(جاركەن بودەش ۇلى جازعان تۋعان جىر جىرلارىنا ارنالعان ليريكالىق تولعانىس)
ءجا، جاركەن بودەش ۇلى تۋرالى تۇگىنەن تۇبىنە دەيىن بىلەمىن دەسەم ۇيات بولار. ولەڭ ءسوز ونەرىنەن شامالى بىلەم دەسەم، بويعا قۋات بولار، ويعا سۋات بولار، سەزىمگە شۋاق بولار. اقىلعا دا ار اينالىپ قونار...
نەگە؟
ونەر دۇنيەگە كەلگەلى، ولەڭ دۇنيەگە كەلگەلى سان بوزداق، سان تارلان «تۋعان جەر» اياسىندا سان ساپىرىپ، تالاي تاقىرىپ تارتتى. اعىنان جارىلىپ ساۋىپ-سارقىپ ايتتى. التىن بەسىك، اسىل ايماق، وردالى وتان، جەرۇيىق جەردى، دارحان ەلدى جىرلادى. ءمارمار ءتىلدى مارجان سوزبەن سىرلادى. توقسان توعىز تولعادى. قاسيەتىن قالقىپ قوزعادى. ءبىراق سونىڭ ءبارى، سونىڭ ءنارى جاركەن جازعان «تۋعان جەردەن» وزبادى. ونى سان قايتالاپ وقىساڭ دا، جاڭادان تۋىپ، سونىدان تۇلەپ توزبادى.
ەندەشە اقىن ءوزى تولعاسىن، ءوزى قوزعاسىن، ءوزى جىرلاسىن، ءوزى سىرلاسسىن. بىزگە تىڭداۋ عانا كەرەك:
تۋعان جەردىڭ قار-مۇزى،
ىزعارىڭمەن جۋىندار.
تۋعان جەردىڭ بال قىزى، –
بۇرىمىڭمەن بۋىندىر.
تۋعان جەردىڭ بۇلاعى، –
تولقىنىڭمەن ات مەنى،
تۋعان جەردىڭ جىلانى، –
شىرىلداتىپ شاق مەنى.
تۋعان جەردىڭ شەڭگەلى، –
تىرنا اياماي بەتىمدى.
تۋعان جەردىڭ جەلدەرى، –
اۋزىما قۇي ءوتىمدى.
تۋعان جەردىڭ دوڭىزى، –
قۇرساعىمدى جارىپ كەت.
تۋعان جەردىڭ قوڭىزى، –
دومالاتىپ الىپ كەت.
تۋعان جەردىڭ قاسقىرى، –
كەمىر اقىن سۇيەگىن.
تۋعان جەردىڭ تاس-قىرى، –
سەنى وسىلاي سۇيەمىن!
(جاركەن بودەش ۇلى)
عالامات، عايىپ.
عايىپ بولعاندا، تۋعان جەردىڭ التىن، اسىل، باعالى بايلىعى ەمەس، ەڭ ناشار، ەڭ ارزان «دوڭىزى» مەن «قوڭىزى» دا جاۋھارداي جاقۇتقا، گاۋھارداي بايلىققا، باعاسىز باقىتقا اينالىپ كەتكەن. ولەڭ-ونەر ءسوز قۇدىرەتىمەن تازارىپ، مولدىرەپ جۇرەككە جەتكەن.
اۋەلى، تۋعان جەردە، تۋعان ەلدە تارىداي تامشى جاماندىق بولمايدى، جاقسىلىعى سولمايدى، ونى باسقا ەلدىڭ، جات جەردىڭ ءارقانداي اسىلى، التىنى ورنىن باسا المايدى، باعاسىن تولتىرا المايدى دەپ بىلەتىن، سەرى-سەتەر سەزىنەتىن، سال-سەرى اقىن جاكەڭنىڭ جايساڭ جانىندا، اقىندىق قانىندا ەش جاماندىق بولمايدى. تۋعان جەردىڭ دالاسىنداي اڭقىلداپ، اققۋ-قازىنداي قاڭقىلداپ، مولدىرەتىپ جىر توگەدى. شۇلەن سۇلۋ سىر توگەدى. سوسىن ساعىنىشىنان ساز ويناپ، ساز ويلاپ، ەركە مۇڭىنان ناز ويناپ، تۋعان جەردىڭ بال قىزىنىڭ بۇرىمىنا ورالىپ، ويلى سوزىنە ويانىپ، تۇنىعىنا جۋىنىپ، جامانىنا سۋىنىپ، دوڭىزىنا جاردىرىپ، قوڭىزىنا اۋناتىپ، قاسقىرىنا كەمىرتىپ، شەڭگەلىنە جەمىرتىپ، جىلانىنا شاقتىرىپ، باعالىسىنا باقتىرىپ، تۋعان جەرىن – تاس بۇلاق جىرمەن تامىلجىتادى، تاسىتىپ جىرلايدى...
ءيا، جاكەڭنىڭ وسىناۋ جىرىن وقىعاندا، قولقا-باۋىرىڭدى قوپارىپ، جۇرەگىڭدى قوتارىپ، تۋعان جەرگە سىيعا سىيلايسىڭ-اۋ، ءسىرا، اقىن جاندى، تۋىس قاندى، اعايىن.
