ءوزىن-وزى ءولتىرۋ عىلىمدا «سۋيسيد» دەپ اتالادى. ق ر باس پروكۋراتۋراسىنىڭ دەرەگىنشە، ەلىمىزدە 2018 جىلى 3542 سۋيسيد تىركەلگەن، ونىڭ ىشىندە 148 ءجاسوسپىرىم وسى سۋيسيدتەن ولگەن، 4234ء-ى وزدەرىن ولتىرۋگە ارەكەت ەتكەن. استانا قالاسىندا ءسۋيسيدتىڭ ءوسۋى بايقالعان، 128 ادام وز-وزدەرىنە قول سالعان.
2018 جىلى سۋيسيد جاساۋدىڭ ءتاسىلى بويىنشا 2818 ادام اسىلىپ ولسە، 157 ادام بيىكتەن سەكىرىپ ولگەن، 127 ادام ۋلانىپ ولگەن.
سۋيسيد جاساۋدان 100 مىڭ ادامعا شاققاندا الدىڭعى ورىندا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى (36،7) تۇر، ودان كەيىنگى ورىندار اقمولا (36،5) مەن قوستاناي (32) وبلىستارىنىڭ ەنشىسىندە. ەڭ تومەنگى ورىندا اتىراۋ (8،8) مەن ماڭعىستاۋ (10،9) وبلىستارى تۇر.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ 2016 جىلى 100 000 ادامعا شاققانداعى سۋيسيد سانىن كورسەتەتىن تىزىمىندە قازاقستان الەم بويىنشا 7-ورىندا تۇر. ەسكە سالساق، قازاقستان 2007 جىلى وسى تىزىمدە ءتورتىنشى ورىندا بولعان-دى. ياعني ەلىمىزدەگى 100 مىڭ ادامنىڭ سول كەزدە 30-ى ءوز-وزىن ولتىرگەن.
ەلىمىزدە كامەلەتتىك جاسقا تولماعانداردىڭ وزىنە-وزى قول جۇمساۋ سانىنىڭ ازايماي وتىرعانى كوڭىلىڭە قورقىنىش ۇيالاتادى. وز-وزىنە قول جۇمساعىسى كەلگەن بالالاردىڭ ورتاشا جاس مولشەرى 14 پەن 17 جاس ارالىعىعىندا.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دەرەگى بويىنشا، جەر بەتىندە سوڭعى جارتى عاسىردا وز-وزىنە قول سالۋشىلار سانى بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا 60 پايىزعا وسكەن. الەم بويىنشا 121 ميلليون ادامنىڭ جۇيكەسى جۇقارعان. سۇمدىق ەمەس پە؟ جۇيكەسى جۇقارعان دەپ وتىرعانىمىز جاي ءسوز، بۇل – تۇتاستاي ۇلكەن ءبىر مەملەكەتتىڭ حالقىنداي وسىنشا ادامنىڭ قويانشىق بولۋ ءقاۋپى بار، كەز كەلگەن ۋاقىتتا وز-وزىنە نە باسقا بىرەۋگە قول سالۋعا قاباعانداي دايار تۇر دەگەن ءسوز. وسىنشا ادام – ۇيقىسىزدىققا ۇرىنعاندار، جالعىزدىقتان جالىققاندار، جوقشىلىقتان تورىققاندار، بويلارىن قورقىنىش پەن سەنىمسىزدىك بيلەگەندەر، شاراسىزدىق پەن كۇيزەلىسكە بوي ۇرعاندار، ۇمىتسىزدىك پەن ۇرەيدەن قاجىعاندار، وشپەندىلىك پەن كەككە جەلىنگەندەر، بولاشاق پەن بۇگىننەن تۇڭىلگەندەر، قوعامنان دا، ادامنان دا جەرىگەندەر.
