىنداعى قىران قىبىر قىلماي، جانسىز زاتتاي، تۇنەرە مەلشيە قالىپتى. ات ۇستىندە كەلە جاتقان ەكى اڭشىنىڭ قۇلاعىنا تىنىق، تازا اۋانىڭ لەبى ەسە تۇسەدى. بىردە شىم-شىم ەتىپ، ۇزدىكسىز سوعىپ، قايتا باياۋلايدى.
بابالىقتىڭ قولىنداعى قىران ساڭعىردى. قاريا قۇستىڭ ساڭعىرىعى تازا، اپپاق ەكەنىن بايقادى. قىران قوڭىر تۇمسىعىن كوتەرىپ، قارسى سوققان جەلگە تۇشكىرىپ الدى. ساناسى سەرگىپ قالعانداي توماعاسى سىپىرىلماسا دا جان-جاعىنا الاقتاي قارادى. قوس اڭشى تاۋ ەتەگىنە تىرەلگەندە قاتتى جۇرىستەن ىركىلىپ، اياڭعا سالىپ، اتتىڭ باسىن سولتۇستىككە – جازىققا قاراي بۇردى. جۇپ-جۇقا قار استىنان قىلتيعان سوياۋ اراسىنان تانىس ءىز كورىندى. ءيىسشىل تازى الدەنەنى سەزگەندەي تۇمسىعىمەن تىمىسكىلەپ، العا وزا بەردى. جوتانىڭ ۇستىنە شىققاندا الاڭقاي داليىپ، اشىلا ءتۇستى. جانات داۋىستاي ايعايلاپ، قيقۋلاي ماڭايعا الەك سالدى. تازى جىڭعىل-جىقپىلدى ادالاپ ءجۇر. كەنەت ءبىر سارعىش ءجۇندى تۇلكى قاشا جونەلدى.
كارى بۇركىتشى وسى ساتتە قىراننىڭ توماعاسىن تارقان ەدى. كوزى جايناي اشىلىپ، قاباعىن ءبىر قاققان قىران ءدۇر سىلكىنىپ، قىزىل شەگىر كوزى «تۇلكى قايداسىڭ؟» دەگەندەي قانات قاقتى. بابالىق قىراننىڭ شىجىمىن جيناپ، بەلدىگىنە قىستىرا سالدى دا، تارباعاتايدىڭ ەتەگىندەگى بيىك جوتادان الاڭقايعا كوز جۇگىرتىپ، جاعالاي قاراپ تۇردى. ەرمەيمەننىڭ قاندىكوز نايزاتاس قىرانى سەكىلدى كوپ قايىرۋ تىلەمەيتىن، ەسەسىنە كەرشولاق اسپاندا قالىقتاپ ءجۇرىپ جەردەگى ۇساق-تۇيەككە دەيىن كورەتىن قىراعى بولدى. كوز الدىندا كوكتەن قالىڭ كولەڭكە تۇسىرە تۇلكىگە تونە تۇسكەن قىراندى كوردى. اقبالاقتىڭ جانارىنداي جاۋدىرەگەن ەمەس، كەرشولاقتىڭ كوزى شىراداي جانعان كوز ەدى. قىران ايقاسقا تۇسكەن جوق، بىردەن تارامىس اياقتارىمەن تەپسىنىپ قالدى. تۇلكى بىرەر قادام اتتاپ، دومالاپ ءتۇستى. قارت بۇركىتشى مەن جاس بۇركىتشى قاتارلاسا شاۋىپ جەتتى. اقساقال اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، ءجانتاسىلىم بولعان تۇلكىنىڭ جەلكەسىنەن ۇستاپ:
- قىرانىڭ جارادى، جاناتجان! مىنە، كوردىڭ بە، تەۋىپ تۇسكەندە بەلىن سىندىرىپ جىبەرىپتى، - دەپ جايراعان تۇلكىنىڭ ەكى بۇكتەتىلگەن بەلىن قىسىپ كوردى.
- ولجالى بولدىق، اتا! - دەدى جانات نەمەرەسى قاتتى قۋانىپ، قۇسىن بيالايىنا قوندىردى. اقبالاقتان ايىرىلعالى قاتتى قۋانىپ تۇرعانى وسى. وسى كۇندى تالاي كۇتتى-اۋ! اقبالاق سەكىلدى «پۇشتەكتەپ» شاقىرىپ جاتپايسىڭ، كەرشولاق ايتقانىڭدى ەكى ايتقىزباي ۇعادى.