ءجا، جاكەڭنىڭ جىردان جارالعان جانىن ۇققان «جات جەردە» ءجۇرىپ، ساعىنىشى جۇرەگىنە بۇققان اردا ازامات، ارلى ادامداردىڭ ءبارى دە، جاكەڭنىڭ بۇل جىرىن وقىعاندا ونى ىزدەيدى، ارتىنان جۇگىرەدى، سەزىمىنە جۇگىنەدى، ەرلىگىنە ەلىتەدى، ەلدىگىنە ەرلەنەدى، سۇلۋلىعىنا سەرىلەنەدى، ەلىن ساعىنادى، جەرىن اڭسايدى. سوندا بارىپ:
- جاكە-اۋ، ىستىق باۋىرىڭدى جازشى، «تۋعان جەر» بولشەگى بار ءبۇيىرىڭدى اششى، تۋعان جەر ولكەدەي قاسيەتتى «بۇيرەگىڭە» - بۇيىرىڭە باسىمدى قويايىن، «زارىعىمدى» جويايىن، جاستىق ەتەيىن، «جات جەردەن» كەتەيىن، – دەپ اقىن اينالاسىنان كەتە الماي، الىسقا ۇزاپ جەتە الماي، ارپالىسقان اساۋ ارعىماق سەزىممەن اقجارماداي جارىلاسىز، بوساپ بورداي ەگىلەسىز، ۇكى قاۋىرسىنىنداي ۇلپىلدەيسىز، توپىراق جىردىڭ يىسىنە ءييسىز، تۋعان جەردىڭ قۇتىنا قۇنىعاسىز، تۋعان جەردىڭ قۇدىرەتىنە سەمىرەسىز...ءيا، ءسوز راسىن ايتسىن، اقىن ءوزى جىرلاسىن:
تاس بار دەپ بۇيرەگىمدە دارىگەرىم،
جارىمنىڭ ۇيالادى ارىنە مۇڭ.
دوستارىم، بالالارىم بايەك بولىپ،
باعادى قاباعىمدى ءبارى مەنىڭ.
شاڭ جۇتقان قازاناتتاي جورىقتاعى،
بۇل دەرتتەن كومپىس جۇرەك قورىقپادى.
سىڭىرگەن بال مەن ءزاردى قايران بۇيرەك،
قايتەيىن، ءتۇيىر تاستى قورىتپادى.
قاي تاۋدىڭ تاسى ەكەن دەپ ويلانامىن،
تاسيدى ويلاسام-اق بويدا قانىم.
ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ ەس بىلگەلى،
جولىنا قاي تاراپتىڭ بويلامادىم.
سىر باردىم، ارقا باردىم، التاي باردىم،
ءبىر ەمەس، الاتاۋدى التى اينالدىم.
جەرىندە كوكشەتاۋدىڭ ەسىم جيىپ،
ورىندە تارباعاتاي مارقايعانمىن.
قاشان دا تاس ىستىق قوي تاۋ ۇلىنا،
اتتانام تاۋدى اڭساسام اۋىلىما.
قاي تاۋدىڭ تاسى ەكەن سول بۇيرەكتەگى،
ءتانتى ەتكەن جاۋىنىنا، داۋىلىنا.
مەن دە ءبىر ونەر قۋىپ جۇرگەن سەرى،
جانىما اسقاق انمەن جىر كورشى ەدى.
الىستاپ تاۋلارىمنان جۇرگەنىمدە
دەنەمدە ءجۇرسىن سولاي ءبىر بولشەگى.
(جاركەن بودەش ۇلى)
انە، جاكەڭنىڭ ءوزى دە، ولەڭ، جىر جيناعى دا، اتامەكەن، تۋعان جەر، كىندىك جۇرت سەكىلدى، ونىڭ باسقان ىزىنەن، جورىتقان جولىنان، وي قۇنارىنان تۋعان جەردىڭ توپىراق ءيسى اڭقىپ تۇرادى، ءسۇت تاڭداي ولەڭىنەن ۋىز ءيسى اڭقىپ تۇرادى. ۇيعارىمدى ويى اپام ۇيىتقان اق ايرانداي سانامدا ۇيىپ تۇرادى. اتقان تاڭداي اق ماڭداي ارۋ ەركەلەپ كەلىپ، قايماق ەرنىمەن اق ماڭدايىڭنان ءسۇيىپ تۇرادى. ارۋ قىزدىڭ جۇماق قوينىندا ۇجداندى ماحاببات ۇيىپ تۇرادى. اق مارجان سەزىمىن اق جاۋىنداي قۇيىپ تۇرادى. قىز قىزىعىنان ارى اسىپ، اۋعان جەردىڭ تۇنىعى دا قۇنىقتىرادى. جاكەڭنىڭ قىز بۇرىمىنا ورالىپ ورعىتا جىرلاۋى تەكتەن تەك ەمەس-اۋ.