وسىناۋ الەمدىك دەرتتىڭ سەبەپ-سالدارىن جوقشىلىققا، كەدەيلىككە، اش-جالاڭاشتىققا تاعى جابا المايسىڭ. ءبىر كۇندە «بوينگكە» بەس رەت ءمىنىپ، بەس رەت تۇسەتىن، ادامزاتقا ءتان ماتەريالدىق يگىلىكتىڭ، راحاتتىڭ، قىزىق-قۇماردىڭ ءبارىن كورگەن، ءبارى بار، وركەنيەتتىڭ ورىنە شىققان اس تا توك امەريكالىقتاردىڭ 25 پايىزى وزدەرىن «جۇيكەسى جۇقارعاندار» سانايدى ەكەن. جۇمىرتقاعا ءجۇن وسىرەتىن جاپوندارىڭ دا سونىڭ ار جاق-بەر جاعى. ايتپاقشى، جاپوندار سۋيسيد جاساۋدان الەم بويىنشا الدا كەلەدى. سوندا، بۇلارعا نە جەتپەيدى؟ تۇسىنىكسىز.
اسىلىپ ءولۋدى ەمى جوق بەلگىسىز اۋرۋ، ەكولوگيالىق دەرت دەيتىندەر بار. كىم ءبىلىپتى؟ قارىزدارىن قايتارىپ، بانكتەگى ەسەبىن جاۋىپ، جاۋلارىنان كەشىرىم سۇراپ، تۇرىپ جاتقان پاتەرىن جۋىپ-تازالاپ بارىپ ءوزىن-وزى ولتىرەتىندەر دە از ەمەس ەكەن. ارتىنا ءبىر جاپىراق قاعاز قالدىرماي، و دۇنيەگە ءۇن-تۇنسىز، وپ-وڭاي اتتانىپ كەتە باراتىنداردا ەسەپ جوق. مۇنىڭ ارتىندا نە تۇر؟ مۇنىڭ سىرىن عىلىم ءالى شەشە العان جوق.
الدەكىمنىڭ جان شوشىرلىق جات قىلىعىن سەزسە، اتام قازاق دەرەۋ مال باۋىزداپ، قان شىعارىپ، نە الدەبىر جان-جانۋاردى، جاندىك-پاندىكتى ولگىسى كەلگەن ادامنىڭ كوزىنە كورسەتىپ اسىپ قوياتىن بولعان. الگى ءباتشاعاردىڭ جانى شوشىسىن، سۇمدىق بالەكەتتەن بەتى قايتسىن دەگەنى. بالانىڭ موينىنا ءجىپ سالىپ ويناعانىن كورسە، دەرەۋ تىيىم سالعان.
وز-وزىنە قول سالۋ شاريعات بويىنشا ەڭ اۋىر كۇنا . بارلىق الەمدىك ءىرى دىندەردىڭ بارىندە سولاي. بۇرىن ءوزىن ءولىمگە قيعانداردىڭ جانازاسىن شىعارماي، كوپشىلىك جەرلەنگەن قورىمعا جولاتپاي، ب ا قسىنىڭ مولاسىنداي شوشايتىپ جەكە كومەتىن بولعان.
سوڭعى جىلدارى ادام تۇرماق، جان-جانۋارلاردىڭ دا ءوزىن-وزى ءولتىرۋى ءجيى كورىنىس بەرە باستاعان. الىپ كيتتەردىڭ وز-وزدەرىن جاعالاۋعا لاقتىرىپ ولەتىندەرى كوبەيگەن. مۇنى كەيبىر عالىمدار جالعان جاڭعىرىق-دىبىس بەرۋ ارقىلى ادام سايتانىنىڭ جاساپ وتىرعان قىساستىعىنان كورەدى. عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جەتىستىگىن تەرىس ماقساتقا پايدالانىپ، ادام بالاسىنىڭ ميىنا دا وسىنداي ولىمگە شاقىراتىن «ۇگىت» ەنگىزىپ ويناپ وتىرعاندار بار شىعار، بالكىم.