- بارەكەلدى! قىراندى وزدىگىمەن ۇشىپ ءجۇرىپ، اڭدى ءوزى قاعاتىن قىلىپ باپتادىق. بۇل سەنىڭ ارقاڭ، - دەپ بابالىق نەمەرەسەنىڭ ارقاسىنان قاعىپ، مەرەيىن ءوسىرىپ قويدى. ءتۇز قۇسىنىڭ وسىنشالىق ۇزاق ۇشاتىنىن جاس بۇركىتشى ءجىتى بايقاپ، «ءشۇۋ» دەسە بولدى، شىرقاۋ بيىككە سامعاي جونەلەتىنىنە كامىل سەندى.
قانسوناردىڭ قىزىعىنا باتقان ەكى اڭشىنىڭ جۇزدەرى جادىراڭقى. ءمولدى اۋانى قانشا جۇتسا دا، قۇمارى قانباتىنداي. جانات قىرانىن قىزىلداتىپ جاتىر ەدى، قارت بۇركىتشى: «كوپ بەرمە، جاس قانعا تويسا، بابى بۇزىلادى» دەدى.
- قاناعات! اۋىلعا قايتايىق، - دەدى بابالىق. اتقا ۇزاق وتىرماعالى كوپ بولىپتى، بەلى شىداس بەرمەي، اشىتىپ كەلەدى. «ءاي، كارىلىك-اي! – دەدى ىشتەي. – جاس كۇنىمدە قانسوناردا ازاننان كەشكە دەيىن ءجۇرۋشى ەدىم».
ەكەۋى ەلدىڭ وسەگىن ەڭسەرەر جەڭىسپەن ورالىپ كەلەدى. ەندى ەشكىم بابالىقتىڭ بۇركىتى ۇشىپ كەتىپتى دەپ ايتا المايدى. بۇگىنگى ءجۇرىس اتتاردى قانسورپا قىلىپ تەرلەتىپتى. ومىراۋ مەن سان، تىلەرسەكتەرى تەردەن شىلقىپ، ايعىزدالىپ قالعان ەكەن.
اقپاننىڭ الاقۇيىنى تىنشىپ، اق مامىققا ورانعان دالا قۋاتى ءالسىز كۇندە جالتىراپ، باراقات تاپتى. بابالىقتىڭ سىرقاتى مەڭدەپ، اتقا وتىرا المايتىن حالگە جەتتى. دالادان مالدى جايعاپ كەلگەن جانات نەمەرەسى اتاسىنىڭ قالىن سۇراپ:
- اتا، تارباعاتايدا بۇركىتشىلەر سايىسى وتەدى ەكەن، - دەدى جانات. – كەرشولاقتى دا سىناپ كورسەك قايتەدى؟
بابالىقتىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتتى. ءشاي ۇستىندە بابالىق مالداس قۇرىپ وتىرىپ:
- قاسىم، مەنىڭ ءحالىمدى كورىپ وتىرسىڭ. وڭىرىمىزدە بۇركىتشىلەر سايىسى وتەدى ەكەن. سوعان جاناتجانمەن بىرگە بارساڭ قايتەدى؟ – دەدى.
- كوكە، تراكتورىمدى جوندەسەم دەپ ەدىم، - دەپ قاسىم كىبىرىكتەپ قالدى.
- ءقازىر جەر جىرتا قويايىن دەپ جاتقان جوقسىڭ عوي. كوكتەمگە دەيىن جوندەپ ۇلگەرەسىڭ. بالاعا دەمەۋ بولىپ، بارىپ قايت. مەن ۇيدە وتىرىپ، تاقىمىمدى قىسىپ وتىرايىن، - دەپ بابالىق قاريا بالاسىنا تەسىلە قارادى. وتتى جانارى وڭمەڭنەن وتەردەي ەكەن. قاسىم ۇندەمەدى.
ەكى كۇننەن سوڭ تارباعاتاي وڭىرىندە «قانسونار-2018» سايىسى وتەتىن جەرگە ءجۇرىپ كەتتى. بۇل ءوزى تارباعاتاي تاۋىنىڭ كۇنگەيىندەگى ءۇرجاردىڭ ماڭىندا ەكەن.
اكە مەن بالا قوس اتپەن قاتارلاسا كەلەدى.
- اكە، ءسىزدى اتام جاس كۇنىڭىزدە قۇسبەگىلىككە باۋلىپتى عوي.
- ءيا، - دەدى قاسىم تەرەڭ كۇرسىنىپ. – ول ۇزاق اڭگىمە. سەن اقبالاقتان ايىرىلعان كۇندى مەندە باستان كەشىرگەن ەدىم. مەن دە جاس كۇنىمدە بۇركىتىمدى جوعالتىپ، جوقتادىم.
جانات اكەسىنە جالت قارادى. قاباعىن ءتۇيىپ، ويعا شومىپ كەتىپتى.
