سوڭعى كەزدەرى الىس جانە جاقىن شەت ەلدەردىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قازىرگى قوعامدىق-ساياسي اينالىمعا كەڭىنەن تۇسكەن ەۋرازيا يدەياسى، ەۋرازيا وداعى، ەۋرازيا پارلامەنتى سياقتى تىركەستەردىڭ ءمان-ماعىناسى كەڭىنەن تالقىعا ءتۇسىپ، تالدانىپ جاتقانىن بايقاۋعا بولادى. بۇل ماسەلە تۋرالى پىكىر-تۇجىرىم ايتىپ جاتقان ساياساتكەرلەر مەن قوعام قايراتكەرلەرى دە، سودان سوڭ ەكونوميست جانە جازۋشىلار دا از ەمەس. اسىرەسە، رەسەيلىكتەر بۇل تۋرالى كەڭىنەن ايتىپ تا، جازىپ تا جاتىر. ورىستىڭ بەلگىلى جازۋشىسى، ساياساتتانۋشى الەكساندر پروحانوۆ، ءوزىنىڭ ەۋرازيا يدەياسى، ەۋرازيا وداعى تۋرالى پىكىر-تۇجىرىمدارى مەن ويلارىن ايتا كەلىپ، «زاۆترا» گازەتىندە: «پۋتين ۇلى ەۋرازيا وداعىن قۇرۋعا نيەتتى. كۇيرەگەن كسرو جەرىندە جاڭا يمپەريا قۇرۋعا ۋادە بەرىپ كەلەدى. سونداعى گەوستراتەگيالىق تۇتاستىق رەسەي، بەلورۋس جانە قازاقستان ايماعى بولماق. «بەسىنشى» يمپەريا قۇرۋدىڭ كەرەمەت جوبالارى ىسكە اسادى»، - دەۋى سونىڭ ءبىر دالەلى. وسى ءبىر سوزدەن-اق، كەيبىر ورىس ساياساتكەرلەرى مەن قايراتكەرلەرىنىڭ ەۋرازيا يدەياسى، ەۋرازيا وداعى، ەۋرازيا پارلامەنتى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن انىق بىلۋگە بولاتىن سەكىلدى. ىدىراعان كسرو-نى كوكسەگەندەردىڭ ۋىستا ۇستاۋدىڭ ۋى قايتسا دا، ۋىتى قايتپاعانىن بايقاتاتىن پيعىل-نيەتتەرى وسى تۇستا كورىنىپ-اق تۇر ەمەس پە؟
مىنە، وسىعان وراي، ءبىز دە رەداكسيامىزدا كەلەلى كەڭەس وتكىزىپ، وعان بەلگىلى ەكونوميست، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى توقتار ەسىركەپوۆتى، تاريحشى-عالىم ءازىمباي ءعاليدى، ەكونوميست-ساياساتتانۋشى مۇحتار تايجاندى، ساياساتتانۋشى راسۋل جۇماندى، فيلوسوف-جۋرناليست ءابدىراشيت باكىرۇلىن شاقىرعان ەدىك. نازارلارىڭىزعا سول كەڭەستە ايتىلعان اڭگىمەنى ۇسىنامىز.
–ەۋرازيا تەرمينى ءقازىر ساياسي لەكسيكونعا اينالىپ كەتتى. 1994 جىلى ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ ءبىرىنشى رەت ەۋرازيا وداعى، ەكونوميكالىق ينتەگراسيا جايلى ءسوز قوزعاعان بولاتىن. سول كەزدە رەسەي ءتىل قاتپاي، ءۇنسىز قالعان ەدى. ال، 1995 جىلى ۇكىمەت باسىنا ە.پريماكوۆ كەلگەننەن باستاپ، ەۋرازيا وداعى قايتا قوزعالا باستادى. بۇگىنگى قارىم-قاتىناستاعى ەلارالىق ەۋرازيالىق وداق پەن ەۋرازيالىق يدەيا تۇسىنىكتەرىنىڭ ەكى ءتۇرلى ەكەنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. فاكتى مەن يدەيانىڭ اراسىن قاراپايىم جۇرتشىلىقتان بۇرىن، ءتىپتى، ساياساتكەرلەردىڭ وزدەرى دە اجىراتا المايتىن سياقتى. سىزدەرشە، بۇل فاكتى عانا بولىپ قالاتىن ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاعى قۇبىلىس پا، الدە رەسەيدىڭ ەۋرازيا كەڭىستىگىندە «ليدەر» بولىپ قالۋدى كوزدەگەن ماقساتى جولىنداعى يدەيا ما؟
ءازىمباي عالي:
– مەنىڭ ويىمشا، ەۋرازيالىق يدەيادا باستاپقى كەزدە ءبىر كونتەكستى بولعان جوق. رەسەيدىڭ كونتەكستى – ءۇشىنشى ريم نەمەسە كسرو-نى قايتا جاڭعىرتۋ. ءبىراق، ءبىزدىڭ ەلباسىمىز بۇعان ەكونوميكالىق كونتەكستى كىرگىزگىسى كەلدى. بۇگىنگى كۇنى، ونىڭ ەكونوميكالىق ماڭىزى مەنىڭشە، ءبىزدىڭ ەكونوميستەردى قۋانتپايدى. سول سياقتى، رەسەي مەملەكەتىنىڭ دە گەوساياسي امبيسيالارى دا شوشىتادى. ونىڭ ۇستىنە، ءپۋتيننىڭ ءوز ەلىندە ابىرويى تومەندەگەنىن بايقادىق. قالاي دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جاڭا يمپۋلس پايدا بولدى. ول جاڭا جىلدان باستالدى.
مەن ءوزىم ەۋروپالىق وداقتى قولدايمىن. ءبىز تەڭىز ءۇشىن مۇحيتتان باس تارتتىق. ءبىز، ءالى، ساۋدا ۇيىمىنا كىرگەن جوقپىز. ال، كەدەن وداعىنان ۇتىلدىق. ونىڭ باستى بەلگىسى – ينفلياسيا. سونىمەن قوسا، ەكونوميكالىق مۇددەلەرىمىزدىڭ باسەڭدەۋىن دە ايتۋعا بولادى. جالپى ايتقاندا، رەسەي قانجىعاسىنا قازاقستاندى بايلاۋدى ويلادى. ءبىراق، ول قانشالىقتى جۇزەگە اسادى؟! مەنىڭشە، ءبىرقاتار سيمپتومدار دا بار. ەلىمىزدىڭ رەسەيدىڭ كوسموستىق باعدارلامالارىنا كىشىگىرىم قارسىلىق ءبىلدىرىپ، جارتى ميلليونعا جۋىق قارجى سۇراپ العانىن ايتۋعا بولادى. تاعى ايتاتىنىم، قازاقتى قىناداي قىرعان ەلەۋلى ماسەلە كوتەرىلدى. اشارشىلىق بۇرىن ايتارلىقتاي باتىل اڭگىمەگە ارقاۋ بولمايتىن. بۇل قۋانتارلىق ءجايت.
توقتار ەسىركەپوۆ:
– ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، تاعدىرىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن پروسەستەر باستالعان سوڭ، مەن ەۋرازيالىق وداق ماسەلەسىمەن اينالىسا باستادىم. كەدەندىك وداققا كىرۋ ماسەلەسى قاراستىرىلىپ جاتقاندا، الماتىدا ۇلكەن كونفەرەنسيا بولدى. وعان بۇرىنعى تمد ەلدەرىنىڭ قۇرامىنداعى رەسەي بار، بەلورۋسسيا كەلدى. بۇل جەردە ورتاق اگرارلىق نارىق ماسەلەسى قاراستىرىلدى. بۇل جيىندا رەسەيدىڭ ۇلكەن عالىمدارى، اكادەميانىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتتەرى بولدى. سوندا ءبىرىنشى قادام – كەدەن وداعى، ەكىنشى – ءبىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك، ءۇشىنشى – ورتاق ۆاليۋتا، ودان كەيىن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق بولادى دەپ قاراستىرىلدى. ال، ءبارىن تولعاندىرعانى، ار جاعىنداعى ءتورتىنشى، بەسىنشى قادامداردىڭ قانداي بولۋى ەدى. مىنە، سوندا، جيىنداعىلاردىڭ بىردە-بىرەۋى ول تۋرالى اڭگىمە قوزعاعان جوق. بۇل دەگەنىمىز، ونىڭ ارتىندا ساياسي وداقتىڭ تۇرۋ ىقتيمالدىعىن كورسەتەدى. ەندەشە، سول كەزدە بىزدە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق ينتەگراسيا بولاتىنى ايتىلدى. ءبىراق، مۇندا، مىناداي ساۋال تۋىندايدى. ەكونوميكالىق وداقتىڭ ەلىمىزگە قانشالىقتى قاجەتتىلىگى بار؟ ءبىز ەكونوميكالىق وداق قۇرماي، ءوز الدىنا جۇرە المايتىن دارەجەگە جەتتىك پە؟ ساياسي وداققا بارۋعا ءبىزدى نە ماجبۇرلەپ وتىر؟ ەندى بىرەۋلەر «ءبىز ەۋروپالىق وداقتىڭ جولىمەن كەلەمىز» دەدى. ال، وندا ەۋرووداقتىڭ تاريحىنا كوز جۇگىرتەيىك. ەۋرووداق ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعان تۇستا قۇرىلدى. 1951 جىلى 6 مەملەكەت اراسىندا پاريج دەكلاراسياسىنا قول قويىلدى. ءبىرىنشى دە، ەكىنشى دە دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ەۋروپادان شىقتى. نەگە ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تا ەۋروپادان شىقپايدى دەگەندەي، ساياسي وداق رەتىندە قۇرىلعان ەدى. ەۋروپالىق وداق قۇرىلعان كەزدە، ولاردىڭ ساياسي وداق قۇراتىنىن ناقتى ايقىندادى. ال، بىزدە قايدا بارا جاتقانىمىز اشىق ايتىلىپ وتىرعان جوق. ايتالىق، 1994 جىلى ەلباسىمىز ەۋرازيالىق وداقتى ۇسىنعان كەزدە، رەسەي ۇندەمەدى دەپ جاتىرمىز. بۇل رەسەي ءۇشىن ەۋروسەنتريزمگە باعىتتالعان، كۇشتى مەملەكەتكە اينالۋعا باعىتتالعان كەزەڭ ەدى. ال، ءقازىر ولاردىڭ ىشكى ويلارى بەلگىلى بولىپ قالدى. ياعني، ولار ورتاق جەر، ورتاق ءتىل، ورتاق شەكارا قۇرۋ تۋرالى ويلارىن ايتىپ، بارلىق اتريبۋتتارى قايتادان بۇرىنعى يمپەريانى قۇرۋ ەكەندىگىن كورسەتۋدە. ويتكەنى، رەسەي يمپەرياسىز ءومىر سۇرە المايدى. ءتىپتى، ءپۋتيننىڭ «كسرو-نىڭ تاراۋى ەڭ ۇلكەن قاسىرەت» دەپ ايتۋىنىڭ ءوزى سوعان دالەل. مىنە، سوندىقتان رەسەي ريەۆانش الىپ، يمپەريانى قايتا قۇرۋدى ويلايتىنى ايداي انىق. الەمدىك تاريحقا ۇڭىلسەك، بارلىق يمپەريالاردىڭ ىشىندە ەڭ سوڭعى بولىپ رەسەي كەتكەن ەكەن. سول رەسەي يمپەرياسى دا تارادى. الايدا، ونىڭ تاراۋى رەسەيدەگى كەيبىر حالىقتارعا، بەلگىلى ءبىر توپتارعا ۇلكەن قاسىرەت ەدى. مەنىڭشە، پۋتين پرەزيدەنتتىك سايلاۋ الدى ناۋقانىندا، وسى ەۋرازيا يدەياسىن ادەيى، داۋىس جيناۋ ماقساتىندا كوتەردى.
وسى تۇستا مىناداي سۇراقتار تۋادى. كسرو-نى قالاي قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى؟ ونى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە بولمايدى. ويتكەنى، ول ءۇشىن قايتادان ريەۆوليۋسيا جاساۋ كەرەك. كسرو-نى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ بولشيەۆيكتەر ءۇشىن بىرنەشە ۆاريانتتارى بار. ءبىرىنشىسى مەنشىكتىڭ ءبارىن تارتىپ الىپ، ناسيوناليزاسيا جۇرگىزىپ، قايتادان جوسپارلى ەكونوميكا جاساۋ. ءبىراق، تاريح قايتالانبايدى دەگەن ءسوز بار.