بارىنەن ابزالى، كەرەمەتى، كەرەكتىسى سول. «بال مەن ءزاردى» قوسا قورىتقان قايران بۇيرەك تۋعان جەردىڭ ءتۇيىر تاسىن قورىتپايدى، اقىن دا ونى دارىگەرگە العىزبايدى، بۇيرەگىندە «تۋعان جەردىڭ بولشەگى» ەتىپ ساقتايدى. وسى ارقىلى-اق، اقىن تۋعان جەرگە، تۋعان جەر اقىنعا اينالىپ، ءبىر ءبۇتىن دوڭگەلەنگەن كەرەمەت دۇنيەگە كوشىپ كەتە بارادى.
ول عانا ەمەس.
تاۋدى اڭساسا، اۋىلا اتتانادى. جانىنا اسقاق ءان مەن جىردى كورشى ەتەدى. بۇيرەگىندەگى تاستىڭ توركىنىنە وي ۇزاتادى، قيال قىدىرتادى. سىر بارادى، ارقا بارادى، التاي بارادى، الاتايدى دا التى اينالادى، كوكشەتاۋدا ەسىن جيىپ، ەر جەتەدى. ءبىراق بارىنەن ەمەس، تارباعاتايدىڭ ورىندە مارقايادى، تاس سونىكى بولىپ شىعادى. تۋعان جەردىڭ كىندىك قانىنا بايلانعان تاستى الدىرۋ – اقىن ءۇشىن ازاپ، ارى ءۇشىن ورنى تولماس عازاپ سانالادى.
انە، ولەڭنىڭ ورتەڭدى وزەگى دە، ءماندى مايەگى دە، دالەلدى دايەگى دە، ءدانى دە ءدال وسىندا جاتىر.
نەگە؟
تۋعان جەردىڭ تاۋى-تاسى، اۋىل-قالاسى، اۋاسى-دالاسى، تۋعان ەلدىڭ اناسى-بالاسى، داناسى-ساراسى – ءبارى-بارى دە بۇيرەكتەگى ءتۇيىر تاستىڭ تۇيىنىمەن تاستاي تۇيمەلەنىپ، ءبىر-اق ايتالدى دا، جاقۇت ءسوز، جاۋھار ويمەن وقىرمان جۇرەگىن جاۋلاپ، سەزىمىن اۋلاپ، تۋعان ەلدى كورۋگە، تۋعان جەردە جۇرۋگە اسىقتىرادى.
دەمەك، سەزىمىن اڭسار جانعا اقتارعان، ارلى ويىن تۋعان جەر قوينىنا قوندىرعان، بالا مىنەزىن بالبۇلاعىنا قاندىرعان، ۇجماق سوزدەن ۇجدانىن جاندىرعان، ونەرىمەن جۇرەكتى ورتەگەن، ولەڭىمەن وزەكتى ورلەگەن جاكەڭ جىرلارىنىڭ، سىلقىم سىرلارىنىڭ وي-يمانىنا ۇيىپ، قۋات-كۇشىن بويعا جيىپ، تۋعان جەر قاسيەتىن، كىندىك ەل مەرەيىن انىق بىلەسىڭ.
جىر كەمەسىنە دە سەرىلەنىپ نىق سەنىممەن مىنەسىڭ. وسىدان سوڭ ارىڭدى تازالاپ، ازاماتتىعىڭدى باعالاپ، اتاجۇرتقا دا اينالماي كەلەسىڭ.
«تۋعان جەر بولشەگىن» كوتەرىپ جۇرگەن جاكەڭمەن بىرگە جۇرەسىڭ، اقىنمەن قوسا كۇرسىنىپ، اقىنمەن بىرگە كۇلەسىڭ.
ەگەر تۋعان جەردى ساعىنساڭ، تۋعان ەلگە تابىنساڭ، ارىڭدى ارشىپ، اقىن ارتىنان ەرەسىڭ. جاكەڭدەي سۇيسەڭ تۋعان جەرگە، جاكەڭدەي كۇيسەڭ تۋعان ەلگە وندا ساپ-سارى كوزبەن سارعايا قارا دا، جاكەڭنىڭ مىنا ولەڭىن وقى، ساپ-سارى كوكىرەككە دارالاپ توقى:
تۋعان جەردەن كەتكەلى،
ساعىنىشىم كوپ تەگى.
ايعا قاراپ ۇلىعان
مەن ءبىر جالعىز كوكبورى.
ايعا قاراپ ۇلىسام، –
اي سارعايىپ باتادى.
كۇنگە قاراپ ۇلىسام، –
كۇن سارعايىپ باتادى.
تاڭعا قاراپ ۇلىسام، –
تاڭ سارعايىپ اتادى.
تاۋعا قاراپ ۇلىسام، –
تاس سارعايىپ قالادى.
سۋعا قاراپ ۇلىسام، –
سۋ سارعايىپ اعادى.
سارعايتپايتىن زامان جوق،
ادالى از دا، ارام كوپ.
ۇرلىعى كوپ پانيدە،
ۇلىماسقا امال جوق.