- ءيا، ول بۇركىتىم ەسبالاقتىڭ ەسەرسوعى بولاتىن. مەنىڭ دە سەن سەكىلدى بۇركىتشى بولامىن دەگەن ارمانىم بولدى. ءبىراق اڭ اۋلاۋعا شىققاندا قۇسىم قايرىلماي كەتتى. سول قىران قۇسىممەن بىرگە ارمانىم دا ۇشىپ كەتتى، - دەگەن قاسىمنىڭ جانارى جاساۋراپ، تەرىس اينالدى. جانات ۇندەمەي قالدى.
- سەنىڭ اتاڭ مىقتى بۇركىتشى. سەن دە مىقتى بۇركىتشى بولاسىڭ، - دەپ قاسىم قاتارلاسا كەلىپ بالاسىنىڭ ارقاسىنان قاعىپ قويدى. – ەڭ باستىسى، وزىڭە سەنىمدى بول! بۇركىتكە يەسىنىڭ سەنىمدىلىگى وتە قاجەت.
- جاقسى، اكە، - دەدى جانات. – كەرشولاق ۇشىپ كەتپەيدى دەپ سەنەم.
بۇركىتشىلەر سايىسىنا قىرىق شاقتى قۇسبەگى كەلىپتى. قولدارىندا يتەلگى، لاشىن، قارشىعا دا بار. ءبارى تىزىمگە تىركەلىپ، جازىلىپ جاتىر. جانات باعىن سىناۋعا نيەتتى ەكەنىن ايتتى. جارىستىڭ ءبىرىنشى كۇنى قىراننىڭ بابى سىنالىپ، قولعا شاقىرۋ، ەركىن ۇشىرۋ، شىرعاعا سالۋ سەكىلدى سايىستار وتكىزىلدى. جانات قىرانىن كوككە سامعاتىپ، تاپسىرمالاردى مۇلتىكسىز ورىنداتتى. ەكىنشى كۇنى قويان، تۇلكى الۋدان ب ا ق سىنادى.
- اكە، كەرشولاقتى ءسىز ۇشىرىڭىزشى. بۇل ءسىزدىڭ بالا كەزدەگى ارمانىڭىڭىز ەدى عوي، - دەدى جانات. قاسىمنىڭ كوڭىلى بوساپ كەتتى. بيالايدى كيدى دە، كەزەگى كەلگەندە كەرشولاقتى قاشقان تۇلكىگە سالدى. قىران كوككە كوتەرىلگەندە جاناتتىڭ كوز الدىنا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تۋى ەلەستەپ كەتكەنى. التىن كۇن استىندا قالىقتاعان قىران! كەرشولاق زاۋ بيىككە سامعاپ، كۇن استىندا قاناتىن كەڭ قۇلاش سەرمەپ، جايىپ ءجۇردى.
- پاي-پاي، شىركىن، قۇستارمىزدىڭ وسىلاي ەركىن ۇشىپ جۇرگەنى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى عوي، - دەستى جاسى ۇلكەن ءبىر بۇركىتشى.
- اتا-بابا اڭساعان ەركىندىك وسى ەكەن –اۋ! – دەپ ەكىنشى قۇسبەگى كوككە سامعاي قالىقتاعان قىرانعا تامسانا قاراپ.
قاسىم مەن جانات قۇستى الما-كەزەك قولدارىنا قوندىرىپ، ۇيگە كەلگەندە بابالىق تەرەزەدەن سىرتقا كوز تاستاپ، تاعاتسىزدانا توسىپ وتىر ەكەن. ەسىك اشىلىپ، اكە مەن بالا كىرىپ كەلگەندە شۇڭىرەك كوزدەرىمەن جۇزدەرىنە باجايلاي قارادى.
- اتا، ءسۇيىنشى، ولجالى بولدىق! كەرشولاق تۇلكى ءىلدى! – دەپ داۋىستاپ جىبەردى جانات. ءجۇزى بال-بۇل جاينايدى. – بۇركىتتى اكەم ۇشىردى!
بابالىق ورنىنان اتىپ تۇردى. بالاسىنا، نەمەرەسىنە ريزاشىلىق كەيىپپەن قاراپ قالىپتى. ۇلىن قۇشاعىنا الىپ، ارقاسىنان قاقتى.
-رۋحاني جاڭعىرۋ، ۇرپاقتار ساباقتاستىعى دەگەن وسى، شىراقتارىم! سەندەر باردا ءتول ونەرىمىز ولمەيدى. اتا-بابا ءداستۇرى ماڭگى جاسايدى. قىران باپتاعان قازاق ەلى قىرانشا قاناتىن سەرمەپ، ءالى-اق الەمگە جوعارىدان قارايتىن بولادى، - دەۋى مۇڭ ەكەن، جانارىنا جاس ىركىلىپ، ساقالىنا ءسىڭىپ جاتتى. جانات اتاسىنىڭ جىلاپ تۇراعانىن انىق سەزدى. بۇل قۋانىشتىڭ جاسى ەدى.
اسحات ومىربايەۆ
پىكىر قالدىرۋ