ايتاتىن بولساق، كەز كەلگەن ينتەگراسيالىق پروسەستىڭ تاۋەلسىزدىككە كەلتىرەتىن نۇقسانى بار. كەدەندىك وداق قۇرعالى، مەملەكەتىمىز سىرتقى ساۋدا جاعىنان مونوپولياسىنان ايىرىلىپ قالدى. مىنە، سول سياقتى ينتەگراسيا كوبەيگەن سايىن، ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايىرىلامىز. ينتەگراسيالىق پروسەستەر ءار ەلدەردە بار. سونىڭ ەڭ وزىعى – ەۋرووداقتاعى ينتەگراسيا. 27 ەل كىرەتىن بۇل وداقتاعى ينتەگراسيا وتە ءساتتى ۇلگى. قازىرگى قيىندىقتار ۋاقىتشا. ال، بىزگە، مەنىڭشە، ەۋروپاعا قاراي بۇرىلۋ كەرەك. ويتكەنى، ەۋروپانىڭ قۇندىلىعى – ادام، ونىڭ قۇقىعى، ونىڭ ەركىندىگى. ادامزاتتىق قۇندىلىقتار – بۇل بۇكىل ەۋروپانىڭ قۇندىلىقتارى. وركەنيەتتى ەل بولۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ەۋروپاعا جول تارتۋىمىز كەرەك. «ەۋروپاعا جول» دەگەن باعدارلاما دا بار. مەنىڭشە، بۇل جەردە ەكى باعىت بار. ەگەر، رەسەيدەگى ەكى توپتىڭ ءبىرى، ياعني، ەۋروسەنتريزمگە باعىتتالعان توبى بيلىككە كەلسە، بۇل ءبىز ءۇشىن نۇر ۇستىنە نۇر بولادى.
مۇحتار تايجان:
–وكىنىشكە وراي، رەسەي مۇنداي پرينسيپتەرگە ەشقاشان بارمايدى. سەبەبى، ول يمپەريا، يمپەريا سياقتى قۇرى¬لىپ، دامىعان ەل. مەنىڭشە، رەسەي دەموكراتيالى، تەڭ قۇقىلى قاتىناستارعا ەشقاشان بارمايدى. شىنىن ايتساق، ەكى عاسىرداي ۋاقىتتان بەرى، ءبىز رەسەيدىڭ وتار ەلى بولدىق. بىزدە ونىمەن باسقاشا قارىم-قاتىناس بولعان ەمەس. قازىرگى، وسى عاسىردىڭ باسىنان باستاپ، رەسەي ساياساتكەرلەرى دە وسىنى ايتىپ ءجۇر. مىسالعا، دەموكرات چۋبايس ليبەرالدى يمپەريانى قۇرۋ قاجەتتىلىگى جايلى ايتادى. 3 جىل بۇرىن بورودين 2017 جىلعا دەيىن كسرو-نى قايتا قۇراتىندارىن ايتتى. ايتالىق، پۋتين ءوزىنىڭ ماقالالارىندا، 1991 جىلدىڭ ول ءۇشىن قاسىرەتتى بولعانىن، ياعني، كسرو-نىڭ قۇلاۋىنىڭ قاسىرەتتى بولعاندىعىن اشىق جازدى. ال، ءبىز ءۇشىن 1991 جىل – بۇل ەڭ باقىتتى، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن جىل. 1991 جىلدان باستاپ، ساۋداگەرلىكپەن، كاسىپكەرلىكپەن اينالىسام دەۋشىلەرگە ەلىمىز ەركىن ساۋدا ايماعى بولدى. ياعني، كاسىپكەرلىكپەن اينالىساتىن ادام الدىندا ەشقانداي قيىندىقتار بولمادى. ال، كەدەندىك وداققا كىرگەننەن باستاپ، بىزگە 92 پايىزعا جۋىق رەسەي كودەكسى قولدانىسقا ەندى. ولاردا سالىق مولشەرى ءبىزدىڭ ەلگە قاراعاندا 3 ەسەگە دەيىن كوپ. بىزگە بۇل ءتيىمسىز. ال، بۇل وندىرىستەرى بار رەسەيگە ىڭعايلى. مىنە، سودان ىشكى باعالارىمىز ءبىرشاما ءوستى. ال، بىرەگەي ەكونوميكالىق كەڭىستىككە كىرگەننەن، ءبىز 170 بيلىك جۇرگىزەتىن لاۋازىمىمىزدى بەرە سالدىق. ال، ەۋرازيالىق كوميسسيانىڭ 84 پايىزىن رەسەي شەنەۋنىكتەرى قۇرايدى. وعان قوسا، رەسمي ءتىل – ورىس ءتىلى. ال، قازاقستاننان بارعان شەنەۋنىكتەر ءبىزدى تىڭدامايدى. ويتكەنى، ولار حالىقارالىق شەنەۋنىكتەر. بۇل دەگەنىمىز، ولارعا ەشقانداي قىسىمنىڭ وتپەيتىنى. ءبىراق، ولاردىڭ بيلىگى بىزگە وتەدى. سوندىقتان، ءبىرىنشى رەت بىرەگەي ەكونوميكالىق كەڭىستىك تۋرالى 2010 جىلدىڭ باسىندا ايتىلدى. وكىنىشكە وراي، ءبىز وعان نازار اۋدارماعان ەدىك. ءبىراق، بىرەگەي ەكونوميكالىق كەڭىستىككە بارامىز دەگەن شەشىم وسىندا قابىلداندى. سوندىقتان، مەن رەفەرەندۋمعا قارسى بولعان ەدىم. ويتكەنى، ناتيجەسىندە ەۋرازيالىق وداققا كىرۋگە ءماجبۇر بولاتىنىمىزدى ءتۇسىندىم. سوندىقتان، مەنىڭ ۇسىنىسىم، سۇراعىمىزدى «ەۋرا¬زيالىق وداققا كىرەمىز بە، كىرمەيمىز بە؟» دەپ ەمەس، «كە¬دەندىك وداقتان، بىرەگەي ەكو-نوميكالىق كەڭىس¬تىكتەن شىعامىز با؟» دەپ قويعان دۇرىس بولار.