(جاركەن بودەش ۇلى)
ءيا، ولەڭ – كوك ءبورىسى، ونەر – كوك ءبورىسى، سەزىم ەركەسى، ءسوز سەركەسى، وي سەمسەرى، يدەيا يمانى جاكەڭ تۋعان ەل مەن تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشىنان، كىندىك قانعا بايلانعان باعىنىشىنان، باقايىنان تارتىپ باسىنا دەيىن ساپ-سارى. ول قايدا بارسا دا، قايدا قاراسا دا ءبارى تۇگەل، ءنارى سارىعا اينالىپ كەتە بارادى. تابانى تيگەن جەر، دەمى تيگەن ەل دە سارعايىپ جۇرە بەرەدى. سوندىقتان ونىڭ جىرى-سىرى دا، شىنى-شىڭى دا، ارمانى-دارمەنى دە، ءمانى-سانى دە، ءدانى-انى دە، سەزىمى-سەلىمى دە، قيالى-قىدىرى دا، ولەڭ-ونەرى دە، ءومىرى دە تۇپ-تۇگەل، ءتورت قۇبىلاسى سارىدان، سارى التىننان جارالعانى قاق، ايداي اقيقات.
ءجا، اقىننىڭ ۇلۋى – بويىنىڭ جىلۋى، ويىنىڭ سۇلۋى بولىپ، ولەڭ ورىنەن ورنەك بولىپ توگىلەدى. ونىڭ سارعايا ۇلۋىنان ويىڭ جىليدى، بويىڭ سەرگيدى، سەزىمىڭ سەرىلەنەدى، سەنىمىڭ بەكيدى.
نەگە؟
ول – تۋعان جەر كۇنى، تۋعان ەل ءۇنى، قوڭىر داۋىستى قوڭىراۋى، سازدى ءانى، نازدى ءمانى، ماعىنالى مايەگى، بەرىك، مىقتى دايەگى.
ول – ۇلۋىمەن ۇيىتادى، جىلۋىمەن جىلىتادى...
ول عانا ەمەس.
ەسكى جۇرتتى، كونە مەكەندى، بايىرعى تاۋدى، ارىسى جاۋدى ەسكە الادى، ەسكە سالادى. ارعى زاماندى، كونە عاسىردى قوزعايدى، وي ءتۇبىن قورعايدى، پاراسات پاراعىن پاراقتايدى، تىنىشتىق تىنىسىن تىنتەدى. اقىل-وي كوزىن كوزەيدى، سەزىمىن سەرپىلىسىن جالعايدى، ساعىنىشىن سارى سوزبەن اربايدى، «ارامى كوپ» ارسىزدى ارلى سوزبەن قارمايدى. ودان دا ارى تەرەڭ تامىردان تازالاپ تارتىپ، كۇنبيدى ەمىزگەن، وعىزعا، ورداعا جول باستاعان، جانىبەككە ارقا بوپ قول باستاعان، بايراقتىڭ باسى بولعان، جاۋىنا قارسى قاسى بولعان، ءتاڭىردىڭ ەلشىسى – كوك ءبورىنىڭ ۇلۋىنان ۇلىلىق تاۋىپ وياتادى. سونىمەن ءور زاماننىڭ وشاعىن وتتاندىرادى. قور عاسىردىڭ قولامتاسىن قوزدىرادى. وسىنىڭ ءبارىن، ويىنىڭ ءنارىن وتتى جىر، توتى سىرمەن نارلەندىرەدى، ارشىپ ايتىپ ارلەندىرەدى. ءسويتىپ بويعا ساعىنىشتى سارقىپ قۇيادى، ويعا اقىلعا ساۋىپ قۇيادى، ساناعا پاراساتتى تاۋىپ قويادى.
بۇل نە؟
بۇل – جاكەڭ جىرىنىڭ قۇدىرەتى، جاكەڭ سىرىنىڭ كۇش-قۋاتى، وي سۋارار سۋاتى بولماق. وعان بويىڭ بالقىپ، قيالىڭ قالقىپ تولماق...
ول عانا ەمەس.
ونى ارى قاراي ايتساق، ارشىپ تالداساق، تاعى بار:
تۋعان جەرىم – جايىرتاۋ،
ەكى وركەشى – ايىرتاۋ.
ايىرتاۋدان سۇم تاعدىر،
تىرىدەي مەنى ايىردى-اۋ.
***
و، كىندىك قان،
كىندىك قان!
تاما سالا سەنى شەگىر قۇم جۇتقان.
تۋا سالا مەنى مەشكەي مۇڭ جۇتقان.
مەنى تاعدىر قۋعىنداپ،
سەنى داۋىل سىرعىتقان.
***
ساعىندىم قارا سۋىڭدى،
ساعىندىم سارى مايىڭدى،
جاتارمىن ءقايتىپ شاعىنباي،
شىدارمىن ءقايتىپ ساعىنباي؟!
تولتىرعان ەكى ۇرتىمدى،
ساعىندىم مالتا قۇرتىڭدى.
ساۋدىراپ كەپكەن شاعىلداي،
ساعىنىپ ءجۇرىپ ءبىر بارسام،
ءبىر بارسام ەمەس، مىڭ بارسام
اشىلار ما ەكەن قارىعىم،
باسىلار ما ەكەن زارىعىم؟
شەكارا ءبولىپ تۇرسا دا،
جايىرىم – كورەر جارىعىم.
