سوڭعى جىلدارى ماماندار تاراپىنان كوپ تالقىعا ءتۇسىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى كورىنىپ جۇرگەن باستى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – ادامداردىڭ دۇرىس تاماقتانباۋى. ءجۇرىپ بارا جاتىپ جۇرەك جالعايتىن جىلدام دايىندالاتىن تاماق تۇرلەرى بۇگىندە جەتىپ ارتىلادى. الايدا، سىرت كوزگە اتى دا زاتى دا جاعىمدى فاست فۋد دەپ ايدارلاتىپ ايتىپ جۇرگەن - گامبۋرگەر، حوت-دوگ، بۇقتىرىلعان شۇجىق، تەز ازىرلەنەتىن لاپشا، سەندۆيچ، پيسسا جانە گازدالعان سۋسىندارمەن قورەكتەنۋ ادام اعزاسى ءۇشىن ناعىز ءقاۋىپ. ءبىراق مۇنى ءبارىمىز بىلەمىز. بىلە تۇرا ىستەيمىز. بۇل ءۇشىن كىنانى ماكدونالدس، بەگەموت سياقتى جەڭىل تاماقتانۋ ورتالىقتارىنان ىزدەيمىز بە، الدە حيميالىق تەحنولوگيانىڭ دامۋىنان كورەمىز بە؟! ادامداردىڭ مۇنداي تاعامداردى قولدانۋى ولاردىڭ تاماق ازىرلەۋگە ۋاقىتتارىنىڭ جەتىسپەۋىمەن قاتار، ونى تەز-تەز جەۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋعان. ونىڭ ۇستىنە ارزان، تەز دايىندالاتىن، ءارى ءتۇرلى دامدەۋىشتەر قوسىلعان ءدامدى استى تۇتىنۋدان كىم باس تارتسىن؟ دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى بۇگىندە ادامزاتتى ولىمگە اكەلىپ سوقتىراتىن فاكتورلاردىڭ 60 پايىزى – ساپاسى ناشار، ءقاۋىپتى ازىق-تۇلىكتەن دايىندالعان تاعامدار دەپ تۇجىرىمداپ وتىر. مۇنداي تاماقتاردا اعزاعا تىكەلەي اسەر ەتەتىن ۋلى زاتتار بولماسا دا، ولاردىڭ قۇرامىنداعى كەيبىر زياندى نارسەلەر، اعزانى ىشتەن جەگىدەي جەپ، دەنە مۇشەلەرىن ىستەن شىعارا باستايدى. ءقازىر اقش-تىڭ كەيبىر تەلەارنالارىندا دارىگەرلەر ۇيىمىنىڭ سۇرانىسىمەن انتيماكدونالدىك جارنامالىق روليكتەر كورسەتىلىپ ءجۇر. سەبەبى ەل تۇرعىندارىنىڭ 61 پايىزى ارتىق سالماقتان ەمەس سەمىزدىكتەن جاپا شەگەدى. كانادالىق عالىمدار فاست فۋدتىڭ ادام پسيحيكاسىنا دا ۇلكەن اسەرى بار ەكەنىن انىقتاعان. Psychological Science جۋرنالىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا تەز ازىرلەنەتىن تاعامدارمەن تاماقتاناتىن ادامدار ۋاقىت وتە شىدامسىز بولىپ كەلەدى. تەز تاماقتانۋ – باستى ماقسات. وسىنداي شىدامسىز ارەكەتتەر ادام ءومىرىنىڭ بارلىق تۇسىنان كورىنىس تابادى. مۇنداي استان باس تارتۋدىڭ ميلليون سەبەپتەرى بار. تومەندە سولاردىڭ بىرنەشەۋىن ۇسىنامىن: ارتىق سالماق قوسقىڭىز كەلسە؟ ءبىر ورتاشا گامبۋرگەر، فري كارتوپتارى جانە جارتى ليتر كولا – 1500ككال. ال ءبارىمىز بىلەتىندەي از ەسەپپەن بۇل ءبىر ادامنىڭ ءبىر كۇنگى كابىلدايتىن مولشەرى. ال ءبىر كۇندە ءسىز وسىلاردى عانا جەۋمەن شەكتەلمەيسىز عوي؟ امەريكاندىق جۋرناليست مورگان ستەرن ءوز تاجىريبەسىندە 30 كۇن بويى نيۋ-يورك قالاسىنىڭ فاست-فۋد ورتالىقتارىندا تاماقتانۋ ارقىلى 14 كەلى سالماق قوسقان. ارتىق سالماق ءار ءتۇرلى اۋرۋلارعا سەبەپشى بولۋىمەن قاتار، ادامنىڭ كوڭىل كۇيىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى. ەگەر ءسىز ءوزىڭىزدى ارتىق سالماقتان قۇتقارعاڭىز كەلسە، فاست فۋدقا جوق دەڭىز! دەنساۋلىعىڭىزدى قاتەرگە تىككىڭىز كەلسە؟ ادەتتە فاست فۋد جەگەننەن ەڭ الدىمەن اس قورىتۋ ناشارلايدى. سوزىلمالى تۇماۋ، سىركەسى سۋ كوتەرمەيتىن اشۋشاڭدىق، اللەرگيالىق اۋرۋلار، ەركەكتىك قابىلەتتىڭ ناشارلاۋى، بەدەۋلىك، ينفاركت، ينسۋلت، قاتەرلى ىسىك تاعى باسقا ءتۇرلى سىرقاتتاردىڭ بارىنە تاماق قۇرامىنداعى زياندى نارسەلەر سەبەپشى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا جەڭىل ءارى تەز دايىرلاناتىن تاماقتاردان ادام ازعاسىنا كەلەر ەشقانداي پايدا جوق. كوپ اقشا جۇمساعىڭىز كەلسە؟ ءسىز مۇنىمەن كەلىسپەۋىڭىز مۇمكىن، سەبەبى سۇيىكتى ماكدونالدستا 500تەڭگەگە تاماقتانۋعا بولادى؟ ال ەندى ءبىر ايدا جەڭىل اسقا قانشا اقشا جاراتاتىنىڭىزدى ەسەپتەڭىز؟ وسىعان فاست فۋد اسەرىنەن پايدا بولعان شاش پەن تەرىڭىزدىڭ زاقىمدارىن جاسىرۋ ماقساتىندا ءسان سالوندارىنا جۇمساعان قاراجاتىڭىزدى قوسىڭىز. ال ەگەر مۇنداي استى ءالى دە قولدانا بەرەمىن دەسەڭىز، وندا بولاشاقتا دەنساۋلىعىڭىزعا بايلانىستى مەديسينالىق ورتالىقتارعا كەتەتىن اقشا مولشەرىن تاعى قوسىڭىز. جاڭا ساتىپ الاتىن كيىمدەرىڭىز جايلى ءتىپتى ايتپايمىن، سەبەبى بۇرىنعى كيىمىڭىزدىڭ تۋرا كەلۋى ەكىتالاي. بالالارىڭىزدىڭ دەنساۋلىعى ناشارلاسىن دەسەڭىز؟ بۇگىندە تەز دايارلاناتىن ونىمدەر ۇلكەن ادامدارمەن قاتار مەكتەپ جاسىنداعى بالالار اراسىندا دا تانىمال. اسىرەسە چيپستەر، كەپتىرىلگەن نان (سۋحاريكي) ولاردىڭ سۇيىكتى تاعامدارىنا اينالعان. شۆەدتىك عالىمداردىڭ ايتۋىنشا بۇل تاعامدار اكريماليد سياقتى ءقاۋىپتى كونسوروگەندەرگە باي. اكريلاميد – ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسىن بۇزاتىن، گەنەتيكالىق مۋتاسياعا ۇشىراتاتىن  اق نەمەسە ءتۇسسىز سۋدا ەريتىن زات. ول كومىرسۋعا باي تاعامداردى قۋىرعاندا پايدا بولادى. 1كەلى چيپستىڭ قۇرامىندا 2000 ميكروگرامم اكريلاميد تۇزىلەدى، بۇل 1 كەلى قۋىرىلعان ەتتەن 40 ەسە كوپ. ال گازدالعان سۋسىنداردى كۇندەلىكتى پايدالانۋ ادام اعزاسىندا كالسييدىڭ ازايۋىنا الىپ كەلەدى. كالسييدىڭ جەتىسپەۋىنەن 150 ءتۇرلى اۋرۋعا شالدىعۋعا بولادى. ولاردىڭ ءبىرى – وستەوپوروز. بۇرىنىراق بۇل اۋرۋمەن 60 جاستاعى كارت ادامدار اۋىرسا، ءقازىر بۇل اۋرۋ ءتۇرى 6-12 جاستاعى بالالاردا ۇشىراسادى. بالالارىڭىزدىڭ شامادان تىس شىدامسىزدىعى مەن جۇيكەلەرىنىڭ تەز جۇقارۋىن، وعان قوسا ۇمىتشاقتىعىن كۇندەلىكتى قولدانىپ جۇرگەن استان ىزدەڭىز! ەرتەدەن باستاپ اتا-بابالارىمىز جىلقى، قوي، سيىر ەتىن جەگەن، اقتان جاسالعان ءسۇت، ايران، قۇرت، ماي سياقتى ونىمدەردى قولدانىپ، ءتول سۋسىنىمىز شۇبات،قىمىز ىشكەن. بۇل تاعامداردىڭ پايداسى جايلى ايتپاساڭ دا بەلگىلى. مىسالى، قويدىڭ ەتى – جىلۋ مەن ءال-اۋقاتتى ، اسقا تابەتتى ارتتىرادى، جىلقىنىڭ ەتى – ءىرىڭدى توقتاتىپ، بۇيرەك پەن بەلدى جەلدەن تازارتسا، سيىردىڭ ەتى – مايلى، اۋىر، قىزۋلى، ىسىك كەزىندە جاقسى كومەكتەسىپ، اسقازان، بۇيرەك، بەل مەن باستان ۇستاعان سۋىقتى شىعارادى ەكەن. بۇل قاسيەتتەر گامبۋرگەر اراسىنا سالىنعان ەتتىڭ قىزمەتتەرىنەن مۇلدەم بولەك. ال سارى ماي، جۇلىن مەن ءىش ماي ىشكى اعزانى جۇمسارتسا، ءسۇر ماي اقىلىنان اداسقان، ەسىنەن ايرىلعان، تانعان ادامدارعا كومەكتەسەدى. شىجعىرىلعان ماي ويدى وتكىرلەيدى، جادتى كەڭەيتەدى، جىلۋ مەن  كۇش-قۋات بەرەدى، ءومىردى ۇزارتادى. تابيعي تازا تاعامداردىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ تەكتىلىگىمىز ارتىپ وتىردى. مىنە، سودان كەيىن ءبىز قۋاتتى ەل بولدىق. ەگەر ۇلتتىق تاعامدارىمىزدى وگەيسىتىپ، شەتتەن كەلگەن زياندى اسقا اۋەستەنۋىمىزدى قويماساق، كۇنى ەرتەڭ باقا-شايان، قۇرت-قۇمىرسقاعا اينالارىمىز حاق. بۇل - تەڭىزدىڭ تامشىسىنداي عانا سەبەپتەرى. وزگەسىن ايتپاساڭ دا بەلگىلى. زاماناۋي جەدەل استىڭ زيانىن ايتقانمەن، ءوز تاجىريبەڭدە كورمەي وعان سەنە قويۋ قيىن. ال فاست فۋدتى الەمدە ميلليونداعان حالىق قولدانادى: ءار ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى، ءار جاستاعى ادامدار، الەۋمەتتىك ساتىسىنا قاراي دا ءتۇرلى ادامدار. بارلىعى دا جەڭىل ءارى تەز ازىرلەنەتىن تاعامداردىڭ پايداسى مەن ۇنەمدىلىگىن عانا العا تارتادى. ال ونىڭ وراسان زيانى جايلى ايتاتىن ەشكىم جوق. ءتىپتى تۇماۋمەن اۋىرىپ، ارتريتكە شالدىعىپ، ۇلكەن كۇيزەلىسكە ۇشىراپ جاتسا دا ونى ءوزى تۇتىنعان اسپەن بايلانىستىرۋدى ويلامايدى دا. بەكەر، سەبەبى «اۋرۋ – استان» نەمەسە «ءوز اۋرۋىڭدى تاباعىڭنىڭ تۇبىنەن ىزدە» دەپ بەكەر ايتىلماسا كەرەك. بۇل ماسەلە قازىرگى تاڭدا الەم قاسىرەتىنە اينالعان جيتس-تەن نەمەسە قوعامدا ورىن العان حالىقارالىق وزەكتى ماسەلەلەردەن كەم تۇسپەيدى. مۇنىڭ سەبەبى ادامدى ىشىنەن ۋلايتىن فاست فۋد ونىمدەرىنىڭ ەرەكشە قامقورلىققا الىنىپ، تىس مولشەردە جارنامالانۋىندا. ارينە، بۇل وتە ءتيىمدى بيزنەس جول. ونىمدەرىن تەگىن تاراتىپ، حالىقتى وزىنە تاۋەلدى ەتۋ ارقىلى ءوز ساۋداسىن جۇرگىزىپ اقشاعا كەنەلگەن ساۋداگەرلەر ءۇشىن ءتيىمدى تابىس كوزى. وزگەنى ويلاماق تۇگىلى ءوز قاراباسىنىڭ قامى مەن قالتاسىنىڭ قالىڭدىعىن ويلاعان  بيزنەسمەندەر  الەمنىڭ ايىقپاس دەرتكە شالدىققانىن بايقايتىن قاۋقارى دا جوق. بۇل، اسىرەسە، دەموگرافيالىق ءوسىم جاعىنان كەنجەلەپ كەلە جاتقان قازاقستان ءۇشىن تاعى ءبىر كەدەرگى دەسە ارتىق بولماس. ەگەمەندىگىن الىپ نىق باسا باستاعان ەلىمىزدىڭ اياعىنان شالعان تاعدىردىڭ تاعى ءبىر سىنى. ايتپەسە بۇرىن سوڭدى سۋعا دەيىن تالعاپ ىشەتىن تەكتى حالقىمىزدىڭ ءدۇدامال ازىقپەن قورەكتەنبەگەنى  بەسەنەدەن بەلگىلى. ەندەشە  ارانىمىزدى ءار نارسەگە الاڭسىز اشا بەرۋدەن بۇرىن ءسال ءپال ويلانعانىمىز ءجون بولار، تەكتى دە تالعامپاز اتانىڭ ۇرپاقتارى!