مەن كوپبالالى وتباسىندا ءوستىم. وتباسىندا جەتى بالا ەدىك. ءبىز سەمەي وبلىسىنداعى شار قالاشىعىنىڭ (بەكەت) ماڭىنداعى اۋىلدا تۇردىق (بۇگىندە شقو شار قالاسى).
باقشامىزدان ءارى قاراي جازىق دالا بولاتىن. اكەم ءۇي سالۋعا لايىقتى ءبىر جەردى تاڭدادى. سەبەبى، باقشامەن اينالىسۋعا جەتكىلىكتى جەر بار ەدى. ول جەرگە قورا سالىپ، مال باعىپ، ونى جايىلىمعا جايۋعا بولاتىن. ۇيىمىزگە كوشكەندە ەكى جاسار بالاقاي ەدىم. ءبىراق سول ۇيىمىزدەگى ءاربىر ءسات جادىمدا.
اكەم تەمىرجولدا ينجەنەر بولىپ قىزمەت اتقاراتىن. انامىز بۋحگالتەر ەدى ءارى ءۇي شارۋاسىمەن اينالىساتىن. ۇلكەن بالالار كىشكەنتايلارىنا باس-كوز بولاتىن. بارلىق بالالار ءۇشىن ەڭ ۇلكەن جۇمىس – مالدى باعىپ، باقشانى باپتاۋ ەدى. نان، ۇن، قانت، شايدان باسقا ەشنارسە ساتىپ المايتىنبىز. ەت، ءسۇت ونىمدەرى، كوكونىستەر، تۇزدالعان ونىمدەر، كارتوپ... ءبارى دە ۇيدىكى بولاتىن. اتا-انامىزدىڭ كەڭەس وكىمەتىنەن الاتىن جالاقىسى كيىمگە ارەڭ جەتەتىن، ۇيدە جيھاز اتاۋلى بىرەن-ساران بولدى. جانە وعان قوسا، مالدىڭ جەمىن، ءشوپتىڭ اقىسىن بەرىپ، شارۋاشىلىققا قاجەتتى قۇرال-سايمان ساتىپ الۋ كەرەك بولاتىن.
وتباسىمىزداعى ەكى ۇلكەن اپكەمىز الماتىداعى جوعارى وقۋ ورنىنا وقۋعا ءتۇستى. سوسىن ءىنىم دۇنيەگە كەلدى. ءسويتىپ، ۇيدە ءبىر قىز بەن ءتورت ۇل قالدىق. اكەم "ۇلدارىم جاقسى ءبىلىم السىن" دەپ، سەمەي قالاسىنا كوشۋگە بەل بۋدى. ول جۇمىسىن تەمىر جولدىڭ سەمەيدەگى بولىمشەسىنە اۋىستىرۋىن جانە جەر تەلىمى بار قازىنالىق ءۇي بەرۋىن سۇرادى. اكەم شارداعى بۇرىنعى ءۇيدى تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋ مەملەكەتتىك ۇيىمىنىڭ جەرگىلىكتى كەڭەسىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا ساتىپ جىبەرىپ، سول اقشاعا قالاعا ارنالعان "موسكۆيچ 412" ساتىپ الدى.
سەمەيدەگى جەتى ادامعا ارنالعان قازىنالىق ءۇي 49 شارشىمەتر بولاتىن. ستۋدەنت اپكەلەرىمىز دەمالىس كەزىندە ۇيگە كەلەتىن. وندا پەشى بار اس بولمە، شامامەن، 6 شارشىمەتردەي ءدالىز، پەش پەن تيتانى بار جۋىناتىن بولمە، ۋنيتازسىز، شامامەن، 4 شارشىمەتر (دارەتحانا سىرتتا بولاتىن) جانە ءۇش بولمە بار ەدى. ياعني، تۇرعىن الاڭى، شامامەن، 33 شارشىمەتر بولدى. ءبىراق ەڭ باستىسى باقشا ەدى. ول شامامەن، 2 سوتىق جەر. ول جەرگە كولىكتۇراق جانە تاۋىقتار مەن قويلارعا قورا سالدىق، قىستا كوكونىستەر مەن تۇزدالعان ونىمدەردى ساقتاۋ ءۇشىن جەرتولە قازدىق.