(جاركەن بودەش ۇلى)
بۇعان كوپ ءسوز ايتىپ كوپىرۋ قاجەت ەمەس. جالعىز ءسوز، ءتۇيىن بىرەۋ، وزەك بىرەۋ، ول – تۋعان جەر، تۋعان ەل. وعان بولعان اقىننىڭ اق جايىق اساۋ سەزىمى، ارىستان وي، قىران قيالى، اقىننىڭ جىر كەۋدەسىندە ساعىنىشتىڭ سارى تۇلپارى ويناقتايدى. تۇنبا ءتوسىن جارا تارتىپ ويقاستايدى. قۇلىن داۋسى ارىدان تارتىپ، قۇلانيەكتەن كىسىنەيدى، ساعىنىشتىڭ سارى ويى ويانىپ، سانادان ەسىنەيدى.
ءپالى!
جايىرتاۋدان، ايىرتاۋدان تىرىدەي ايرىلعان اقىندى سۇم تاعدىر سۇمدىق ويعا جەتەكتەيدى.
«كىندىك قانىن شەگىر قۇم جۇتادى»، «ءوزىن ورتەپ مەشكەي مۇڭ جۇتادى»، «تاعدىر ايداپ سىرعىتادى»، ساعىنىشىن كىندىك تانى تامعان جەرگە ىرعىتادى.
ءيا، سولاي دا سولاي.
تاعدىرىن الىسقا ايداپ تاعى ەتەدى، سەزىمىن ساۋىسقاننان ساق ەتەدى، تۋعان جەرگە دەگەندە اقىننىڭ بال تاڭدايى تاق ەتەدى:
باۋىرىم كوشىپ كەلسە دە،
قۇشاعىما ەنسە دە،
اۋىلىم كوشىپ كەلسە دە،
ادال اسىن بەرسە دە،
اق بەتەگە، ەن جايلاۋ،
اقپا بۇلاق، كەڭ جايلاۋ،
كىندىك قانىم ءبىر تامعان
جايىرىم كوشىپ كەلمەيدى-اۋ!؟
شىن ءعارىپپىن ەندەشە،
جارالعان سوڭ ادام بوپ،
سارعايماسقا امال جوق.
(جاركەن بودەش ۇلى).
– دەپ كىندىك قانىنا بايلانعان باقىتىن ىزدەيدى، جەر كوكسەگەن قاس تۇلپارداي جەر تارپىپ، تەزەگىن يىسكەيدى. ەلى كەتكەن، جۇرتى كوشكەن جەتىم جەردەن دە جەرىمەيدى. «جەر» دەپ ەزىلە ەلجىرەيدى، «ەل» دەپ ەمىرەنە ەزىلەدى، ساعىنا كەتىلەدى، سوسىن وعان بالداي ءتاتتى جىر ارناپ، سىرمال، سۇلۋ سىر ارناپ، مارقايىپ، قاناتتانىپ جەتىلەدى.
ول عانا ەمەس.
ءتۇبى تەرەڭ، شىڭىراۋ، شۇڭەت ويدان وي ساباقتاپ، قيال قاۋىزىن اشىپ شاباقتاپ ارىدان، الىستان پىكىر قوزعايدى، ويلى جان، سانالى ازامات، اردا وقىرمان جاكەڭنىڭ وسىناۋ جىرلارىن وقىعاندا ءتۇپ-تامىردان تارتىپ ويلانادى.
ويلانبايدى، – ويانادى.
نەگە؟
توپىراقتان جارالعان، توپىراقتان ءنار العان ادام اتا، حاۋا انانى ەسكە الادى، ەسكە سالادى. توپىراقتان جارالىپ، توپىراققا قايتاتىن قارا باستى، باقا ءتىستى پەندەنىڭ تۇلا تۋ توركىنى – قارا توپىراق ەمەس پە؟! اقىننىڭ دا باۋىرى كەلىپ، اۋىلى كوشىپ جاتسا دا، جايىردان جاتىرقاماۋى، قارا توپىراققا قايتا-قايتا تارتۋى مىنە، سودان بولار...
ءيا، وسىنى جىر سونىسىمەن الشىسىنان الىپ، القىمداپ ايتىپ، ءتۇپ تامىردان تازالاپ تارتىپ، قوتارا قازىپ، قوپارا جازىپ وتىرعانى دا، ءسىرا، سودان بولار...
دەمەك، مۇنى تاۋىپ تانۋعا، ارشىپ-ايىرىپ ايتۋعا بيىك پاراسات، كەمەل يدەيا، كەسەك كوزقاراس، باعاسىز اقىل، سارقىلماس سابىر، كۇدىكسىز كۇش كەرەك.
نەگە؟ ەلى كەلسە، جەرى كەلمەيدى، جەرى كەلمەسە، جەرىگى قانبايدى. جەرىگى قانباسا، تۋعان جەردى جىرلاۋدان تانبايدى. كىندىك قانى تامعان، قۇمارى قانعان تۋعان جەردى ءجاننات دەۋدەن تالمايدى. وسىنى تانىعاندا اقىنعا ارقالاناسىڭ. ءوزىڭ دە اقىنعا اينالاسىڭ. تۋان جەردى دە قوسا ساعىناسىڭ. قۇدىرەت-كۇشتى دە تۋعان جەردەن الاسىڭ. تۋعان جەردى دە تەبىرەنە جازاسىڭ...
