ەركىن وماردىڭ "قازاق ءتىلىنىڭ ءقادىرىن كەتىرمەيىك" دەگەن كىتاپشاسى قولىمىزعا ءتۇستى. وندا اۆتوردىڭ قازاق ءتىلى زاڭدىلىعىنىڭ بۇزىلا باستاعانى، دىبىس ۇندەستىگىنىڭ ساقتالماۋى تۋرالى جازىلعان ماقالالارى توپتاستىرىلعان. بۇل ماقالالاردى وقىعان ءتىل ماماندارى، قاراپايىم وقىرمان، وسى ماسەلەگە كوڭىل اۋدارىپ، ءتىل بۇزىلعان ايماقتاردى ءتىل ماسەلەسىن قولعا الادى دەگەن ۇمىتپەن قامشى قولجازبانىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىن وقىرمان قاۋىم نازارىنا ۇسىنعان بولاتىن. ەكىنشى ءبولىم دە وقىرماننىڭ پايداسىنا جارار دەگەن سەنىمدەمىز. 

6. قازاق ءتىلىن مۇلدە ۇمىتقاندىقتان ورىسشا سوزدەردى بىلىقتىرىپ قاتە اۋدارىپ جازۋى (ايتۋى)

وت سەبيا – وزىڭنەن قاراي (دۇرىسى: ارى قاراي)، وت 500 تەنگە – باستاپ 500 تەنگە، سورت – سۇرىپ، كونكي – سىرعي (دۇرىسى: كانكي)، ريۋكزاك (دوربا) – ارقا قورجىن، شتامپ – ءمورتابان، منوگوۋگولنيك – كوپكۇل، چەتىرەحۋگولنيك – تورتكۇل، مەتو-ديست (نۇسقاۋشى) – ادىسكەر، پراكتيكانت (تاجىريبە الۋشى) – ماشىقكەر، بانكومات – اقشامات، پروفسويۋز (كاسىپوداق) – كاسىبي وداق، ودەجدا نا ۆەس – كيىم سالماققا، نوۆوە پوستۋپلەنيە ودەجد – جاڭا توپتاما، ماگازين نيزكيح سەن – ارزان دۇكەنى، پروبكا – تىعىن (دۇرىسى كەپتەلىس)، دوماشنىي تۆوروگ – ءۇي سۇزبەسى (دۇرىسى: قولدان جاسالعان ىرىمشىك، قولدىڭ ىرىمشىگى)، زاپرەتنايا زونا – وتۋگە ءتيىم سالىنعان ايماق (دۇرىسى: وتۋگە بولمايدى)، سترويتەلنىي دۆور – قۇرىلىس اۋلاسى (دۇرىسى: قۇرىلىس زاتتارى) ت. ب.

ال، ەندى وسى سوزدەردىڭ كەيبىرەۋىنە نازار اۋدارايىق. كەيبىرەۋىن اۋىزشا ايتىپ جۇرسەك (كەلاتىرىم، باراتىرىم)، كەيبىرەۋىن ورىسشادان اۋداردىق، ءتىلىمىزدى جاڭا سوزدەرمەن تولىقتىرىپ، بايىتتىق دەپ ءجۇرمىز، شىندىعىندا سولاي ما؟

قازاق تىلىندە وزگەرتىلمەگەن ءسوز قالماعان. نۇسقاۋشى – ادىسكەر، مىنبە – مىنبەر، ءبىلىمدى – بىلىمگەر، اۋىل – كەنت، بالاباقشا – بوبەكجاي، ادىستەرى – ادىستەمەسى، ت. ب. كورگەن كوزدە جازىق جوق. ءتىپتى ءبىر ۇلكەن مەكەمەنىڭ كورمە زالىندا تالعات بيگەلدينوۆ اعامىزدىڭ سۋرەتىنىڭ جانىندا 1922-جىلى تۋىلعان دەپ جازۋلى تۇر. م. ماعاۋين اعامىزدىڭ دا جازىپ جۇرگەنى وسى ەمەس پە؟

«ادام وزدىگىنەن تۋىلمايدى، ونى تابادى» (بەس بالا تاپقان، ون بالا تاپقان). ايەل تۋمايدى، بوسانادى. ۇرعاشى مال تۋادى (م. ماعاۋين «تۋىلعاندار مەن ولىنگەندەر».)

ءتىپتى بۇرىن دۇرىس جازۋلى تۇرعان اۋىلدىڭ اتتارىنا دەيىن وزگەرتىلىپ شالا قازاقتاردىڭ تىلىنە كوشىرىلگەن. بۇرىنداي – بورالداي، اشىبۇلاق – اششىبۇلاق، سارىارقا – سارى ارقا ت. ب.

بۇرىنداي. كەيبىر دەرەكتەردە (شالا قازاقشا: دەرەكتەمە) بۇرىنداي قالماقتاردىڭ ءبىر باتىرىنىڭ اتى دەپ ايتىلادى. ەگەر بۇل ءسوز قالماقشا بورالداي دەپ ايتىلسا دا، ءبىز باسقا ۇلتپىز.

قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىنە ساي بۇرىنداي دەپ ايتىلادى (جازىلادى). ال اشىبۇلاق اۋىلىنىڭ اتى، ەندى اششىبۇلاق دەپ جازىلىپ، اۋىلدىڭ اتى، سۋى اششى بۇلاققا اينالعان.

سارىارقا ءسوزىن ەكىگە ءبولىپ (سارى-ارقا) «سارى»نى سىن ەسىمگە اينالدىرىپ جىبەرگەن. سارىارقا – سىن ەسىم مەن زات ەسىم ءسوزىنىڭ بىرىگۋىنەن پايدا بولعان، بىرىككەن جەكە ءسوز. وسى ءۇش ءسوزدىڭ ءوزى-اق وسىنى جازىپ جۇرگەن ادامداردىڭ قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭىن، سوزدەردى دۇرىس جازۋ ەرەجەسىن (ورفوگرافيا)، دۇرىس ايتا ءبىلۋ ەرەجەسىن (ورفوەپيا) مۇلدە ۇمىتقان ادامدار ەكەنىن كورسەتەدى.