ءۇيىمىز ءدال تەمىر جولدىڭ بويىندا (تۇركسىب)، مانيەۆرلىك توبەشىككە جاقىن ماڭدا بولاتىن. تەپلوۆوزدان ۇنەمى كوزدى اشىتاتىن ءتۇتىن كەلەتىن. تەپلوسوزدار كۇنى-تۇنى گۋىلدەپ، رەلستەر تىنىمسىز تارسىلداپ جاتاتىن. رەلستىڭ دىرىلىنەن توسەگىمىزدىڭ تەمىر تورى دىرىلدەپ كەتەتىن ءتىپتى. كۇندىز-تۇنى دابىلداعىشپەن اينالاداعى جولاۋشىلارعا «مىنا ۆاگون مىنا جولدا» دەگەندەي حابارلاما تاراتىپ تۇراتىن مانيەۆرلىك ديسپەچەردىڭ داۋىسى ەشقاشان قۇلاعىمنان كەتپەيدى. بۇل جەردە بۇرىن شارداعىداي كەڭ جازىق دالا، تازا اۋا، ادەمى تابيعات جوق ەدى.
باقشا مەن قورا وتباسىمىزدىڭ نەگىزگى ازىق-تۇلىك كوزى بولاتىن. وتباسىنداعى بارلىق بالالار ەرتە كوكتەمنەن كۇزدىڭ سوڭىنا دەيىن ۋاقىتتارىنىڭ كوپ بولىگىن ءۇي شارۋاسىمەن وتكىزەتىن: كوشەت وتىرعىزادى، ونى سۋارادى، ارام ءشوبىن وتايدى، كوكونىستەردى جينايدى، جاڭا كوشەتتەر وتىرعىزادى، كوكونىستەردى تۇزدايدى، اينالانى كەزىپ، مالدارعا ءشوپ جينايدى، "موسكۆيچپەن" اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، جەم-شوپ الىپ كەلەدى، تاعىسىن تاعى... ءۇيدىڭ، قورانىڭ، قورشاۋدىڭ، جوندەۋ جۇمىستارىن، وتىن-كومىر تاسۋ، پەش جاعۋ – وسىنىڭ ءبارىن ءبىز، بالالار، ىستەيتىنبىز. اتا-انامىز قىزمەتتە جۇرەتىن. اتا-انامىزدىڭ جالاقىسى تەك قاراپايىم كيىمگە، جانار مايعا، كەيدە جيھاز، تەلەديدار، قۇرال-سايماندار، شەگە، شام جانە نەگىزگى ازىق-تۇلىكتەر: ۇن، كەسپە، قالادا سيىر باعۋ مۇمكىن بولماعان سوڭ، ەندى ءتىپتى ءسۇت ونىمدەرىن الۋعا، 2-3 قويدان ارتىق ۇستاۋعا بولمايتىندىقتان، بازاردان ەت الۋعا ازەر جەتەتىن.
قولىمنان كەلەتىن ءىستىڭ ءبارىن ۇيدە قوسالقى شارۋاشىلىقپەن اينالىسىپ جۇرگەندە ۇيرەندىم. نەگىزى قولىمنان كوپ نارسە كەلەدى. بالا كەزدە ءۇي شارۋاسىنا ارالاسىپ ۇيرەنگەندەرىم نەگىزگى ەڭبەك داعدىلارىمدى قالىپتاستىرعانىن وتە جاقسى بىلەمىن. اقىل تۇرعىسىنان دا ۇيرەنگەن داعدىم ءومىرىمنىڭ نەگىزگى ىرگەتاسىنا اينالدى. ارينە، مەكتەپتە العان ءبىلىمىم ءومىرىمنىڭ ەڭ ماڭىزدى بولىگىنىڭ ءبىرى ەكەنى ايدان انىق. ءبىراق سول ۋاقىتتا بارلىق بالا بىردەي ءبىلىم الدىق. دەگەنمەن، سول العان جاقسى ءبىلىمدى ءوز ومىرىندە پايدالانىپ، ىسكە اسىرۋ كەز كەلگەننىڭ قولىنان كەلگەن ەمەس. "مەنىڭ قولىمنان كەلدى" دەپ ويلايمىن. اپكەلەرىم مەن اعالارىمنىڭ دا قولىنان كەلگەنىنە بەك سەنىمدىمىن. ولاردىڭ ەكەۋى الدەقاشان و دۇنيەگە ساپار شەككەن...
