زامانىنا قاراي ادامى، ادامىنا قاراي ورتاسى قالىپتاساتىن قازىرگى قوعامدى ادىلەتسىزدىك پەن بەزبۇيرەكتىك جايلاپ بارادى. وزىنەن تۋعان بالاسىن وزگەگە تاستاپ كەتەتىندەر مەن ۇكىلەگەن اق ءۇمىتىن اياق استى ەتىپ، قارتايعان شاعىندا ىشتەن شىققان شۇبار جىلان – ۇل-قىزدارى ءوز اتا-اناسىن وزەككە تەبەتىن جاۋىزدىق پايدا بولدى. مۇنداي قاتىگەزدىكتىڭ بۇلتارتپاس دالەلى −وزىمەن-وزى بۇيىعى تىرشىلىك كەشىپ، سۇرىقسىز كۇيگە تۇسكەن، قوعامنان قاراسىن ۇزگەن «جاپانداعى جالعىز ءۇي» − قارتتار ءۇيى. جىلدان جىلعا قارتتار ينتەرناتىن پانالايتىندار سانى ءوسىپ كەلەدى. قورقىنىشتى جايت. الايدا مۇنى قالاي تەجەپ، قوعامعا توقتاۋ ايتۋعا بولادى؟ ساۋال كوپ، جاۋاپ جوق...
ءبىزدىڭ حالىقتا قارتتار ءۇيى مۇلدەم بولماعان. قازاق قارتىن تەنتىرەتپەگەن. قايتا «كونەكوز قارت، قازىنالى قاريا» دەپ ەگدە تارتقان جاندارعا ەرەكشە قۇرمەت كورسەتكەن. قارتتار ءۇيى دەگەن سۇمدىق كەڭەس ۇكىمەتىن تۇسىندا قالالى جەرلەردە، ونىڭ وزىندە تەك ورىس جانە باسقا دا ۇلتتارعا ارنالىپ سالىندى. كەيىن سول قىزىل وكىمەت تاربيەلەگەن ماڭگۇرتتەر دە اتا-اناسىنان كەرى اينالىپ، قارتتار ءۇيىن اپارىپ تاستايتىن بولدى. 70 جىل بويى ساناسى ۋلانىپ، ءدىنسىز، ءتىلسىز بولىپ وسكەن ۇرپاق قارتتىڭ ءقادىرىن قايدان ءتۇسىنسىن؟! جىل ساناپ قاراۋسىز، باسپاناسىز قالعان قارتتاردىڭ كوبەيۋ سەبەبىن اركىم ءار ءتۇرلى توپشىلايدى. بىرەۋلەر «تاعدىر» دەپ قاراسا، ەكىنشى ءبىرى باۋىرمالشىلدىقتىڭ جوقتىعىن، اعايىن اراسىنداعى الشاقتىقتى كىنالايدى. سانانى تۇرمىس بيلەيدى دەپ، بار كىنانى تۇرمىسقا ارتا سالاتىندار دا جەتەرلىك. ءبىراق، «نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ» دەمەكشى، جاس شاعىندا بالا تاربيەسىنە دۇرىس كوڭىل بولمەگەن سول قارتتاردىڭ وزدەرىنىڭ دە كىناسى بار شىعار. بالاسىن بالاباقشاعا تاستاپ كەتە بەرەتىن اتا-انادان ۇلگى العان بالا «ۇيادان نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى» ەمەس پە؟ جۇگەنسىز كەتكەن جاستاردىڭ اتا-اناسىن سىيلاماۋىنان، كەلىننىڭ اتا-ەنەگە قىر كورسەتىپ، كۇتىم جاساماۋى، وزىننە تۋعان ۇل-قىزدارىنىڭ يمانسىزدىعى قارتتاردى تەنتىرەتىپ جىبەردى. وسىنداي اتا-انادان گورى قاراقان باستىڭ قامىن ويلايتىندار كوبەيگەندەر ەسەبىنەن قارتتار ءۇيى دە جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى.
ەلىمىزدىڭ ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ 2006 جىلعى جۇرگىزگەن ەسەبى بويىنشا، قازاقستاندا مۇگەدەكتەر مەن قارتتارعا ارنالعان ينتەرنات-ۇيلەر كوبەيۋدە. 2008 جىلعى مالىمەتتەردە ەل بويىنشا 67 قارتتار ءۇيى تىركەلىپ، وندا 12 مىڭ قارت ورنالاسقان بولسا، 2012 جىلى قارتتار ءۇيىنىڭ سانى 87 –دەن اسىپ جىعىلعان. مۇندا 35 مىڭعا جۋىق قازاقستاندىق تۇرادى. ونىڭ 45،5 پايىزىن ايەلدەر قاۋىمى قۇرايدى. بۇل نەبارى 17ملن. حالقى بار ءبىزدىڭ مەملەكەت ءۇشىن تىم جوعارى كورسەتكىش. ماقتانارلىق ەمەس، ارينە! ۇلتتىڭ ۇساقتانىپ، يماننىڭ السىرەپ، سانانىڭ قۇلدىراپ بارا جاتقاندىعىنىڭ كورىنىسى.