تاعى ءبىر مىسال.

«كورەسىنى ءتورت تۇياقتىدان كوردىك» (گازەت №35 (2284) 13.

4. 2018)

قازاقتا ءتورت تۇياقتى مال دەگەن ءسوز جوق. بۇل دا شالا قازاقتاردىڭ تىلدەرىندەگى سولەكەت سوزدەردىڭ ءبىرى. دۇرىسى: ءتورت اياقتى مال. ءتورت اياقتى مالداردىڭ ىشىندە اياقتارىندا تۇياعى جوقتارى دا بار.

تۇيە مالىندا تۇياق بولمايدى، تەك ايىر تۇياقتى (اشا تۇياقتى) مال دەگەن ءسوز بار. بۇعان سيىر، قوي، ەشكى مالدارى جاتادى. بۇلاردىڭ اياعىنداعى تۇياعىن ساناساڭىز (وسىلاي ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات) تورتەۋ ەمەس، سەگىز. ءار اياعىندا قوس-قوستان تۇياعى بار. ورىندىقتىڭ اياعىن (سيراعىن) «تۇياعى» دەپ ايتۋى دا، بۇلاردىڭ جاي قاراپايىم سوزدەردىڭ ءوزىن ۇمىتقاندارىن كورسەتەدى.

قاپتى (مەشوك) دا، دوربانى دا – قالتا، اۋىلدى دا، ىقشام اۋداندى دا – كەنت، جۇرنالدى دا، گازەتتى دە، كىتاپتى دا – باسىلىم (باسىلىم بەتتەرىندە) دەپ ءبىر-اق سوزبەن ايتىپ (جازىپ) جۇرگەندەر، وسى شالا قازاقتار.

«كۇلاش كوشەسى كوركەيىپ جاتىر». اتىرىنىڭ الدىنا «ج» ءارپىن قويا سالعان (دۇرىسى: كۇلاش اتىنداعى كوشەنىڭ بويى كوركەيىپ كەلەدى).

«ەسكى جاتاحانا سۇرىلەدى» (دۇرىسى: بۇزىلادى.) ۇلكەن رەسپۋبليكالىق گازەتتەردىڭ وزىندە وسىنداي ماقالالاردى جازىپ جۇرگەن تىلشىلەردى كىم دەيسىز، ءتىلدى ۇمىتقان شالا قازاقتار دەمەگەندە.

ەندى تىلىمىزگە اۋدارىپ، جاڭا سوزدەر ەنگىزدىك، ءتىلىمىزدى بايىتتىق دەپ جۇرگەن سوزدەردىڭ بىرنەشەۋىن تالداپ كورەيىك.

ءشتامپ-مورتابان

بۇل ءسوزدىڭ قازاقشاسى (بالاما ءسوزى) ەرتە زاماننان كەلە جاتقان سوز-بەلگى.

قازاق حالقىنىڭ سوناۋ كوشپەلى زامانىندا دا، اركىم ءوزىنىڭ ۇساق مالىنا ءوز بەلگىسىن باسقان. بەلگى باسۋ ادەتى ءالى دە بار.

مالدارى قوسىلىپ كەتكەن جاعدايدا، مالدارىن تەز اجى-راتىپ الۋ ءۇشىن، تەمىردەن سانداردى نەمەسە ارىپتەردى ءيىپ جاساپ، ونى بوياۋعا مالىپ، مالدارىنا بەلگى سالادى (جىلقى مالىنا تەمىردى وتقا قىزدىرىپ تاڭبا باسادى).

قاعازعا باسىپ جۇرگەنىمىز وسى بەلگى (شتامپ).

ءمور دە، ەرتە زاماننان قازاقتا بار نارسە. ونى پەچات ءسوزىنىڭ اۋدارماسى دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك.

مەتوديست-ادىسكەر

بۇل دا «كەرەمەت» اۋدارىلعان ءسوز. ادىسكەر، ءادىسقوي دەپ كۇرەسكە ءتۇسىپ جۇرگەن بالۋاندى ايتادى.

نۇسقاۋشىنى ەمەس. مەتوديستتى ءبىز اۋدارعان جوقپىز، تەك شالا قازاقتاردىڭ ءسوزىن ەنگىزىپ، تىلىمىزدەگى بۇرىننان بار دۇرىس ءسوزدى (نۇسقاۋشى)، قولدانىستان شىعارىپ جىبەردىك «اسىڭىز ءدامدى بولسىن» دەگەن دۇرىس ءسوزدى «اس بوسىن»-عا ايىرباستاعانىمىز سياقتى.

استى بەرىپ تۇرىپ «اس بولسىن» دەۋگە بولا ما؟ ەگەر بەرىپ تۇرعانىڭىز اس بولماسا، اسقا اينالىپ اس بولسىن دەۋگە بولاتىن شىعار، ال استى بەرىپ تۇرىپ «اس بوسىن» دەپ ايتۋ وتە سولەكەت، ورەسكەل ءسوز. (ءبىر ءارپىن ءتۇسىرىپ ايتادى.)

ريۋكزاك – ارقا قورجىن (دۇرىسى: دوربا) قورجىننىڭ ەكى باسى بار. سالت اتتى كىسى ونى ەرتوقىمنىڭ ارتقى جاعىنا بايلاپ قويادى.

جاياۋ جۇرگەندە، ەكى باسى بولعاندىقتان ارقاسىنا ەمەس، يىعىنا اسىپ الادى. سولاي ىڭعايلى.

ريۋكزاك دەگەنىمىز – ءتۇرى وزگەرگەن دوربانىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇرىنعى زاماندا دا، ارقاسىنا دورباسىن اسىپ الىپ، ەلكەزىپ جۇرەتىن كەزبەلەر بولعان. ءوزىمىز دە، 60-جىلداردىڭ باسىندا، شەشەلەرىمىزدىڭ قالىڭ شۇبەرەكتەن تىگىپ بەرگەن دورباسىنا كىتاپتارىمىزدى سالىپ، ونى ارقامىزعا اسىپ، مەكتەپكە بارىپ جۇردىك.