ءومىرىمنىڭ تاريحىنا ءدال بۇلاي قىسقاشا شولۋ جاساعانىم بەكەر ەمەس. ايتپاعىم: كوپبالالى وتباسى دەگەننىڭ قانداي بولاتىنىن بىلەمىن. ءيا، ول كەزدە كەڭەستىك ءداۋىر بولاتىن. كوپبالالى وتباسىلارعا سول كەزدە قيىن با ەدى، الدە ءقازىر مە؟ كەي قىرىنان قاراساق، سول ءبىر كەزەڭدەردە قيىن بولدى، كەي قىرىنان قاراساق، ءدال ءقازىر قيىن.
ول كەزدەگى جاعدايدىڭ قازىرگىدەن ايىرماشىلىعى – ول زاماندا ءبارى بىردەي كەدەي بولاتىن. ال، بۇگىنگى زاماندا ادامدار ءتۇرلى توپقا بولىنگەن. قازىرگى قوعامدا اسىرەسە، كوپبالالى وتباسىنىڭ جاعدايى قيىن. ول كەزدە ءار اۋداننىڭ ءوز مەكتەبى بولاتىن. ءقازىر ولاي ەمەس. ول زاماندا قاراپايىم جۇمىسشى بولساڭ دا، ايتەۋىر، جۇمىسقا ورنالاسۋعا مۇمكىندىك بار ەدى. بۇگىندە قانداي ماماندىق يەسى بولساڭ دا، جۇمىس تابۋ قيىن. ءبىزدىڭ قوعامدا ماماندىقتىڭ قۇندىلىعى تومەندەگەن. فەرمادا جۇمىسشى بولعانشا، ازىن-اۋلاق اقشاعا قالادا اڭشى بولعانىڭ ارتىق. ول زاماندا تۇرعىلىقتى مەكەنىڭدى اۋىستىرۋ قيىن ەدى. تىركەلۋ جۇيەسى بار بولاتىن. تۇرعىن ءۇيدى جالعا بەرۋ «بازارى» جوق ەدى. 70-80 جىلدارى جاڭادان ءۇي سالۋ مۇمكىن ەمەس-تۇعىن. قازىرگى زاماندا قالادان قىمبات، اۋىلدى جەرلەردە ورتاشا باعاداعى تۇرعىن ۇيلەر قولجەتىمدى.
دەگەنمەن، قازىرگى زاماندا كوپبالالى وتباسىلارعا جاقسى ءومىر سۇرۋگە جاعداي قاراستىرىلعان. ءبىراق تەك ۇلكەن قالالاردا ەمەس. اۋىل شارۋاشىلىعىنان حابارى بار ادام رەتىندە ايتارىم: بۇگىنگى تاڭدا كوپبالالى وتباسىلارعا اۋىل شارۋاشىلىعى جاقسى دامىعان، نەگىزگى الەۋمەتتىك جاعدايى قاراستىرىلعان اۋىلدى جەرلەردە جاقسى ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بار.