راسۋل جۇمان:
– نەگىزىندە ەۋرازيالىق وداققا قارسى رەفەرەندۋم تۋرالى ءتۇرلى كوزقاراستار بار. مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، بۇل شاراسىزدىقتىڭ سوڭعى جان ايقايى. جالپى، رەفەرەندۋم جايلى ءسوز قوزعاعاندا، كەيبىر بيلىك وكىلدەرى تاراپىنان، «بۇل ماسەلەنى كەدەندىك وداققا ەنبەس بۇرىن قوزعاۋ كەرەك ەدى» دەگەن جاۋاپتار ەستىپ جاتامىز. دەگەنمەن، وسى كەدەندىك وداققا كىرمەس بۇرىن، 2008 جىلى دا، 2009 جىلى دا ەسكەرتۋلەر، ماقالالار شىعىپ جاتتى. ءبىراق، بيلىك بۇنىڭ بىرەۋىنە دە قۇلاق اسقان جوق. ناتيجەسىندە، ءبىز كورىپ وتىرعانىمىزداي، 2015 جىلى ەۋرازيالىق وداق بولادى. مىنە، سوندىقتان، ءبىزدىڭ وسى ماسەلەلەردى تالقىلاپ وتىرعانىمىز، بيلىك باسىنداعىلاردىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا بولۋى كەرەك. ەۋرازيالىق يدەيا، بالكىم، جامان يدەيا ەمەس تە شىعار. ءحىح عاسىردا ترۋبەسكوي، گۋميليەۆتەر كوتەرگەن ماسەلە. ەۋرازيالىق يدەيا دەگەنىمىز – ءبىر كەڭىستىكتە بىرگە ءوسىپ، بىرگە قايناسىپ كەتكەن، وزىندىك ءبىر جولى، ءبىر تاعدىرى بار بىرەگەي ۇلتتار دەگەننەن باسقا ەشنارسەنى بىلدىرمەيدى. ەۋرازيالىق يدەيا مەن قازىرگى ەۋرازيالىق وداقتىڭ اراسىندا ەشقانداي بايلانىس جوق. بىرىنشىدەن، ولار ءبىر-بىرىن الماستىرمايدى. ەكىنشىدەن، ەۋرازيالىق وداق قۇرۋدى العاش ەلباسىمىز 1994 جىلى ايتتى. رەسەي بۇنى وزدەرىنە ۇتىمدى پايدالانۋدى ويلادى. ينتەگراسيالىق وداق دەپ اتالسىن، ءبىراق، ولار تۇبىندە ساياسي وداق قۇرۋ يدەياسىن مەڭزەدى. ياعني، رەسەي يمپەرياسىن قايتا جاڭعىرتۋ. اۋەلگى باستان كوزدەلگەنى، كەڭەس وداعىن قالپىنا كەلتىرۋ ەمەس، رەسەي يمپەرياسىن قۇرىپ، قازاقستاندى ءوز اۆتونومياسىنا الۋ.
ءبىز جاڭا، ساياسي ينتەگراسيا تۋرالى ءسوز قوزعادىق. شىن مانىندە، ساياسي ينتەگراسيا ەكونوميكالىق ينتەگراسيادان ءبولىپ قاراستىرىلمايدى. ساياساتتىڭ ار جاعىندا، ءارقاشان ەكونوميكالىق مۇددەلەر جاتادى. بۇل دەگەنىمىز، وداققا كىرگەننەن كەيىن، ءبىزدىڭ تەك ەكونوميكالىق مۇددەلەرىمىزدەن عانا ەمەس، ساياسي دا مۇددەلەرىمىزدەن ايىرىلعانىمىز. وسىعان دەيىن، قاي ەلمەن ساۋدا قارىم-قاتىناسقا ءتۇسۋدى ءوزىمىز شەشتىك. ال، ەندىگى رەتتە «ساياسي دا مۇددەمىزدەن ايىرىلامىز با؟» دەگەن ءقاۋىپ بار. مەنىڭشە، قازىرگى رەسەي باسشىلارى ەۋرازيالىق وداق قۇرۋدى مەيلىنشە جەدەلدەتۋدى ويلاستىرۋدا. شىنىمەن دە، ءقازىر پۋتين، مەدۆەديەۆتەردىڭ ابىرويى ەۋروپا الدىندا تۇسكەن. ال، جاڭا ينتەگراسيالىق يدەيا، وداق قۇرۋ ولار ءۇشىن ساياسي بەدەلىن، ءيميدجىن كوتەرۋدىڭ ءبىر جولى ىسپەتتەس. ءتىپتى، بۇعان ءپۋتيننىڭ سەنگەنى سونشالىقتى، ول پرەزيدەنتكە سايلاۋ الدىندا ءبىرىنشى ساپارىن بۇرىنعىداي استاناعا ەمەس، تاشكەنتكە جاسادى. بۇنداعى ونىڭ ويى، قازاقستاندى ونسىز دا ءوز ۋىسىمدا ۇستايمىن دەگەنى ەدى. ەندىگى كەزەكتە، قىرعىزدار مەن وزبەكتەرگە بارىپ كەلىسىمدەر ورناتۋ كەرەك دەگەندەي نيەت تانىتتى. مەنىڭشە، ءتىپتى، كىشكەنتاي ورتالىقتاردا، قاراپايىم ساۋدا ورىندارىنىڭ وزىنەن كەدەندىك وداقتان ەشنارسە ۇتپاعانىمىز كورىنەدى. ءپۋتيننىڭ پوزيسيالارى بيلىك باسىن ءبىرشاما سەسكەندىرگەن سياقتى. وسى جاقىندا، ەرتىسبايەۆ، اشىمبايەۆ، قاريندەردىڭ قاتارىنان، ءبىر مەزەتتە ەۋرازيالىق وداققا قارسى مالىمدەمە جاساعاندارى كەزدەيسوق ەمەس. مەنىڭشە، بۇنىڭ استارىندا ءبىر ەرەكشە ەسەپ بار سياقتى. رەسەيدىڭ بۇعان رەاكسياسىنىڭ قانداي بولاتىنى دا ماڭىزدى. ەۋرازيالىق يدەياعا، ەۋرازيالىق وداققا قارسى پىكىرلەردى رەسەيگە قارسى ارەكەتتەرمەن شاتاستىرماعان ابزال. رەسەي ءبىزدىڭ ۇزاق جىلدار بويعى ءىرى كورشىلەسىمىز، ساۋدا سەرىكتەسىمىز. بارلىق ىستەرىمىزدى حالىقارالىق زاڭدارعا سايكەس، ىشكى قاتىناستارىمىزعا قول سۇعىلماي جۇرگىزىلسە، بۇنداي ىنتىماقتاستىققا ەشكىمنىڭ قارسىلىعى جوق. ال، ينتەگراسيا ماسەلەسىن ايتاتىن بولساق، ەۋروپا قۇندىلىقتارىن مەڭگەرگەن، ارينە، ءبىز ءۇشىن پايدالى. دەگەنمەن، ەۋروپاعا ءبىزدىڭ شيكىزاتىمىزدان باسقا ەشنارسە كەرەك ەمەس. ءبىز تۇرماق، ەۋروپا رەسەيگە دە وسىنداي كوزقاراستا. ءبىزدىڭ الدىمىزداعى بىردەن-بىر بالاما ايماقتىق ينتەگراسيا، ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ينتەگراسياسى، ولاردىڭ ساياسي دا ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا جاقىنداسۋى. مەنىڭشە، بۇعان ەشقانداي بالاما جوق. بۇل يدەيانى نەعۇرلىم ەرتەرەك باستاساق، ءبىز ءۇشىن دە، بۇل ۇزاق مەرزىمدى، ماڭىزدى ساياسي جوباعا اينالارى ءسوزسىز.