كىتاپتاردى بىلعاماسىن دەپ، سيا ساۋىتىمىزدى كىشكەنتاي قول دورباعا جەكە سالىپ، قولىمىزعا ۇستاپ جۇرەتىنبىز.

شالا قازاقتاردىڭ ءتىلىنىڭ بەلەڭ الىپ كەتكەندىگى سونداي، وسىنداي شالا قازاقتاردىڭ سوزدەرىن مەكتەپتە «ديالەكتى سوزدەر» دەپ وقىتىپ ءجۇر.

5-كىلاستىڭ قازاق ءتىلى وقۋلىعىنىڭ 84-بەتىن اشساڭىز تاباقتى – لەگەن، شاپاندى – جاداعاي دەيدى دەپ جازۋلى تۇر. تاباققا بەتىن جۋعان ادامدى نەمەسە لەگەنگە تاماق سالعان ادامدى قاشان كورىپ ەدىڭىز. شاپاندى جاداعاي دەمەيدى، جاداعاي تىگىلگەن استارسىز شاپان دەيدى. جاداعاي سىن ەسىمنىڭ ءسوزى (وزەننىڭ جاعاسى جاداعاي ەكەن).

وسى وقۋلىقتىڭ 58-بەتىن اشساڭىز: جۇمىرتقانى – تۇقىم، ماڭدايدى – ماڭلاي دەيدى دەپ جازعان.

تۋحۋم، مانلاي وزبەكشە سوزدەر.

بۇل دا شالا قازاقتاردىڭ ءتىلدى ءبۇلدىرىپ (بۇزىپ) جۇرگەنىنىڭ ءبىر مىسالى.

كونكي – سىرعي

بۇل اۋدارىلمايتىن اتاۋ ءسوز. قازاقشا – كانكي.

(ۆەلوسيپەد – بەلەسەبەد، ءشوفور – شوپىر، ماشينا – ما-شينە، تراكتور – تراكتىر، پوەزد – پويىز، بۋلدوزەر – بۇلدەزىر، پەچ – پەش، پوچتا – پوشتا، تۋفلي – ءتوپلي ت. ب.

كانكيمەن سىرعانايدى، كانكيدى تەبەدى. سىرعي، تەپكي دەپ اۋدارىپ ءتىلىمىزدى بايىتقان جوقپىز، ءتىلىمىزدى شۇبارلادىق. ەلدى سوزدەن شاتاستىردىق.

سورت – سۇرىپ

سورت – ورىسشا ءسوز بولعانىمەن، بۇرىن قازاق تىلىندە وسى قالپىندا قولدانىلعان (1ء-شى سورتتى ۇن، سورتتالعان، سورت-تالدى) اۋدارا الماعاندىقتان ەمەس. ءتىلدى ۇمىتقان ادامدار-دا، سول ءتىلدىڭ ۇندەستىك زاڭى، ەرەجەلەرى بولادى دەگەن تۇسىنىك بولمايتىن سياقتى.

ايتەۋىر ايتا بەرسەك قالىپتاسىپ كەتەدى دەيتىن ۇعىم بار. بۇل جەردە دە، كانكيدى «سىرعي» دەپ اۋدارعاننىڭ كەبىن كەلتىرگەن. سىرعانايدى سوزىنەن «سىرعي»-دى العانداي، سۇرىپتالدى سوزىنەن «سۇرىپ» دەپ الا سالعان. سورت ءسوزى – ورىس تىلىنەن كەلگەنىمەن، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىن بۇزبايتىن، ءارى سول ماعىناسىندا قولدانىلاتىن ءسوز. قازاق-شا «سازان» (بالىقتىڭ اتى) – ورىس تىلىندە دە، سول قالپىندا وزگەرتىلمەي ايتىلادى. سەبەبى بۇل ءسوز ورىس ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىن بۇزبايدى، ماعىناسى دا ورىس تىلىندە وزگەرمەيدى. ماشينەلەردىڭ جول ۇستىندە تىعىندا-لىپ تۇرىپ قالعانىن (كەپتەلىپ)، «تىعىن» دەپ جازۋ دا دۇرىس ەمەس. تىعىن دەپ – بوتەلكەنىڭ تىعىنىن ايتادى.

شامپان اراعىنىڭ اۋزىن اشقاندا، تىعىنىنىڭ اتىلعانىن تالاي كورگەن شىعارسىزدار.

كەپتەلىستى «كەپتەلەك» دەۋگە دە بولمايدى. شالا قازاقتاردىڭ تىلدەرىندەگى سوزدەردىڭ بۇزىلۋىنا بايلانىستى، بۇلاردىڭ ماقال-ماتەلدەرى، جۇمباقتارى ءبارى بۇزىلعان تۇسىنىكسىز سوزدەرمەن ايتىلادى.

«ۇلكەن سۋدا وتكەلەك بولاد، ۇلكەن جولدا كەپتەلەك بو-لاد» (بولادىنىڭ اياعىنداعى «ى» ءارپىن ءتۇسىرىپ ايتادى، سە-بەبى وزبەك تىلىندە «ى» ءارپى جوق). شالا قازاقتار «وتكەلدى – وتكەلەك، كەپتەلىستى – كەپتەلەك» دەپ ايتسا، ءبىز دە سولاي ايتىپ ءتىلىمىزدى بۇزۋىمىز كەرەك پە؟ وسى ماقالدى دۇرىس سوزدەر-مەن ايتساڭىز، بىلاي ايتىلادى (جازىلادى): «ۇلكەن سۋدىڭ وتكەلى بولادى، ۇلكەن جولدىڭ كەپتەلىسى بولادى». تاعى دا ماقال: «اقىماق باس ەكى قولمەن ەكى اياققا تىنىم بەرمەيدى».