البەتتە، ءاربىر وتباسىنىڭ ءوزى تۇراتىن جەردى تاڭداۋ قۇقى بار. ءبىراق ەكونوميكا مەن قالالار مەن ەلدىمەكەندەردەگى ەكونوميكانىڭ بولاشاقتا قالاي داميتىنىن بىلەتىن ادام رەتىندە ايتارىم: الماتى، وسكەمەن، قاراعاندى، تاراز سەكىلدى ءىرى قالالاردا جانە باتىستا، وڭتۇستىك باتىستا كوپبالالى، كەدەي وتباسىلاردىڭ جاقسى ءومىر سۇرۋىنە ەش مۇمكىندىك جوق.
ەكونوميكامىز دامۋدىڭ يننوۆاسيالىق جولىنا تۇسپەيىنشە، قالالارداعى «ءداستۇرلى» ءوندىرىستىڭ كولەمى تومەندەيدى، ءومىر ءسۇرۋ قىمباتتايدى، قالالاردا جەكە باسپانا سالۋ قىمبات بولادى، مەكتەپتەگى ءبىلىم ساپاسى تومەندەيدى، جالپى ءىرى قالالاردا ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى ناشارلايدى. ەگەر ەكولوگيانى، سۋ مەن ازىق-تۇلىك ساپاسىن، كولىك ماسەلەسىن نازارعا الار بولساق، وندا قالاعا كوشۋدى ويعا العان، اسىرەسە، كوپبالالى وتباسىلار جاقسىلاپ ويلانۋى كەرەك.
سوڭعى ون جىلدا قالا حالقىنىڭ سانى اۋىلدى جەردەن قالاعا كوشكەن تۇرعىنداردىڭ ەسەبىنەن ءوسىپ جاتىر. ەكونوميكالىق پوستۋلاتقا سەنسەك، اۋىلدى جەردەگى وتباسىنىڭ سانى قالاداعى وتباسىلاردان كوپ ەكەن. اۋىلدى جەردەگى كەدەي وتباسىلاردىڭ كوبى ءىرى قالالارعا كوشىپ جاتىر. بۇل - ءىرى قالالار ماڭىندا «شاڭىراقتىڭ» كوبەيۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى.
ءدال وسىنداي قالا ماڭىنداعى ەلدىمەكەندەرگە قاجەتتى الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىم كەشىگىپ جەتەدى.كاسىپورىندار تۋرالى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى. دەمەك، ونداي اۋىل تۇرعىندارى ۇيىنەن الىس جەردەن جۇمىس ىزدەۋىنە، بالالارى ۇيىنەن الىس جەردەگى مەكتەپكە بارۋىنا تۋرا كەلەدى.
ءومىر جاعدايى مەن ومىرگە قاناعاتتانۋ دەگەندى بىلدىرەتىن ءومىر ساپاسى دەگەن تۇسىنىك بار. ءومىردىڭ ساپالى جاعدايى - ساپالى ازىق-تۇلىك، تازا سۋ، ەڭبەك پەن ءبىلىمنىڭ قولجەتىمدىلىگى، قاجەتتى الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمنىڭ بار بولۋى، بالالارمەن اينالىسۋعا، دامۋىنا كومەكتەسۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن اتا-اناسىنا جاقسى جۇمىس ۇسىنۋ. ءدال وسىنداي ساپالى ءومىر تابۋعا نەمەسە سونى ءوزىڭ قۇراۋىڭا بولادى، اسىرەسە، كوپبالالى وتباسىلار ءۇشىن. ءبىراق تەك ءىرى قالالاردا ەمەس.
ەندىگىدەن باستاپ «كەدەي» ۇعىمىن پايدالانعىم كەلمەيدى. سەبەبى، ەلىمىزدە «ءومىر ساپاسى» دەگەن تۇسىنىك اتىمەن جوق. ەگەر بالالار قۇنارلى تاماقتانىپ، ەكولوگياسى جاقسى، مەكتەبى جاقسى بولىپ، سپورتتىق ۇيىرمەلەر، شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا جاعداي جاسالعان بولسا، ال، اتا-انالاردىڭ كيىم، كىتاپ، سپورتتىق جابدىقتار الۋعا جەتەرلىك تۇراقتى جالاقىسى بولسا، وسىنىڭ ءوزى جاقسى. ساپالى ومىرگە ءبىر قادام قالدى دەۋگە بولادى. سەبەبى، قازىرگى زامانداعى ەڭ باستى نارسە ول – دەنى ساۋ بالالار.