انە، جاكەڭنىڭ دە ساۋدىراپ كەپكەن شاعىلداي اۋىلىن اڭساۋى، سارى مەيىزدەي كەۋىپ سارعايا جىرلاۋىنىڭ قيىرى قىرىمدا، شيىرى سىرىندا، تامىرى تەرەڭ، ءتۇبى الىستا.
نەگە؟
اناڭنىڭ ساۋساعىنىڭ تابى قالعان، مالتا قۇرتتى دا، قۇرتتى الا قاشاتىن كەزقۇيرىعى، قارعاسى دا، سارى ماي، بالداي قارا سۋى دا، كىندىك قانى تامعان قارا توپىراعى دا اقىن ءۇشىن ءجاننات. ونەر ولەڭىنە، ۇشار بيىگىنە سامعار قانات ەكەنىن قايىرا قايتالاپ، قارا سوزبەن قاۋزاۋ – نامىس. ونى باسىندا ميى بار، ساناسىندا ويى بار ورەلى وقىرمان بىردەن تانىپ، تاۋىپ، ءتۇسىنىپ جاتادى. ءتۇسىنىپ قانا جاتپاي، تەرەڭ، شۇلەن ءتۇيسىنىپ جاتادى. تۋعان جەردى، دۋماندى ەلدى اندەتىپ، اۋەندەتىپ، جاكەڭمەن بىرگە جىلاپ، بىرگە جىرلاپ، بىرگە ساعىنىپ، بىرگە تابىنىپ، ءبىر ارنادان اۋناپ، ءبىر ساعادان قۋناپ، بىرگە توڭىپ، بىرگە سولىپ، بىرگە ۇعىسىپ، بىرگە توعىسىپ جاتادى.
ۇقسايسىڭ مەنىمەنەن ءبىر تۋعانعا،
ۇقسايدى مىنەز-قۇلقىڭ، ءتۇر-تۇلعاڭ دا.
انامنىڭ ساۋساعىنىڭ تابى قالعان،
جانىم-اۋ، جانقالتاڭدا قۇرتىڭ بار ما؟!
سارعايعان ساعىنىشىم بار باسىمدا،
اۋىلدان ارتىق ءجاننات بار ما، ءسىرا!
ورەدەن ىرىمشىگىن اپ قاشاتىن،
ساعىندىم كەزقۇيرىعىن، قارعاسىن دا.
امان با اۋىل-ايماق، جۇرتىمەنەن،
امان با مەن بىلەتىن ءبىر ءتۇپ ەمەن؟
بوزداعان بوز دالانىڭ بوتاسى ەدىم،
جانىمدى اششىلاتشى قۇرتىمەنەن.
ساعىندىم ساحارانىڭ قىر كوكتەمىن،
ساعىندىم سالقىن سامال ءتۇزدى وپكەنىن.
ساعىندىم سالقىن كۇزدە قوڭىراۋلاتىپ،
قايتاتىن اققۋ-قازدىڭ تىزبەكتەرىن.
(جاركەن بودەش ۇلى).
ءجا، ءسىز مىنا ءاندى ايتقاندا قايدا ءجۇرسىز؟ بايىرعى اۋىلدا، باياعى ايماقتا، اتاجۇرتتا، كىندىك مەكەندە، تۋعان جەردە، باۋىرمال ەلدە ەركەلەپ ءجۇرسىز، ەرلەنىپ ەلىكتەي سەكىرىپ ءجۇرسىز، سەرىلەنىپ سەرگىپ ءجۇرسىز، سەرۋەندەپ سەيىلدەپ ءجۇرسىز. جاكەڭ بوزىنگەندەي بوزداپ، بوز دالادا بوزداق ءان سالادى.
ول ءاندى انشەيىن سالمايدى.
اۋىل-ايماق، بوتا-تايلاق، اتا-بابا، انا-بالانى كوزايىم كوڭىل كوگىنەن جارىق جۇلدىزداي جامىراتىپ، جاندى جادىراتىپ، سەزىمدى مولدىرەتىپ، قيال قىلىن دىرىلدەتىپ، ۇيىتىپ-ۋىلجىتىپ، ۋىلدەتىپ، تامىلجىتىپ، تامسانتا سالادى. ءۇش ءجۇز الپىس ەكى تامىردى سولقىلداتىپ، جان تۇكپىرىن قوپارا سالادى، ساناداعى ساعىنىشتى تۋعان جەر مەن دۋماندى ەلگە قاراي ەلىتە، قوتارا سالادى.
ول عانا ەمەس-اۋ.