شالا قازاقتاردىڭ تىلىندە «اقىماق باس ەكى اياقتى دوڭ-گەلەتەدى!» كوردىڭىز بە، اياقتارىن دوڭگەلەتىپ جىبەرەدى. «ەكى قوشقاردىڭ باسى، ءبىر تاباققا سىيمايدى». شالا قازاقشا: «ەكى قوراز ەن قوراعا سىيمايدى». ەن قورا دەگەن ءسوز جوق. ەن – مالعا سالىناتىن بەلگى. ورىسشا سوزدەردىڭ ءبارىن اۋدارا بەرۋگە دە بولمايدى. بۇل دا ءتىلدى ۇمىتقان ادامدار-دىڭ ىستەپ جۇرگەن بىلىقتارى.

ءبىز – ءوزىمىزدىڭ ءتىلىمىز بار ۇلتپىز. ءوز ءتىلىن جاقسى بىلەتىن ادام، باسقا تىلدە ايتىلعان سوزدەردى ماعىناسىنا قاراپ، ونى ءوز تىلىندە جازادى (ايتادى). ءوز تىلىندەگى سوزدەردى ەركىن پاي-دالانادى.

گرۋنتوۆايا داروگا – قارا جول. قارا جول قازاقتىڭ ءتول ءسوزى. ەندى تىلىمىزگە شالا قازاقتاردىڭ سوزدەرى ەنىپ «توپىراق جول» دەپ ءجۇرمىز.

«دوماشنىي تۆوروگ – ءۇي سۇزبەسى». ءتىلى جوقتاردىڭ اۋدار-عان سوزدەرى. قازاقتىڭ ءوز تىلىمەن ايتساق، قولدىڭ ىرىمشىگى (قولدان جاسالعان ىرىمشىك). سۇزبە دەگەن – ىرىمشىك ەمەس، قاتىق. داكەدەن (مارلىدەن) دوربا جاساپ، دورباعا ايراندى قۇيىپ، سۇزەدى. سارى سۋى اعىپ كەتكەن سۇزبەنى – قاتىق دەيدى.

ودان قۇرت تا جاسايدى. بۇل دا، ءوز ءتىلىن ۇمىتقان ادام-داردىڭ وزگە تىلدەن دە سوزدەردى اۋدارىپ قارىق قىلماي-تىنىنىڭ ءبىر كورىنىسى. شالا قازاقتاردىڭ بۇزىلعان سوزدەردەن ءتىل قالىپتاستىرىپ العان دەۋىمىزدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، وسى بۇزىلعان سوزدەردىڭ وسى قالپىندا جىكتەلىپ، سەپتەلەتىندىگىندە.

شالا قازاقتاردىڭ وسى شۇبالاڭقى سويلەمدەرىندەگى سوزدەرى، اۋىزشا ايتقاندا وسىلاي وزگەرىپ، مۇمكىن ءسوزى «مۇكىن» ال تۇلعالاردىڭ، جۇرگىنشىلەردىڭ سوڭىنداعى -لار، -لەر كوپتىك جالعاۋلار -دار، -دەر، -گە اينالىپ، «ڭ» دىبىسى «ن» دىبىسىنا وزگەرىپ تۇلعادارىن، جۇرگىنشىلەردىن بولىپ ايتىلادى.

قازاق تىلىندەگى سوزدەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ وزگەرتىلۋى اياق اس-تىنان بولعان جاعداي ەمەس، شالا قازاقتاردىڭ تىلدەرىندەگى سوزدەرى «ديالەكتى سوزدەر» دەگەن جەلەۋمەن ەنگىزىلگەن.

قازاق ءتىلى شالا قازاقتاردىڭ تىلىنە كوشىرىلگەن (الماستىرىلعان).

زاڭ                                                زاڭناما

رۇحسات قاعازى                         رۇحساتتاما

دەرەك                                           دەرەكتەمە

ءتىزىم                                             تىزىمدەمە

سىناق (الۋ)                              سىناما (الۋ)

تۇسىنىك                                        تۇسىنىكتەمە

ارىز                                            ارىزناما

ماقتاۋ قاعازى                        ماداقتاما

قۇجات تولتىرۋ                       قۇجاتتاما

نۇسقاۋ                                        نۇسقاما

ءومىربايان                                   تۇينەكتەمە

ءسوز جۇمباق                              ەرمەكتەمە

سۋرەتتەۋ                                   سۋرەتتەمە

كوركەمدەۋ                                كوركەمدەمە

ورنەكتەۋ                                   ورنەكتەمە

اسكەردىڭ (كيىمى)                    اسكەري (كيىم) وزبەكشە: اسكاري

اسكەرلىك (ءتارتىپ)                  اسكەري (ءتارتىپ)

يماندىلىق                             يماناۋي

قازاقشىل                                 قازاقي

كاسىپتىك (ءبىلىم)                      كاسىبي (ءبىلىم) وزبەكشە: كاسابي

ادەبيەتتىك (ءتىل)                     ادەبي (ءتىل) وزبەكشە: ودابي

زاڭدىلىق                                  زاڭي (وزبەكشە: زانگي)

سىنشىل (ادام)                      سىني (ادام)

ادامشىلىق                            ادامي (وزبەكشە: ينسوني)

عىلىمنىڭ (جەتىستىكتەرى)  عىلىمي (يلمي) جەتىستىك

مادەنيەت (جۇرنالى)           مادەني جۇرنال (وزبەكشە: موداني)

ءدىن ۇيىمدارى                        ءدىني ۇيىمدار (وزبەكشە: دينيي)

وسى سوزدەردىڭ سوڭىنداعى جالعاۋلارىنا قاراپ، وزبەك-شەدەن بۇرمالانعان سوزدەردى شالا قازاقتاردىڭ تىلىمىزگە ەنگىزىپ، قازاقشا سوزدەردى قالاي قولدانىستان شىعارىپ جىبەرگەنىن كورەمىز.

ءتىلدىڭ بۇزىلعاندىعى سونداي كەيبىر سوزدەردىڭ دۇرىسى قايسى، قاتەسى قايسى، كەز-كەلگەن ادام اجىراتا المايتىن جاعدايعا جەتكەن.