توقتار ەسىركەپوۆ:
– وسى ينتەگراسيالىق جوبا – الەمدەگى گەوپوليتيكالىق ۇلكەن وزگەرىستەرگە اكەلەتىن پروسەسس. وسى تۇرعىدان ايتقاندا، جاڭا ايتىلعان ورتا ازيا تۋرالى ويلارعا قوسىلامىن. رەسەيدىڭ باسشىلىعىمەن ءوتىپ جاتقان جاڭا ينتەگراسيالىق پروسەستەرگە قىرعىزستان مەن تاجىكستان كىرۋى مۇمكىن دەگەن ويلار كوپ ايتىلۋدا. ال، ەگەر ولاي بولسا، بۇل جەردە ورتا ازيا ەكىگە بولىنەدى. ءبىر جاعىندا وزبەكستان، ءبىر جاعىندا تاجىكستان قالادى. ياعني، ورتا ازيانىڭ اراسىنا شوق سالۋ ماقساتى. جاقىندا وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆ ايتقانداي، شىنىمەن دە، سۋ توڭىرەگىندە سوعىس بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان، بۇل وتە ءقاۋىپتى جوبا. اتالعان ورتا ازيالىق ەلدەرىنىڭ ءبارى رەسەيمەن قوسىلىپ، شوس-تا تۇر. ال، ەندى سوڭعى كەزدە، رەسەيدىڭ باسپا ءسوز بەتتەرىندە ساياساتكەرلەرى مەن ماماندارى اراسىندا شوس-قا قارسى پروسەسس باستالىپ جاتىر. ويتكەنى، شوس قۇرىلعان كەزدە بەلگىلى ءبىر ماقساتتارعا نەگىزدەلىپ قۇرىلعان. سوڭعى شوس-تىڭ جيىنىندا جۇڭگو ارنايى بانك قۇرامىز دەسە، رەسەي وعان قارسىلىق تانىتتى. داعدارىسقا قارسى قور قۇرامىز دەلىنسە، وعان دا رەسەي قارسى شىقتى. ال، قازاقستان قىتايدى قولدادى. ەندى ءبىر رەسەي ماماندارى، «ينتەگراسيالىق وداق قۇرۋ قىتايدى كاسپييگە جولاتپاۋ يدەياسى» دەپ ايتىپ ءجۇر. سولاردىڭ اراسىندا دا ءتۇر¬ءلى قايشى پىكىرلەر شىعۋدا. سوندىقتان، قازاقستان ەكونوميكالىق جاعىنان دا، تابيعي بايلىقتارى جاعىنان دا، ساياسي جاعىنان دا تاۋەلسىز، ەشكىمنىڭ قولتىعىنا كىرمەيتىن ەل. 300 جىل بوداندا بولىپ، ەندى عانا 21 جىلداي ۋاقىت تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ جاتىرمىز. نەگە ءبىزدىڭ نەمەرەلەرىمىز، شوبەرەلەرىمىز تاۋەلسىز قازاقستاندا ءومىر سۇرمەۋى كەرەك؟!
قاي جاعداي، نە نارسە بولماسىن، ولارعا بارىنەن بۇرىن، قازاقستاننىڭ گەوساياسي، گەوگرافيالىق ورنالاسۋى اسەر ەتەدى. ءبىر جاعىنان جۇڭگو، ءبىر جاعىنان رەسەي، تاعى ءبىر جاعىنان مۇسىلمان ەلدەرى، امەريكا. سوندىقتان، بىزگە ەلباسىنىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتى ورىندى بولىپ تابىلادى. ايتالىق، رەسەيمەن تاتۋ كورشىلەر رەتىندە ەكونوميكالىق بولسىن، تاعى دا باسقا قارىم-قاتىناستار ورناتىپ، باستىسى تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايىرىلماۋىمىز كەرەك.
تاعى ايتايىن دەگەن ماسەلەم، قازىرگى ەلىمىزدەگى ءورىستىلدى باسىلىمدار جايلى ەدى. الىپ قاراساڭىز، اتىنان باسقاسى، ءىشى-سىرتى تىكەلەي رەسەيدىڭ مۇددەسىنە قاتىستى دۇنيەلەرگە تولى. ساراپشىلار، زەرتتەۋشىلەر بولسىن، بارلىعى رەسەيدىكى. ءقازىر قانشاما زەرتتەۋ ورتالىقتارى بار. ءبىراق، سولاردىڭ كوپشىلىگى رەسەيدىڭ قولداۋىمەن جۇمىستارىن جۇزەگە اسىرادى. وكىنىشتىسى، ءورىستىلدى باسىلىمدارىمىزدىڭ كوپ جاعدايدا، ۇلتتىق مۇددەمىزدى قورعاماۋى. مىنە، بۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ باسىلىمدارىمىزدا جارىق كورگەنىنە سەنەر ەمەسپىن.