بالا كەزىمدە سپورتپەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك بولمادى، ۇيگە جاقىن ۇيىرمەلەر جوق ەدى. قاتتى بارعىم كەلەتىن دزيۋدو ۇيىرمەسى، ۇيىمىزدەن ون ايالداماداي قاشىقتىقتا بولاتىن. قولجەتىمسىز دەۋگە بولادى. ءسويتىپ، اۋىر اتلەتيكاعا باردىم. وعان تۇك قابىلەتىم جوق ەدى. اعام مۋزىكاعا اۋەس بولدى. اتا-انامىز وعان گيتارا ساتىپ الىپ بەردى. ءبىراق جاقىن ماڭدا گيتارا ۇيرەتەتىن ۇيىرمە بولمادى.
ءبىراق بالا كەزىمدە قۇنارلى تاماق جەدىك. ءوز باقشامىزدىڭ كوكونىستەرى، ءوز سيىرىمىزدىڭ ءسۇتى. بۇگىنگى كۇنگى دەنىمنىڭ ساۋلىعى - سونىڭ ارقاسى.
كوبىنەسە، ءۇي شارۋاسىن اتقاردىم. ول ومىرلىك ەڭبەك جولىمنىڭ نەگىزى بولدى. ال ۇلدارىم مەنەن دە جاقسى ءبىلىم الدى. الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىدى. ولاردى دەنە ەڭبەگىنە سالعانىمنىڭ ناتيجەسىن كورىپ ءجۇرمىن. دەنە ەڭبەگى ادامزات دامۋىن جۇزەگە اسىرعان! ءالى كۇنگە دەيىن دەنە ەڭبەگى زاماناۋي ادامنىڭ ومىرىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
قازىرگى زامان جاعدايىندا كىرىسى وتە تومەن كوپبالالى وتباسىلار ءۇي شارۋاشىلىعىنسىز، باقشا باپتاپ، مال باقپاي بالالارىنا قۇنارلى ازىق-تۇلىك بەرە المايدى. ومىرلىك تاجىربيەمنەن بەكەر مىسال كەلتىرگەن جوقپىن. بۇل وتە كەرەك تاجىريبە. بىزگە ءدال وسىنداي ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىن جاساپ، جەرمەن جۇمىس ىستەۋدى ۇيرەتىپ، دەنە ەڭبەگىنە داعدىلاندىرىپ، قۇنارلى تاماق بەرىپ، سالاۋاتتى ءومىر بەرگەن اتا-انامىزعا العىسىم شەكسىز. بۇل ءدال بۇگىندە ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن قالالارىندا تۇراتىن اتا-انالاردىڭ ارمانى.
ءۇي شارۋاشىلىعىمەن تەك اۋىلدى جەردە عانا اينالىسۋعا مۇمكىندىك بار.
بۇگىندە اۋىلدى جەردەگى مەكتەپتە ءبىلىم الۋعا، الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمعا جاعداي جاسالعان با؟ وكىنىشكە قاراي، بارلىق جەردە ولاي ەمەس. تەك ءىرى اۋىلداردا عانا. مىسالى، شقو-نداعى شالاباي، الماتى وبلىسىنداعى ءۇشارال، قاراكەمەر اۋىلدارىندا جاقسى مەكتەپتەر بار. ءبىراق وزگە دە اۋىلدىق جەرلەردە تولىققاندى مەكتەپ پەن مادەنيەت وشاقتارىنىڭ بولۋىن قاراستىرۋ كەرەك. مىسالى، "شالاباي اۋىلىندا كەزىندە دۇركىرەپ تۇرعان مادەنيەت وشاعىن قالىپقا كەلتىرىڭدەر" دەپ جەرگىلىكتى بيلىكتەن سۇراپ جۇرگەنىمىزگە بەس جىل بولدى. ونى جوندەۋگە بىزدە قاراجات جوق. ءبىز ەگىندى القاپتى كەڭەيتىپ، جاڭا قورالار سالىپ، تەحنيكالار ساتىپ الىپ، مەليوراسيا جاساپ، جۇمىس ورىندارىن ارتتىرۋىمىز كەرەك. ءقازىر دە سونىمەن شۇعىلدانىپ جاتىرمىز.