1. اسحانا – تاعامجاي

2. دارەتحانا – اجەتحانا

3. بالاباقشا – بوبەكجاي بالاباقشا ت. ب.

دارەتحانا – دارەت الاتىن ورىن، اجەتحانا – اجەت الاتىن ورىن.

بالاباقشا – بالالاردى تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن باعىپ بەرەتىن جەر. بوبەكجاي تۇسىنىكسىز ءسوز.

نەگە تۇسىنىكسىز؟ سەبەبى «بوبەك» قازاقشا ءسوز، «جاي» وزبەكشە ءسوز. جاي دەپ – وزبەك تىلىندە ءۇيدى ايتادى. ەندى بوبەكجايدى قازاقشاعا اۋدارساڭىز بوبەكتەر ءۇيى (دەتدوم) دەگەن ءسوز شىعادى.

مىنە، دۇرىس ءسوزدى (بالاباقشانى) قانداي سوزگە ايىرباس-تاپ ءجۇرمىز.

ءتىپتى «بوبەكجاي بالاباقشا» دەپ ەكى زات ەسىم ءسوزدىڭ ءبىرىن-بىرى قايتالاپ وسىلاي جازىلۋىنىڭ ءوزى، ءتىل ەرەجەسىنە مۇلدە قايشى. ساد ءسوزى – قازاق تىلىندە بالاباقشا دەپ تە ايتىلادى.

دەتسكيي ساد – بالالاردىڭ بالاباقشاسى ياسلي-ساد – سابيلەردىڭ (بوبەكتەردىڭ) بالاباقشاسى.

3. «ءسابيجاي» – (ياسلي-ساد).

بۇل جەردە دە، «ءسابي» ءسوزىنىڭ اياعىنا وزبەكشە «جاي» ءسوزىن تىركەي سالعان. «ياسلي-ساد»، «دەتسكيي ساد» سوزدەرىنىڭ اياعىنا ورىستار نەگە «دوم» ءسوزىن تىركەمەگەن دەپ ويلاماعان. ەگەر وسى سوزدەردىڭ اياعىنا «دوم» ءسوزىن تىركەسە، جەتىم سابيلەردىڭ ءۇيى بولىپ شىعار ەدى. ال شالا قازاقتار وزبەكتىڭ «جاي» ءسوزىن تىركەۋ ارقىلى «ياسلي-سادتى» جەتىم سابيلەردىڭ ءۇيى قىلىپ شىعارعان. ءتىپتى ءسابي مەن بوبەكتىڭ ايتىلۋى ءار ءتۇرلى بولعانىمەن ماعىناسى باۋىر، ءىنى نەمەسە اكە، كوكە سياقتى ءبىر ءسوز ەكەنىن دە تۇسىنبەگەن.

ءسابي، بوبەك، كىشكەنتاي نارەستە، پەرىشتە دەپ، ءالى ءتىلى شىقپاعان، جۇرە المايتىن، ءوز بەتىمەن تاماق ىشە الماي-تىن 2 جاسقا دەيىنگى كىشكەنتاي بالالاردى ايتادى. «بوبەك» ءسوزىن «بوبەكجاي» دەپ بالاباقشاعا تەلىگەن دە، «ءسابي» ءسوزىن «ءسابيجاي» دەپ ياسلي-سادقا تەلىگەن. وسىلايشا ءبىر ماعىنا بەرەتىن ەكى ءسوزدى (سينونيم سوزدەردى)، بىر-بىرىنەن اجىرا-تىپ جىبەرگەن. دۇرىسى: سابيلەردىڭ نەمەسە بوبەكتەردىڭ بالاباقشاسى. 

ءسابي ەدىڭ، بالالىق شاعىڭداسىڭ، اتاڭ قالاي سەنى ويلاپ ساعىنباسىن. جارقىراسىن جۇلدىزىڭ تۋ بيىكتەن، عاسىر بويى شاتتىعىڭ جالىنداسىن.

بۇل سابەتاي سىپاتايدىڭ 5 جاسار بالاعا ارناعان ولەڭى. بالانىڭ سابيلىك كەزەڭىنەن بالالىق شاعىنا وتكەنىن جازىپ وتىر.

«تەلىم باستىعى». «جەر تەلىمدەرى» تەلىم-شالا قازاقتاردىڭ تىلدەرىندەگى وزبەكشەدەن بۇرمالانعان ءسوز. وزبەكشەسى: «تيليم».

وزبەكتەردە «ءى» دىبىسى جوق. قازاقشاسى: «ءتىلىم». جەر تىلىكتەرى، جەر تىلىمدەرى.

شالا قازاقتاردىڭ «تەلىمىن» تالداپ كورەيىك. قازاق تىلىندە قانداي ماعىنا بەرەدى.

تەلىمنىڭ ءتۇبىرى – تەلۋ. قازاقتا ءوز تولىنەن جەرىپ كەتكەن مالدىڭ ءتولىن، ەكىنشى ءبىر مالعا تەليدى. تەلۋ دەپ – وسىنى ايتادى. شالا قازاقتاردىڭ «تەلىمىنىڭ» قازاق تىلىندەگى ماعىناسى وسى.

تەلىم باستىعى دەگەن ءسوزدى – ءتىلىم باستىعى دەپ تۇسىنەمىز بە، الدە تەلۋ باستىعى دەپ تۇسىنەمىز بە؟

دۇرىسى: ءبولىم باستىعى. جەر تەلىمدەرى دە، بۇزىلعان ءسوز.

دۇرىسى: جەر بولىكتەرى، بولىنگەن جەرلەر. ءتىپتى كوزگە كورىنىپ تۇرعان قاتە سوزدەرىنىڭ ءوزىن، تىلىمىزگە ەنگىزىپ جىبەرگەن. جاتاتىن ورىن – جاتىن ورىن، كەڭەسشىلەر توبى – اقىلداستار توبى ت. ب.