انانىڭ دانا قاسيەتىن تۇگەل ارشىپ، تۇگىنەن تۇبىنە دەيىن تۇگەندەپ ايتىپ، ءسوز شىنجىرلاپ، وي شىلبىرلاپ، وبرازدى بۇيدالاپ وتىرعان ول جوق. كۇللى اۋىلدى، تۇتاس ايماقتى اۋدارىپ اقتارمايدى، سونىڭ ءبارىن، ونىڭ ءنارىن تەك قانا اناسىنىڭ ساۋساعىنىڭ تابى قالعان تيتتەي قۇرتتىڭ قۇدىرەتىنە سىيعىزادى دا، جۇرەگىندەگى ساعىنىشتى ساۋىپ، سارقىپ ايتادى. ودان ارى قاراي سول قۇرتتى، ىرىمشىكتى الىپ قاشاتىن كەزقۇيرىق پەن قارعاسى، قىز كوكتەم، مۇز وتكەلگە ساباقتاپ، كوركەم كەڭىستىك كورسەتەدى. كوز الدىعا ەلەستەتەدى، ەل تىلەگىن تىلەيدى، اماندىعىن سۇرايدى، باس-اياعى ءۇش-اق شۋماق ولەڭدە. ۇلانعايىر ۇلاسقان ۇلى وي، ساعىنىش ساپىرىلادى. قايتقان قۇستىڭ، ۇشقان قازدىڭ قاناتىنا دا ىلەسىپ، اقىننىڭ اقمارجان ارمانى، جويقىن تىلەگى، سارى ساعىنىشى سۋىلداپ، سۇڭقىلداپ بىرگە ۇشادى. قوڭىراۋلى اسپان، قوڭىر تاۋدىڭ قوڭىر انىمەن بىرگە كۇرسىنەدى، كۇرسىنگەندەي سەزىلەدى...
سەزىلمەيدى.
سەزىمگە سەرى، اسەرگە اسەم ءان قالدىرادى. بار جۇرەكتى، نار تىلەكتى انمەن باعىندىرادى، انمەن تابىندىرادى، ءتىلسىز تۇيسىكتەردى تىلدەندىرىپ، انمەن قۇلاعىن اشادى، انمەن ساعىنىشى باسادى.
ءيا، كەرەمەت!
كەرەمەتى سول – كەرەگى مول. اسپان دا ولەڭ، جەر دە ولەڭ، ەر دە ولەڭ، ەل دە ولەڭ، قۇس تا ولەڭ، قوس تا ولەڭ، قۇرت تا ولەڭ، قۇت تا ولەڭ. ولەڭ ەمەس ەشتەڭە جوق، ءبارى دوڭگەلەپ ولەڭگە، ونەرگە اينالىپ كەتكەن. ولەڭ-سوزبەن تازارىپ، مولدىرەپ جۇرەككە جەتكەن.
مىنە، وي شۇلەنى ءوسىپ، قيال قىدىرى ءبوسىپ، ويىڭ وسىعان جەتكەندە اقىن اقىلىنان، ار الىمىنان اينالاسىڭ. «اپام ۇيىتقان اق ايرانداي» ۇيىپ، اسەرلى، اسەم ءان تىڭدايسىڭ. ءان تىڭدايسىڭ دا، تۋعان جەر مەن ەلگە «جات جەردەن» كوشىپ، «جات ەلدەن» ءوشىپ، ءبىر-اق، ءبىرجولاتا كەتەسىڭ.
بۇل نە؟
بۇل – ءان قۇدىرەتى، ولەڭ قۇدىرەتى، ونەر كۇشى، سەزىم كوشى دەگەن وسى.
وسى عانا ەمەس.
ەل شەتىندە، جەل وتىندە قيىر قونىپ، قيان جايلاپ، تۋعان جەردەن الىستا، تۋعان ەلدەن ارىدا جۇرگەن جان وسى انىمەن-اق قونىسىن قۇتقا، سەزىمىن ءجانناتقا اينالدىرارى قاق. ساعىنعان جانىن، تاسىعان قانىن، اۋىل-انا قۇرتىمەن اششىلاتارى اقيقات.
ول عانا ەمەس. ونىڭ ار جاعىندا، ارعى الىس استارىندا ەل تانىماعاننىڭ ەرتەڭى قاراڭ، جەر تانىماعاننىڭ قونىسى قاراڭ، ەلدىڭ ەرتەڭىن ەر ساقتايدى، ۇرپاقتىڭ ەرتەڭىن جەر ساقتايدى، دەگەن تەرەڭ دۇنيە، تەلەگەي وي، تەبەرىن ءىستى كوزقاراس، سالماقتى پىكىر، سابىرلى تۇجىرىم جاتىر. بابا ءسوزى، دانا كوزى، داڭعىل، دارا جول جاتىر. تۋعان جەردىڭ تۇنىعىنان كوتەرىلگەن، بابا سوزىنەن باستاۋ العان باي، باعالى پاراسات جاتىر.
ءجا، جاكەڭ جايلى مىنانى دا ساباقتاي جازعان وڭ بولار. جاكەڭ – كۇللى قازاق ولەڭ، ونەر ولكەسىنىڭ التىن كوزى، اسىل ءسوزى، قۇرىش قورى، دىڭدى دىڭگەگى سانالاتىن حV-XVءىىى عاسىردان سوڭ ۇزىلگەن جىراۋلىق ءداستۇر، ايشىقتاپ ايتۋ، اقىل-ناقىل، تولعاۋ جىرلارىنىڭ عاسىرلىق ءۇزىلىسىن، ءۇردىسىن قايتا جالعاعان ءححى عاسىرداعى دانا اقىن، دارا جىراۋ، توكپە ءسوزدىڭ، كورەگەن كوزدىڭ، ولەڭ ونەرىنىڭ قاس شەبەرى. عاسىر كەتىگىندەگى التىن كوپىرى.