جاسوسپىرىمدەردىڭ وز-وزىنە قول جۇمساۋىنا اسەر ەتكەن سەبەپتەردى ساراپتاعاندا، كوبىنەسە زورلىق-زومبىلىق، تۇرمىستىق كيكىلجىڭ، قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك الدىنداعى زاڭعا بايلانىستى قورقىنىش، وتباسىنداعى كيكىلجىڭ، اتا-انا الدىنداعى، مەكتەپتەگى جاساعان ءىسى ءۇشىن ۇرەيلەنۋ ولاردى وسى ىسكە يتەرمەلەگەنىن كورسەتكەن. جاسوسپىورىمدەردىڭ پسيحيكاسى وتە نازىك، اسا سەزىمتال بولاتىنىن اتا-انا دا، مۇعالىمدەر دە، وكىنىشكە قاراي، ەسكەرە بەرمەيدى. بالالاردىڭ وز-وزدەرىنە قول جۇمساپ، و دۇنيەلىك بولۋىنىڭ كوبەيىپ كەتكەن سەبەبىن پسيحولوگتاردىڭ كوبىسى جۇگەنسىز اقپاراتتىق تاسقىننان، ينتەرنەتتەگى سايتاني سايتتاردان، قوعامداعى ازعىندىقتىڭ ارتۋىنان، ءبىلىم بەرۋگە بايلانىستى بالا جۇيكەسىنە شەكتەن تىس سالماق تۇسۋدەن كورەدى.
ويىن بالاسىنىڭ مىنەزىندەگى، جۇيكەسىندەگى اۋىتقۋشىلىققا سىرتقى ورتانىڭ دا ىقپالى وراسان. ماسەلەن، ءولىمدى دارىپتەيتىن «ەمو» دەگەن ۇيىم بار. وسى ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ ايتۋىنشا، «ەمو» ولگەن ادامدى سومدايدى. قارا ءتۇستى كيىم كيىپ، كوزىن، تىرناعىن قاراعا بويايدى. جولداستارىن اجالدان قورىقپاۋعا ۇگىتتەيدى. وزىنە قول جۇمساۋدى قالىپتى نارسە سانايدى. كۇرە تامىرلارى ءتىلىم-تىلىم بولىپ جۇرەدى. بۇل ۇيىمنىڭ مۇشەلەرىنىڭ سانى قانشا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى.
بۇگىنگى جاڭا قازاقتىڭ دا، جاڭا قازاق بولۋعا جانتالاسقان قارا قازاقتىڭ دا بالاسى مەكتەپتەن ءۇش ءتىلدى: قازاق، ورىس، اعىلشىن ءتىلىن جەتىك ءبىلىپ شىعۋى كەرەك. مۇنىڭ سىرتىندا ءبيدىڭ، سپورتتىڭ، مۋزىكانىڭ ءتۇر-تۇرىن مەڭگەرۋى ءتيىس. ناعىز زاماناۋي، جان-جاقتى جەتىلگەن جان بولۋ ءۇشىن جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىلۋى، مىڭ سان تەحنيكانىڭ قۇلاعىندا ويناي ءبىلۋى كەرەك. ستۋدەنت كەزىندە بىرنەشە ماماندىقتى قاتار مەڭگەرۋى شارت. شاڭعى، كونكي، كولىكتىڭ ءتۇر-تۇرىن تەبۋى، گولف، بيلبورد ويناۋى، سۋدا ءجۇزۋى، پاراشيۋتپەن سەكىرۋى، اتپەن شابۋى، الپينيزممەن، ەروبيكامەن شۇعىلدانۋى ارتىقتىق ەتپەيدى. ايتپەسە كوشتەن قالىپ قويادى. دامىعان ورتاعا ەنە المايدى. تەز ويلاپ، تەز قيمىلدايتىن بالالار كۇنى-تۇنى وسى جولدا جانىعىپ، جانتالاسۋمەن شارشايدى. ال ەندى باياۋ ويلاپ، باياۋ قيمىلدايتىن بالالارعا وسىنىڭ ءبارىن مەڭگەرۋ، ۇلگەرۋ ءۇشىن ادام ەمەس، نە جىن، نە روبوت بولۋ كەرەك. ولاردىڭ دا جان كۇيزەلىسى وسى جەردەن باستالادى. ۇلكەندەر دە جەتىسىپ جۇرگەن جوق، بانكتەردەن العان بىرنەشە كرەديتىن وتەۋى ءتيىس، يپوتەكامەن العان ءۇيى تاعى بار، جۇمىستان ايىرىلىپ قالۋ نە اۋىرىپ قالۋ ءقاۋپى دە جوق ەمەس، ستۋدەنت بالالارى اقىلى جۇيەدە وقيدى، جۇرتتان قالماۋى ءۇشىن تەزىرەك كولىك الۋى دا قاجەت. بايلاردىڭ ۋايىمى بۇدان دا كوپ. وسىنىڭ ءبارى جۇرەك پەن جۇيكەگە سالماق سالىپ، تيتىقتاتىپ، كۇيزەلىسىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ۋىس-ۋىس ءدارى ىشەدى، اراققا سالىنادى، ەسىرتكىگە اۋەستەنەدى، جەڭىل جۇرىسكە تۇسەدى. ءبارىبىر تىعىرىقتان وڭايلىقپەن شىعار جول تاپپايدى، ءومىردىڭ ءتۇرلى سىناعىنا توتەپ بەرە الماي، ودان سايىن قۇلدىراپ، قۇردىمعا ءبىرتابان جاقىنداي تۇسەدى.