وسىنداي قاپتاعان بۇزىلعان سوزدەر، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىن جويىپ، قازاق ءتىلىن شالاجانسار كۇيگە تۇسىرگەن. ايتايىن دەگەن ويىڭدى تۇسىنىكسىز سوزدەرمەن جازىپ، ونىڭ ماعىناسىن ءوزىڭنىڭ تۇسىندىرە الماۋىڭنان وتكەن سوراقىلىق جوق شىعار.

عىلىمي-مادەني تانىمدىق جۇرنال. وسى سويلەمدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى.

عىلىمدى، مادەنيەتتى تانىتاتىن جۇرنال ما؟ الدە عىلىم مەن مادەنيەتتى تانۋ جۇرنالى ما؟

تانىم-تانۋ دەگەن ءسوز بە، تانىتۋ دەگەن ءسوز بە؟

شالا قازاقتاردىڭ سوزدەرىنەن قۇراستىرىلعان سوزدىكتىڭ 6-شى ءبولىمىن قاراڭىز.

وسىنداي تۇسىنىكسىز سوزدەردى ديالەكتى سوزدەر دەپ ءجۇرمىز.

كەڭەس وكىمەتى كەزىندە شىعارىلعان وقۋلىقتاردا مىنان-داي ەسكەرتۋ بار (شالا قازاقتارشا: ەسكەرتپە):

«قازاق تىلىندە، قازاق تىلىندە سويلەيتىن ادامداردىڭ بار-لىعىنا تۇسىنىكتى، زاماندار ەلەگىنەن وتكەن، ابدەن سۇرىپ-تالعان، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىنە ءتۇسىپ قالىپتاسقان، ەلدىڭ ءبارى بىلەتىن، ەلدىڭ بارىنە ورتاق، ادەبيەتتىك ءتىل بار. جازعاندا دا، ءتىپتى سويلەگەندە دە وسى ادەبيەتتىك ءتىلدى قول-دانۋ قاجەت» (1971-جىلى شىققان، 5-كىلاسقا ارنالعان قازاق ءتىلى وقۋلىعى. قۇراستىرعان ق. احانوۆ).

بۇل جاي جازىلا سالعان ءسوز ەمەس. ەگەر وسىنى ەستە ساقتاماسا، ءتىلدىڭ شۇبارلانىپ بۇزىلاتىنى جونىندەگى ەسكەر-تۋ. ءبىز وسىعان نازار اۋدارمادىق. تۋرا وسى بەتتە قىسقاشا ديالەكتى سوزدەر تۋرالى مالىمەت بار. ول كەزدە ءتىلدىڭ بۇزىلۋى كازىرگىدەي جاپپاي بەلەڭ الىپ كەتپەگەندىكتەن، بۇل ماسەلەگە ونشا نازار اۋدارماعان. قازاقستاننىڭ كەيبىر اۋداندارىندا كىلتتى – اشار، ات قورانى – ابزار، ارقاندى – قوقان، وتەنى – ءجۇدا، ۇلكەندى – ءنان، دەيتىن ديالەكتى سوزدەر كەزدەسەدى دەپ جازعان. ءبىراق بۇل سوزدەر قالاي پايدا بولعان، ماعىناسى بار سوزدەر مە، قاي تىلدە قانداي ماعىنا بەرەدى، نە سەبەپتەن قاتە سوزدەردى قولدانىپ ءجۇر، ول جونىندە ەشتەڭە ايتىلماعان. ول كەزدە ات قورانى – ابزار دەسە، كازىر قورانى – سيىرحانا دەپ ءجۇر. ۇلكەندى – ءنان دەسە، ەندى «ءنان» نەمەسە «ءداۋسى» دەپ ءجۇر. بۇرىن تەك شەكارالىق اۋدانداردا بايقالسا، مۇنداي سوزدەر، ەندى بۇكىل قازاقستانعا تارالىپ، ادامدار ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى تۇسىنبەيتىن جاعدايعا جەتتى. جوعارىداعى، تەك قانا ادەبيەتتىك ءتىلدى قولدانۋ قاجەت دەگەن ەسكەرتۋ مەن شالا قازاقتاردىڭ سوزدەرىنەن قۇراستىرىلعان سوزدىكتەگى سوزدەردى سارالاي وتىرىپ، مىنانداي قورىتىندى شىعارۋعا بولا-دى. ديالەكتى سوزدەر دەگەنىمىز – ءتىلدى بۇزىپ سويلەپ جۇرگەن ادامداردىڭ تىلدەرىندەگى، ادەبيەتتىك تىلگە جاتپايتىن، شىعۋ تەگى (پايدا بولۋى) زەرتتەلمەگەن، ساراپتالماعان، تۇسىنىكسىز بۇزىلعان سوزدەر. ال ديالەكتىنىڭ ءوزىنىڭ انىقتاماسىن مۇنىڭ الدىندا ايتقانبىز. «ديالەكتى دەگەنىمىز – ءار ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ تىلدەرىندەگى تىلدىك دىبىستىق ۇندەستىكتەرىنىڭ ايىرماشىلىقتارى». نەگە بۇزىلعان سوزدەردى ديالەكتى سوزدەر دەيدى؟

سەبەبى ادامداردىڭ تىلدەرىنىڭ بۇزىلۋى ءتىلدى بۇزىپ سويلەۋى، ءتىلدىڭ وسى دىبىستىق ۇندەستىگىنە تىكەلەي بايلانىستى.