مۇحتار تايجان:
– ارينە، وسى ايتىلعان اقىلدى ساياساتتى جۇرگىزۋ ءۇشىن الدىمەن نيەت بولۋ كەرەك. 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالادىق. ال، 8 جەلتوقساندا كسرو قۇ¬لادى. مىنە، سول سياقتى، تاۋەلسىز بولۋ ءۇشىن نيەت بولۋ ءتيىس. مەنىڭشە، ءقازىر ونداي نيەت اسا كوپ ەمەس. ويتكەنى، وسى ەۋرازيالىق پارلامەنت، كەدەندىك وداق، ينتەگراسيا تۋرالى ءوزىمىز ۇسىندىق. ەندى، زاڭ تۇرعىسىنان ايتار بولساق، كەدەندىك وداق، ءبىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرعاندا، ءبىزدىڭ ەگەمەندىگىمىز تۋرالى دەكلاراسيامىزعا دا، تاۋەلسىزدىك تۋرالى دەكلاراسيامىزعا دا قايشى كەلەتىن تۇستارى بار. ايتالىق، دەكلاراسيامىزدىڭ 14-بابىندا ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەرى دەربەس بولۋ كەرەك دەلىنگەن. ال، ءبىزدىڭ دەربەس ەكونوميكالىق ساياساتىمىز جوق. ال، وداقتان شىعۋ ءۇشىن زاڭ مۇمكىندىك بەرەدى. 1969 جىلى قابىلدانعان وون كونۆەنسياسىنىڭ 56-بابى بويىنشا، كەز كەلگەن مەملەكەت، كەز كەلگەن ۇيىمنان شىعۋعا قۇقىلى. تەك، الدىن الا ءبىر جىل بۇرىن ەسكەرتۋ كەرەك. سوندىقتان، وسى ۇيىمداردان شىعۋعا ءبىزدىڭ دە قۇقىمىز بار. ال، ەندى قاراڭىز، وسى ينتەگراسيانىڭ بولاشاعى قانداي؟ مەنىڭشە، بۇل پروسەستىڭ ەشقانداي بولاشاعى جوق. بىرىنشىدەن، رەسەي دەموگرافياسىن ايتساق، 142 ميلليون حالقىنىڭ 80 پايىزى ورىس حالقى. ەكىنشىدەن، رەسەيدەگى تۋۋ كوەففيسيەنتى ازايىپ بارادى. ياعني، ايەل ادام ءبىر نە ەكى بالا عانا تابادى. قاراڭىز، رەسەي حالقىنىڭ 80 پايىزى ەۋروپا اۋماعىندا ءومىر سۇرەدى. ءقازىر، رەسەيدە مۇسىلمان، تۇركى حالىقتارى كوبەيىپ بارادى. وسى تۇرعىدا رەسەي ءوزىنىڭ وسى شەكاراسىن ساقتاپ قالا ما، قالماي ما دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ال، ەندى ءبىزدىڭ دەموگرافيامىزعا قاراساق، ورىستاردىڭ ورتاشا جاسى 47-دە، ال، قازاقتىكى 27. مەنىڭشە، ءبىز بولاشاعى كۇماندى اتالعان پروسەستەردەن شىعامىز.
راسۋل جۇمان:
– ەۋرازيالىق وداقتىڭ تۇبىندە قازاقستاندى داعدارىسقا اكەلەتىنى، ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەمىزگە قايشى كەلەتىنى بارشاعا ايان. ءقازىر، مىنە، وسىنى ءتۇسىنىپ وتىرعان قازاقتاردىڭ دا، باسقا ۇلتتاردىڭ دا سانى كوبەيىپ كەلەدى. وسى ءۇردىس توقتاماي، ارى قاراي جالعاسىپ، ءبىر ساياسي وزگەرىستەرگە اكەلەر. قازاق نەگىزىنەن، مومىن، شىدامدى حالىق. دەگەنمەن، تاريحىمىزعا كوز جۇگىرتسەك، قازاقتا ەكى قاسيەتتى ۇعىم بار. ول ەل مەن جەر. مەنىڭ بۇنداعى ايتپاعىم، ءار نارسەنىڭ شەگى بولۋ كەرەك. بۇنى دا ەسكەرىپ، نەمقۇرايلى قاراماۋ كەرەكپىز.
توقتار ەسىركەپوۆ:
– وسىدان ەكى جىل بۇرىن، قاراشا ايىندا ەلباسىمىز ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ جايلى دەكلاراسياعا قول قويدى. سودان كەيىن، ۇلكەن كونفەرەنسيا ءوتتى. مىنە، وسى كونفەرەنسيادا ەلىمىزدە ەكونوميكالىق ينتەگراسيا، كەدەندىك وداق ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن ارنايى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ جوقتىعى ايتىلدى. ال، رەسەيدە وسى ماسەلەلەرمەن اينالىسىپ جۇرگەن ونداعان ينستيتۋتتار، ونىڭ ىشىندە جۇزدەگەن كافەدرالار، مىڭداعان ماماندار جۇمىس اتقارۋدا. ال، بىزدە ساناۋلى عانا. كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعاندىقتان، بىزدە حالىقارالىق قاتىناستار جونىنەن ماماندار از. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، مامانداردىڭ ازدىعىنان، بۇل سالا ەندى-ەندى قولعا الىنۋدا. مەنىڭشە، بىزگە وسى پروسەستەرمەن اينالىساتىن ارنايى ينستيتۋت قۇرۋ كەرەك. ءقازىر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عىلىمي جوبالار اراسىندا كونكۋرس وتكىزەدى. ايتالىق، بيىل 520 جوبا قاراستىرىلىپتى. بۇل 3 جىلدىق مەملەكەت قورىنان قارجىلاندىرىلاتىن كونكۋرس. سوعان كەدەندىك وداققا قاتىستى 4 جوبا ۇسىنىلدى. سونىڭ بىرەۋى ءوتىپ، قالعانى وتپەگەن. بىرەۋىن عانا ايتسام، «پەرس¬پەكتيۆى رازۆيتيا ينتەگراسيوننىح پروسەسسوۆ ۆ ەدينوم ەكونوميچەسكوم پروسترانستۆە ي پوۆىشەنيە ەگو كونكۋرەنتوسپوسوبنوستي ۆ گلوبالنوي» دەپ ەكونوميكا ينستيتۋتى ۇسىنعان. سول وتپەگەن 3 تاقىرىپتاردى قاراپ شىقسام، بارلىعىندا قازىرگى ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەلەر تىكەلەي قاراستىرىلعان.