باتىس عالىمدارى سۇراۋ سالۋ ناتيجەسىندە ادامداردىڭ قىرىق پەن ەلۋ جاستىڭ اراسىندا دەپرەسسياعا ەڭ كوپ شالدىعاتىنىن انىقتادى. مۇنىڭ سەبەبى ادام وسى جاستا ءومىردىڭ اششى شىندىعىمەن بەتپە-بەت كەلەدى ەكەن، جاستىق شاقتاعى ءۇمىت كۇتكەن اياۋلى ارماندارىنىڭ، ومىرلىك ماقسات-جوسپارلارىنىڭ ورىندالماعانى جانە ەندى ورىندالمايتىنى پسيحيكاسىنا سالماق تۇسىرەتىن كورىنەدى. ال ەلۋ، الپىس جاستان اسقان سوڭ بارىنە مويىنسۇنىپ، مۇمكىندىگىنشە بايسال تارتىپ، سابىرلى بولا تۇسەدى ەكەن.
عۇلامالاردىڭ ايتۋىنشا، جاس كەلگەن سايىن ادامدى قينايتىن ءۇش-اق ساۋال: قايدان كەلدىم؟ نە ءۇشىن جاراتىلدىم؟ قايدا بارام؟ بۇعان جاۋاپ تاپپاعانداردىڭ كوڭىلىنە قاياۋ ءتۇسىپ، ءسوزسىز تۇيىققا تىرەلەدى. ءومىردى ماعىناسىز ساناپ، ەشبىر ءمان تابا الماي، اشىق كۇندە اداسادى. جاۋاپ تاپقاندار ءسوزسىز قۇتىلادى. جارىق دۇنيەمەن ءوز ەركىمەن قوشتاسقىسى كەلگەندەر ءوزىن قيناعان ازاپ-مەحناتتان ءوزىن ءوز قولىمەن ماڭگى جوق ەتۋ ارقىلى ءبىرجولا قۇتىلام دەپ ويلايدى. قاتتى قاتەلەسەدى. ادام ەشقاشان ءوزىن ماڭگى جوق قىلا المايدى. بۇ دۇنيەنىڭ قيىنشىلىعىنان قۇتىلعانمەن، و دۇنيەدەگى توزاق ازابى كۇتىپ تۇرادى.
«ازىپ-توزۋدىڭ، كۇيزەلىس پەن كۇيگەلەكتىكتىڭ ءبارى دە يماننىڭ تولىق بولماۋىنان نەمەسە السىزدىگىنەن» دەيدى ءدىن عۇلامالارى. باقىت – بايلىق، اقشا نە باسقا ەمەس، جان-دۇنيەنىڭ تىنىشتىعى، جۇرەكتىڭ سابىر-باراقات تابۋى. بارعا – شۇكىر ەتۋدە، جوققا – سابىر قىلۋدا. «قاناعات – قارىن تويعىزار» دەگەندە بابالارىمىز وسىنى ايتقان.
پىكىر قالدىرۋ