ءبىراق بۇزىلعان سوزدەر بارلىق ۇلتتاردىڭ تىلىندە بىردەي ماعىنا بەرمەيدى. بۇزىلعان سوزدەردىڭ ەكى جاعى بار. قازاق حالقى ءۇشىن مۇنىڭ ەكى جاعى دا، شالا قازاقتاردىڭ سوزدەرى دەپ ايتىلادى. ءتىلدىڭ بۇزىلۋى اسقىنىپ، بۇزىلعان سوزدەر كوبەيىپ كەتسە، ءتىل ارالىق وتپەلى كەزەڭنىڭ ءتىلى، ياعني شالا قازاقتاردىڭ ءتىلى پايدا بولادى. قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ، ءوزىنىڭ تىلدىك دىبىس ۇندەستىگىنەن ايىرىلىپ، قاتتى بۇزىلۋى، شالا قازاقتاردىڭ وزبەكشەگە قاراي كوشە باستاعان ءتىل ارالىق تىلدەرىنىڭ، بۇكىل قازاقستانعا تارالىپ، بەلەڭ الىپ كەتكەندىگىندە. شالا قازاقتار وزدەرىنىڭ ءتىل ارالىق تىلدەرىن ەنگىزۋدە وتە بەلسەندىلىك جاساپ، ديالەكتى سوزدەر دەگەندى كەرىسىنشە پايدالانعان. قازاق حالقى دا، ەرتە زامانداردان-اق، ءتىلدىڭ بۇزىلۋىنا ەرەكشە نازار اۋدارعان. ءتىلدى بۇزىپ سويلەگەندەردى «شالا قازاقتار» اتاندىرىپ، سول ارقىلى ولاردى وقشاۋلاپ، ۇرپاقتارىن ولاردىڭ تىلدەرىنەن ساقتان-دىرعان. شالا قازاقتاردىڭ وزدەرى دە، ۇرپاقتارى «شالا قازاق» اتانباس ءۇشىن، ولاردىڭ دۇرىس سويلەۋدى تەز ۇيرەنىپ، قازاقتاردىڭ اراسىنا تەز ءسىڭىسىپ كەتۋىنە جاعداي جاساپ وتىرعان. مۇنىڭ دالەلى نايمان رۋىنىڭ ىشىندەگى «شالا قازاق» رۋىنىڭ پايدا بولۋى.

بۇلار ەرتە زاماندا ساۋدا جاساي كەلىپ، قازاقتاردىڭ ارا-سىندا قالىپ قويعان ساۋداگەرلەردىڭ ۇرپاقتارى. كەيىن بۇ-لار تولىق قازاقتانىپ، ۇرپاقتارى ءوسىپ، ءبىر رۋلى ەلگە اينالعان. ال ءبىز، كەرىسىنشە ءتىلى بۇزىلعان ادامداردىڭ تىلىنە ەرىك بەرىپ (ديالەكتى دەپ)، ءتىلىمىزدىڭ وسىنداي جاعدايعا ۇشىراۋىنا جول بەردىك. وعان الىسقا بارماي-اق. وسى ءوزىمىز تۇراتىن جەردەگى مەكەمەلەردىڭ اتتارىنىڭ قالاي جازۋلى تۇرعانىنا نازار اۋدارساق-تا جەتكىلىكتى.

مەكەمەلەردىڭ اتتارى «الماتى قالاسى» نەمەسە «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» دەگەن سوزدەرمەن باستالادى.

ماسەلە، بۇل سوزدەردىڭ جازۋلى تۇرعاندىعىندا ەمەس، قالاي جازۋلى تۇرعاندىعىندا. وسى سوزدەردىڭ سوڭىندا، كەلەسى سوزبەن بايلانىستىراتىن جالعاۋلارى جوق. قۇر وزدەرى جەكە تۇر.

ادام دەنەسىنىڭ ءبىر جەرى جانسىزدانسا، سالبىراپ بوس تۇراتىنى سياقتى، بوس تۇر.

الماتى قالاسى

ءبىلىم باسقارماسى

№500 وقۋشىلار ءۇيى

مەملەكەتتىك كوممۋنالدىق قازىنالىق كاسىپورنى. بىر-بىرىمەن بايلانىسپاعان، اراسىندا تىنىس بەلگىلەرى جوق، ءبارى باس ارىپپەن جازىلعان وسى بوس تۇرعان سوزدەردى بايلانىستىرساڭىز بىلاي جازىلماي ما:

«الماتى قالاسىنداعى ءبىلىم باسقارماسىنىڭ №500 وقۋشىلار ءۇيى». قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەسى بويىنشا، سويلەم ىشىندە ادام اتتارى، جەر-سۋ اتاۋلارى عانا باس ارىپتەرمەن جازىلا-دى.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مەكە-مەسى» مۇندا دا سول جاعداي. جالعاۋسىز، ءبارى باس ارىپتەرمەن جازىلعان. دۇرىسى: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى». ءتىپتى كەيبىر مەكەمەلەردىڭ اتتارى جازۋلى تۇرعان تاقتايشادان، ولاردىڭ قانداي مەكەمە ەكەنىن دە اجىراتا المايسىز.

«ازاماتتارعا ارنالعان ۇكىمەت»

«مەملەكەتتىك كوورپوراسياسى» كوممەرسيالىق ەمەس اك-سيونەرلىك قوعامىنىڭ ماقانشى قالاسى بويىنشا فيليا-لى «الەۋمەتتىك تولەمدەردى ۆەدومستۆوارالىق ەسەپتەۋ ورتا-لىعى» دەپارتامەنتىنىڭ سوربۇلاق اۋداندىق بولىمشەسى. ورىسشا-قازاقشاسى ارالاسىپ كەتكەن، ءتىلى جوق ادامداردىڭ سوزدەرىمەن جازىلعان، تۇسىنىكسىز سوزدەردىڭ جيىنتىعى. شالا قازاقتاردىڭ ءوز تىلىندە جالعاۋسىز ايتساق «سوزدەر توپتاما-سى». مىنا مەكەمەنىڭ اتىنان دا ەشتەڭە تۇسىنبەيسىز.

«سوربۇلاق سيگناليزاسيا جانە بايلانىس ديستانسياسى فيليالى «قازاقستان تەمىر جولى» ۇلتتىق كومپانياسى» اكسيونەرلىك قوعامى، «سوربۇلاق ماگيسترالدىق جەلى».

وسىدان نە تۇسىنەسىز. تاعى ءبىر مىسال:

الماتى قالاسى ءبىلىم باسقارماسىنىڭ «سوربۇلاق قالا-لىق مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالارعا ارنالعان قوعامعا بەيىمدەۋ ورتالىعى» كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمە.