ول جىلاپ جىرلاسا دا، شىنداپ جىلاسا دا، ونىڭ مەرۋەرت جىرلارىنان، مەيىرىمىنەن، الىمدى اقىلىنان، يلانىمدى يدەياسىنان تاپتىرماس ناقىل، التىن اقىل كوكىرەگىڭە ساۋلاپ قۇيىلادى دا تۇرادى، ىشتەن ادامدىقتى وسىرەدى، سىرتتان جاماندىقتى تۇلەتەدى. وعان التىنكوز وقىرمان ءاسىلسوز باعاسىن باعىشتارى حاق.
دەمەك، جاكەڭ جىرلارىن كونە سوقپاق، ەسكى تالداۋ، قاساڭ تەورياعا سالىپ، قاتقىل قاۋزاۋدىڭ، ءيىنى ءسۇرى، يرەگى باسقا سىن تەزىنە سالۋدىڭ قاجەتى جوق. ونى ويلى كوز، سارابدال سانا، سابىرلى ازاماتتىقپەن وقۋ، ۇيالى كوكىرەككە توقۋ عانا ابزال.
اش ىشەكتى ءسوزدى ازايتىپ، سوڭعى ءسوزدى، وزەكتى پىكىردى، كىندىك كەسىمدى، جۇلىمدى جوسىقتى، ارقالى ايتۋدى، سىندارلى سىندى اقىننىڭ ءوزى ايتسىن، ءوزى ارشىسىن:
مەن اقىن ەمەسپىن،
تاعدىرىم – اقىن.
كوكتەمدەگى ساعىمداي سان قۇبىلاتىن.
جانىم ۇلى تاۋ سەكىلدى،
وزەنى تۋلاسا،
ۋلارى شۋلاسا،
بايعىزى جىلاسا،
تاستارى قۇلاسا،
بورانى اڭىراسا،
ورمانى جامىراسا،
قاسقىرى ۇلىسا – جاڭعىراتىن.
مەن اقىن ەمەسپىن،
تاعىدىرىم – اقىن.
(جاركەن بودەش ۇلى).
قىزىق.
قىزىق ەمەس. دارا مىنەز، دالا مىنەز اقىن ءوزىن-وزى ءبىلدى، ءوزىن-وزى تانىدى. ونى اسىرىپ تا ايتپادى، جاسىرىپ تا قالمادى، تابيعي تابيعاتىن تاسقا باسقان تاڭباداي تانىتتى. وعان ءوزى دە، وقىرمانى دا قانىقتى.
ءجا، ونى ەندى انە وبراز، مىنە مىنەز، ويلى وي، مارقا كوزقاراس، كوسەم، كوركەم ءسوز، سىلقىم، سۇلۋ سىر، تاڭعاجايىپ تاماشا تاقىرىپ دەپ تاڭقالا تالداۋدىڭ، قۇر، قۇرعاق تامسانۋدىڭ، بويداق ءسوزدى بۋازىتىپ، اۋىرلاتۋدىڭ قاجەتى قانشا، قاۋقارى شامالى.
اقىن ءوزى سىنشى، ءوزى تورەشى، ءوزى قازى، ءوزى تارازى، ءبارىن ءوزى تازالاپ، ءوزى تاقىرلاپ، ءنارىن ارشىپ، اشالاپ ايتتى. وعان ودان ارى ءسوز قاقساتىپ، وي اقساتىپ، شابان پىكىر، ارزان باعا، ارىق سىن، كوتەرەم كوزقاراس ايتىپ، جۇگەنسىز جۇيكە جۇقارتۋ نامىس، ارعا قونبايدى، اقىلعا سىيمايدى، ساناعا سايمايدى.
قازاقى قارا تىلمەن قايىرساق، جالعىز اۋىز ءسوز بار. ول مىناۋ: «ءوزىن-وزى بىلگەن – اۋليە، ءوزىن بىلمەگەن – اۋرە». اتا سوزىنەن اسىپ، بابا كوزىنەن ءوتىپ، ەشكىم دە باياندى باعا بەرە المايدى. ۋاقىت – التىن تارازى. ۇرپاق – ۇلى قازى. جاكەڭ جىرلارىنىڭ گۇلتوبەسىن تۇگەل كورۋگە، تۇتاس بىلۋگە، ايىرىپ ارشۋعا، ءبىر-اق اشۋعا نار تاقىرىپ كەرەك! ءتورت تۇرمانى تولىق، ءتورت قۇبىلاسى تەگىس، تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبىن بىلەتىن، ءسوز ءبيى – بىلىكتى سىنشى كەرەك. ول – ۇرپاق ۇلاعاتىنداعى، كەلەشەك ەنشىسىندەگى، ۋاقىت قازىناسىنداعى قازى جارار قارا قىل، قاق ايىرارىڭدى، قازى حالقىم، ءوزىڭ ءبىل!
بولات بوپاي ۇلى جوتا قاجى،
جازۋشى-ەتنوگراف، اكادەميك