ەندى، قاراڭىز، ازاماتتىق كينو قايدا؟ وسىنداي ۇلكەن پروسەستەر جايلى زەرتتەۋلەر جازىلىپ جاتىر. دەگەنمەن، مامانداردىڭ باسىن قوسىپ، تالقىلاۋعا تۇسىرمەيدى. بىزدە نەبىر دوڭگەلەك ۇستەلدەر ءوتىپ جاتادى. مىسالى، پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ جانىندا ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى بار. ولار بۇل ماسەلەلەردى جازىپ جاتىر. بۇنداي ينستيتۋتتىڭ بار بولعانى جاقسى. دەگەنمەن، نەگە التەرناتيۆتىك ينستيتۋتتار جوق؟ نەگە ازاماتتىق قوعامنىڭ مۇددەلەرى مەن كوزقاراسى جوق؟ نەگە بۇل پروبلەمالار عالىمدار، بەلگىلى ازاماتتار اراسىندا تالقىلانبايدى؟
ءازىمباي عالي:
– مەن ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. اۆسترو-ۆەنگريا يمپەرياسى قۇرىلىپ، وندا 150 ميلليون ادام بولعان. اۆستريانىڭ يمپەرياسىنا كىم كومەكتەسەدى دەگەندە، ۆەنگريا كومەككە كەلگەن ەدى. ولار تەڭ سەرىكتەس بولىپ، يمپەريانى بىرگە بيلەيمىز دەپ ويلاعان بولاتىن. اياعىندا، كىشكەنتاي ۆەنگريانىڭ حالقىن رۋمىنياعا اپارىپ قوستى، ولار دالادا قالدى. بۇل تەڭ سەرىكتەستىك بولمايتىنىن كورسەتەدى. بۇنى ايتىپ وتىرعانىم، ءبىزدىڭ ەليتا – ۇلكەن ورىس يمپەرياسىنا ەشقاشان سەرىكتەس بولا المايتىنىن ءتۇسىنۋ كەرەك.
مۇحتار تايجان:
– بارلىق ماسەلە، قۇلدىق سانا-سەزىمنەن. وعان قوسا، ەليتانىڭ جالتاڭدىعى بار. ءبىزدىڭ حالقىمىزدى ابدەن باسىندى. حالىقتىڭ تۇرمىستىق جاعدايى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ەمەس. ال، ەل بولاشاعى تۋرالى ويلاۋ ءۇشىن، اۋەلى تۇرمىسىڭ جاقسى بولۋ كەرەك. مىنە، سوندىقتان، ول تۋرالى ويلاۋعا مۇمكىندىك جوق.
توقتار ەسىركەپوۆ:
– جاڭا، رەسەيدە ونداعان ورتالىقتار بار دەپ ايتىلدى. ال الماتىدا، ينتەگراسيالىق پروسەستەردى ءجۇر¬گىزۋگە 2006 جىلى ارنايى ەۋرازيالىق دامۋ بانكى قۇرىلعان بولاتىن. فوندقا رەسەي 1 ميلليارد دوللار، قازاقستان 500 ميلليون دوللار قارجى سالدى. ياعني، بۇل 3/2 داۋىس رەسەيدىكى، 3/1 داۋىس قازاقستانعا تيەسىلى دەگەن ءسوز. سول قاراجاتتىڭ قايدا سالىنىپ جاتقانىن قاراساڭىز، بىرىنشىدەن شيكىزات سەكتورىنا ەكەن. ال، سالىنىپ جاتقان نەگىزگى ۇلكەن وبەكتىلەر رەسەي تەرريتورياسىندا. مىنە، وسى بانك ارنايى ەۋرازيالىق پروسەستەردى زەرتتەۋ ورتالىعىن قۇردى. كەز كەلگەن ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن، وعان عىلىمي نەگىزدىڭ بولۋى ماڭىزدى. وسى تۇرعىدان العاندا، عىلىممەن قامتىلۋ كەرەك. بۇگىن بىلاي، ەرتەڭ باسقاشا ايتىپ جاتامىز. ال، عىلىمي نەگىز وزگەرمەيدى.
– رەسەيدە مەمدۋمالىق سلۋسكيي: «ەۋرازيالىق پارلامەنت ءتۇپتىڭ تۇبىندە شەشىلەتىن ماسەلە. سوندىقتان، وعان وسى باستان كىرىسۋ كەرەك، – دەيدى. سىزدەر، بۇل پىكىرگە قالاي قارايسىزدار؟
ءازىمباي عالي:
– ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن، بىزگە ۇلكەن مۇمكىندىك تۋادى. رەسەي ۋاقىتشا السىرەيدى. ءبىراق، ۇزاق ۋاقىتقا ەمەس. ءپۋتيننىڭ ورنىنا، ءسال اقىلدىراق باسقا بىرەۋ كەلەر. ونىڭ ابىرويى جوعارىلاپ، ورىستار وعان تاعى دا سەنەدى. ءبىز دە قايتادان ورىستارعا سەنەمىز. ال، ءقازىر مۇمكىندىك بار.