سول تۇسىنىكسىز تىلدەگى جالعاۋسىز سوزدەر، ورىنسىز قويىلعان باس ارىپتەر. دۇرىسى: «سوربۇلاق قالاسىنداعى مۇگەدەك بالالاردى قوعامعا بەيىمدەيتىن، مەملەكەتتىك مەكەمە».

تەمىر جول بەكەتىنىڭ باس ەنجەنەرى دەپ جازۋ ءۇشىن سول مەكەمەنىڭ ءوزىنىڭ ءۇش-تورت اتاسىنىڭ اتىن ءتىزىپ شىعۋ كەرەك. «سوربۇلاق قىزمەت سەرۆيس» اكسيونەرلىك قوعامى، فيليا-لى، تەمىر جول بەكەتىنىڭ باس ەنجەنەرى». شالا قازاقتاردىڭ وسىنداي تۇسىنىكسىز شۇبىرتپا سويلەمدەرىن قىسقارتىپ جا-زاتىن تاسىلدەرى دە بار. «الماتىقالابەزەندىرۋ»، «الماتى-قالاجارىق»، «الماتىتازالىق كتمك»، اجق اق ... باتىر ەتا ت. ب.

بۇل سويلەمدەر شالا قازاقتاردىڭ جەڭىلدەتىلگەن تىلدىك ادىسىمەن جازىلعان مەكەمەلەردىڭ اتتارى.

شالا قازاقتاردىڭ وسى شۇبىرتپا، شۇبالاڭقى سويلەم-دەرى قايدان باستاۋ الادى.

سوعان تاعى دا توقتالا كەتەيىك. ءبىزدىڭ ءبىر بايقاعانىمىز بۇلاردىڭ تىلدەرىندە قىسقا ايتىلاتىن جالقى ەتىستىك سوز-دەردىڭ دە جويىلىپ كەتكەنى. تەك بۇيرىقتى ەتىستىك سوزدەر عانا جەكە ايتىلادى، ءبىراق ولاردىڭ وزدەرى ەكى ءتۇرلى بۇزىل-عان نۇسقادا، -ساي، -سەي، -عىن، -گىن، -قىن سياقتى تۇسىنىكسىز جالعاۋلارمەن قوساقتالعان. (وتىر – وتساي، وتقىن، بار-بار-ساي، بارعىن، كەل-كەسەي، كەگىن، قال-قاساي، قاعىن. ت. ب.)

قالعان جالقى ەتىستىك سوزدەر ەكى نەمەس ءۇش سوزبەن قو-ساقتالىپ، ارىپتەرىن جوعالتقان نەمەسە سوڭعى بۋىندارى تۇيىقتالعان تۇردە ايتىلادى:

كەلدى –كەپ اعان (كەپاپتى)

كەلدىم – كەپاعام

كەلەمىن – كەلەم دەپ اتىرىم (جاتىرىم)

كەلەدى – كەلەم دەپ اتىپتى (جاتىپتى)

كەلەمىن – كەلەم عو (عوي)

كەلدى – كەپتى عو (عوي).

شالا قازاقتاردىڭ ءتىلىنىڭ جاپپاي ۇستەمدىك الىپ كەت-كەندىگىنەن، جالپى قازاق تىلىندە وسى جالقى ەتىستىكتەر سيرەك ايتىلاتىن بولدى.

شۇبالاڭقىلىقتىڭ ەكىنشى سەبەبى، سويلەگەندە دە، جاز-عاندا دا، سوزدەردى ورىندارىنا دۇرىس قويا المايتىندىق-تارىندا.

مالىم جوعالدى                  مالدارىم جوعالىپ قالىپتى.

اقشامدى جوعالتتىم        اقشام جوعالىپ قالىپتى.

اقشاڭ ءتۇسىپ كەتتى               اقشان قۇلاپ قالىپتى (قاپتى).

جاڭبىر باسىلىپتى          جانبىر ءبىتىپ قالىپتى.

جاڭبىر قۇيىپ ءتۇر            جاڭبىر ۇرىپ اتىپتى.

وسە باستادى                           ءوسىپ قالىپتى.

ءوسىپ تۇر                                   ءوسىپ تۇرىپتى.

سول جەردە تۇر                      سو يەردە تۇرىپ تۇرىپتى.

بىتەيىن دەدى                            بىتەيىن دەپ قالىپتى (اتىپتى).

ءبارى ايتىپ ءجۇر                    باردىقتارى ايتىپ جاتىپتى.

كەشە كەتىپتى                          كەشەسىن كەتىپ قالىپتى.

ماعان ريزا بولدى               ماعان ريزا بولىپ قالىپتى.

ماعان ۇناپ ءجۇر                   ماعان ۇناپ ءجۇرىپتى.

ۇناپ تۇر                                  ۇناپ تۇرىپتى.

وتكىزىپ جىبەرەيىك                جىبەرىپ جىبەرەيىك.

الىپتى                                    الىپ الىپتى (اپ اپتى)

گۇلدىڭ سۋرەتىن سالىپتى  گۇلىن سۋرەتىن جاساپ قويىپتى.

گۇلدىڭ سۋرەتىن سالىپتى  سۋرەتتەن گۇل جاساپ قويىپتى.

سۇراپ الماپپىن                 سۇراپ الىپ قالماپتىم.

ەرتە كەتەتىن                           ەرتە كەتىپ قالاتۇعىن عو.

جوعارىدا جازعانىمىزداي مەكەمەلەردىڭ اتتارىن قىسقارتىپ جازاتىن تاسىلدەرى سياقتى، بۇل جەردە دە، جەڭىلدەتىلگەن تىلدىك سويلەۋ (جازۋ) تاسىلدەرىن قالىپتاستىرىپ العان. اپ، كەپ، قاپ، بوپ، قىپ، ساپ، اپ اپتى بوپ قاپتى، كەپ قاپتى، وتساي، تۇساي، قاما، كەمە، تۇپ تۇپتى، اشى، ساشى، بوشى، كاز، قاز، ت. ب.