جاقىندا الماتى قالالىق ارداگەرلەر ۇيىنە باس سۇقتىق. قارتتار ءۇيىنىڭ جۇمىسكەرى اقىلبەكوۆا بەگايىم حانىمنان قارتتار جاعدايىنا بايلانىستى ءبىراز جايتتى سۇراپ، بىلدىك. ونىڭ ايتۋىنشا، مۇندا ايىنا كەم دەگەندە 2-3 ادام كەلىپ تۇسەدى. ورتا ەسەپپەن جىلىنا 15-18 شاقتى قارت ورنالاسادى. بىلتىرعى 2012 جىلعى جالپى ەسەپتە 326 ادام تىركەلسە، بيىلعى باستاما ەسەپتە 313-كە جەتىپ وتىر. سونىڭ 112ء-سى – قازاقتار. جاسى جەتكەندەر ومىردەن وزادى، بىر-ەكى ايدا ورىندارى قايتا تولىعادى. بۇل ۇيدە اق ساقالدى، اق سامايلى اتا-اجەلەرىمىز، تالاي جىل بەينەت كەشكەن قاريالار مەن كەۋانا-قارتتارىمىز، ءارتۇرلى توپتاعى مۇگەدەك جاندار، مەملەكەت كومەگىن قاجەت ەتەتىن جانە جالعىزباستى ادامدار تۇرادى. ال «ارداگەرلەر» ءۇيى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ءاليا ورازقۇلوۆا: «ينتەرناتقا جاسى 70-تەن اسقان جاقىندارى، بالا-شاعاسى جوق زەينەتكەرلەر مەن مۇگەدەك جاندار كەلەدى. باسىم كوپشىلىگى ورىس ۇلتى، ودان كەيىن قازاق قاريالارى.ولاردىڭ العاش تۇسكەن ايىندا كوپشىلىك قوعامعا بەيىمدەلۋى قيىن. ول ءۇشىن ارنايى پسيحولوگ ماماندار جۇمىس جاسايدى. العاشقى جاردەم كورسەتەتىن مەدبيكەلەر دە بار. جاقسى جاعدايدىڭ ناتيجەسىندە ولار ۇزاق عۇمىر كەشەدى»، -دەيدى.
«ارداگەر» دەگەن اتاۋى بار «سىيلى» ءۇي بولسا دا، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، كارىلىك كەلگەندە جەتىمدىك كۇيىن كەشكەن جارىمجان جانداردىڭ باسپاناسى دەۋگە بولادى. مۇنداعى ءار قارتتىڭ جۇزىنەن مۇڭ، كوز جانارىنان ەشكىم ۇعا بىلمەس قاياۋدى كورۋگە بولادى. قارتتىق كەلگەندە جاس كۇنىندەگى بەينەتتىڭ زەينەتىن كورىپ، نەمەرە يىسكەپ، جىلى ۇيدە ءومىر سۇرگەنگە ەشتەڭە جەتپەيدى. مەملەكەتتىڭ ءتورت مەزگىل بەرگەن تاماعى دا، جاردەمشى بولعان جاندار دا، ءوزى سەكىلدى تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن تارتىپ جاتقان زامانداستارىنىڭ اڭگىمەسى دە ءوز ۇيىنە جەتپەيتىنى حاق. الايدا، تىرشىلىكتىڭ تاۋقىمەتىن سىلتاۋ ەتىپ، كوز تويمايتىن قۇنسىز دۇنيەگە قۇنىققان بۇگىنگى جاستار «قاۋساعان قاسىرەتتى قاريالارمەن» ساناسار ما؟!
جۇمىر باستى پەندە جاراتقاننان ۇزاق عۇمىر سۇرايمىز. الايدا ۇزاق عۇمىردىڭ سوڭى نەمەرەلەرىن يىسكەۋگە زار بولىپ ءتورت قابىرعانىڭ ىشىندە قامالىپ وتەر بولسا، ءومىردىڭ ءمانى جوعالسا، وندا ۇزاق عۇمىردىڭ ماڭىزى قانشا؟! مۇندايدا «ونشا تەر ەمەس ەدى-اۋ پاتەرىڭ دە، وسىندا تاستاپ كەتتىڭ اكەلدىڭ دە، سىناپتاي سىرتىن بەرسە تۋعان بالاڭ، تىرىدەي ولگەنى عوي اكەنىڭ دە» دەگەن «قارا شالدىڭ» مونولوگى ويعا ورالادى.
ۇلجان بوكەنتاي قىزى
پىكىر قالدىرۋ