راسۋل جۇمان:
– سلۋسكيي بولسىن، نارىشكين بولسىن رەسەيدىڭ شەنەۋنىكتەرى بولعاندىقتان، سول رەسەيدە، ءوز دەگەندەرىن ايتا بەرسىن. ال، قازاقستان ءۇشىن ايتاتىن، شەشىم شىعاراتىن پۋتين دە ەمەس، نارىشكين دا ەمەس. سوندىقتان، بۇلاردىڭ ساندىراقتارىنا ۇلكەن اڭگىمە شىعارۋدىڭ قاجەتى جوق. ءقازىر، مىنە، كەدەندىك وداقتىڭ جۇمىسى 2 جىلدان اسىپ بارا جاتىر. شىن مانىسىندە، ونىڭ ناتيجەسىن كورىپ وتىرمىز. كەزىندە ماقتاعانداردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلدى. اقيقاتتىڭ اڭىزى بەلگىلى بولدى. قاتەلىكتى ءبارىمىز جىبەرەمىز. ەڭ قورقىنىشتىسى ول ەمەس. باستىسى – سول قاتەلىكتى مويىنداپ، توقتاتا ءبىلۋ. سوسىن ساياسي مۇددە، ساياسي جاقسى حالگە جەتۋ كەرەك. قالاي بولعاندا دا، رەسەيمەن ينتەگراسيا جاساۋ، ونىمەن ورتاق پارلامەنتتى جاساۋ ماسەلەسى ەگەمەندىگىمىزدى بەرە سالۋمەن تەڭ.
توقتار ەسىركەپوۆ:
–بيىل 25 مامىردا رەسەيمەن مەملەكەتارالىق كەلىسىم-شارتقا قول قويىلدى. ەلباسىمىز پۋتينگە دە، مەدۆەديەۆكە دە كەلىسىم-شارتقا 20 جىل تولۋىنا وراي، وزگەرىستەر ەنگىزىپ، قايتا تولىقتىرىلىپ قول قويۋ كەرەكتىگى جايلى ايتتى. سوندا، ەشقايسىسى دا جاۋاپ قايتارمادى. تەك، 7 ماۋسىمدا پۋتين پرەزيدەنت بولعاندا، سول كەلىسىم-شارت 10 جىلعا سوزىلعانى، كەلىسىمگە قول قويىلعانى جايلى ايتىلدى. ول كوپشىلىك الدىندا تالقىلاندى ما، وزگەرىستەر ەنگىزىلدى مە بەلگىسىز.
ءابدىراشيت باكىر ۇلى:
– پرەزيدەنت ن.ءا.نازاربايەۆ «جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى ماقالاسىندا قوعامدى پاتەرناليزمنەن (لاتىنشا patemus – اكە¬لىك،اكەشىلدىك) ارىلۋعا شاقىردى. جالپى، پاتەرناليزم بىزگە كسرو كەزىنەن تانىس. ول ۋاقىتتا جاتىپىشەرلىك زياندى قۇبىلىس سانالىپ، جۇمىس ىستەمەيتىن ادامدار «ارامتاماق» دەگەن باپپەن سوتتالدى. مۇنىڭ «ەۋرازيا يدەياسىنا» قانداي قاتىسى بار دەپ وتىرعان بولارسىزدار؟ تۇسىندىرەيىن. ول كەزدە حالىق «بيلىك ءبارىن شەشەدى» دەگەن سەنىمدە بولدى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان كەزدە «نارىقتىق قاتىناس» ادامداردى پاتەرناليزمنەن ارىلتادى دەگەن ءۇمىت بولدى. الايدا، جيىرما جىلدا ءبىز ودان اجىراي المادىق. جوعارىداعى ماقالا سونىڭ دالەلى. سىرت قاراعان كىسىگە قازىرگى كەز «ەشكىمنىڭ ەشكىممەن شارۋاسى جوق» زامان سەكىلدى. ءبىراق، بىرەۋ «پاتەرناليزمنەن ارىلا باستاسا» بولعانى، شەنەۋنىكتەر ارمياسى ونى قايتادان «قوراعا» قۋىپ كەلەدى. ناتيجەسىندە جۇرت ءالى دە «ءبارىن بيلىك شەشەدى» دەپ وتىر. جاۋاپكەرشىلىك پەن ءۇمىتىن بيلىككە جۇكتەۋگە ءازىر. جاعدايدىڭ وسىلاي بولۋى بيلىككە اسا قاجەت. سەبەبى، حالىقتىڭ وسىنداي «تاۋەلدى كۇيى» بيلىك ءۇشىن «ءوزىم بىلەم» دەۋگە جول اشادى. تىپتەن، بيلىك وسى جاۋاپكەرشىلىك ۇدەسىنەن شىعا الماي جاتسا دا!.. مىنەكي، پاتەرناليزم وسى ماسەلەدە «ەۋرازيا يدەياسىمەن» توعىسادى. مىسالى، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىز ستراتەگيالىق بايلىق كوزدەرىن – مۇنايدى، كومىر-تەمىردى، ءتۇرلى-تۇستى مەتالدى، ت.ب. حالىقتىڭ كەلىسىمىنسىز شەتەلدىكتەرگە بەردى، ءوزىم بىلەمگە سالىپ، ەل-جۇرتپەن اقىل¬داسۋدى ارتىق سانادى. جارايدى، قازاق ايتپاقشى: «ويناساق تا ءبىراز جەر شاۋىپپىز». ەندى، وسىدان قايتار جول بار ما؟ بار. ول – ماسەلەنى حالىقتىڭ قالاۋىنا سالۋ. بيلىك ەندى بۇل ماسەلەنى تەك قانا حالىققا ارقا سۇيەسە عانا شەشە الادى. سوندىقتان، «ەۋرازيالىق پارلامەنت» ماسەلەسىن قوزعاي وتىرىپ، مۇحتار تايجان ايتقانداي «كەدەندىك وداق» ماسەلەسىن دە حالىق تاڭداۋىنا ۇسىنۋ قاجەت. سەبەبى، وسى وتىرعان ساراپشىلار ءبىراۋىزدان ونىڭ تيىمسىزدىگىن دالەلدەپ بەردى ەمەس پە؟ ەندەشە، «ونداي وداقتىڭ قاجەتى بار ما، جوق پا؟» دەگەن ماسەلەنى حالىق ءوزى شەشۋى ءتيىس. سوندا، ەگەر حالىق قارسى بولىپ جاتسا − ۇلتتىق مەملەكەت ۇستىنەن قارايتىن پارلامەنتتىڭ دە ەش قاجەتى بولماي قالادى. ءارى، بۇل شەشىم حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىندا زاڭدى كۇشكە يە بولادى. ال، ءبىز تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتى ەكەنىمىزدى ايقىن سەزىنە الامىز.
اڭگىمەنى جازىپ العان اقبوتا يسلامبەك
http://akikatkaz.kz/؟p=1013
پىكىر قالدىرۋ