داعدارىس كەزىندە تىپ-تيپىل ەتىلگەن ۇلكەن ءارى باي اۋىلى بولعان كاسىپورىن بۇگىندە قايتا جاندانۋدا. ونىمەن بىرگە اۋىلعا دا جان بىتۋدە. بۇگىندە شالابايدا ءبىر دە ءبىر جۇمىسسىز ادام جوق.
ناقتى جۇمىسىمىزبەن تانىستىرايىن: تاستاپ كەتكەن ۇيلەردى ساتىپ الامىز دا، ونى جوندەيمىز. توزىپ كەتكەن كورشى اۋىلدان كوپبالالى وتباسىن شاقىرامىز. ولارعا سول ۇيلەردى بەرىپ، شارۋاشىلىعىمىزعا جۇمىسقا ورنالاستىرامىز، شارۋاشىلىقپەن اينالىسۋى ءۇشىن مال بولەمىز، جەڭىلدىكپەن جەم-شوپ، وتىن-كومىر بەرەمىز. بالالارى جەرگىلىكتى، جاقسى مەكتەپكە بارادى.
سوڭعى 4 جىلدا شامامەن، 30 وتباسىن كوشىرىپ اكەلدىك. 10 وتباسىندا 3 جانە ودان كوپ بالاسى بار. مەملەكەتتىك باعدارلامامەن وزگە اۋدانداردان كوشىرىلىپ اكەلىنگەن 4 وتباسى مەملەكەتتەن كومەك العان سوڭ، كوشىپ كەتتى. وزگەلەرى جاپ-جاقسى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.
ەگەر ول وتباسىلار شالابايعا كەلمەگەندە، باقىت ىزدەپ، سەمەي، وسكەمەن، الماتىعا كەتەر ەدى. ال ول قالالاردا اۋىلدان كوشىپ كەلگەن وتباسىلارعا ەكونوميكالىق تا، ەكولوگيالىق تا تۇرعىدا جاعداي قاراستىرىلماعان. ال ءبىزدىڭ اۋىلدا قۇنارلى تاماق، تازا اۋا، اتا-اناسى بالالارىنىڭ جانىندا، بالالارى اتا-اناسىنا ءۇي شارۋاسىنا كومەكتەسەدى، جازدا جازدىق لاگەردە بولادى، تاۋعا شىعادى، سپورتپەن اينالىسادى. شارۋاشىلىعىمىزبەن بىرگە اۋىل دا جاندانۋدا.
ەگەر مەملەكەت كلۋبتىڭ ەسكى عيماراتىن جوندەپ بەرسە، سپورتتىق، مۋزىكالىق، ۇستالىق ونەرگە باۋليتىن ۇيىرمەلەر اشار ەدىك. سوندا بارىپ ءبىزدىڭ اۋىل ساپالى ءومىر كەپىلى، اسىرەسە، كوپبالالى وتباسى ءۇشىن دەپ ايتار ەدىك.
ءوز اۋىلىمدى ماقتان ءۇشىن مىسالعا كەلتىرگەن جوقپىن. نەگىزىندە مەملەكەتىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ كوتەرىلۋى ءۇشىن كوپبالالى وتباسىن قالاي دا قولداۋىمىز كەرەك، مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك ساياساتى قانداي بولۋى كەرەك دەگەنگە مىسال كەلتىرىپ وتىرمىن.
ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ورىن العان قايعىلى جاعدايدان كەيىن كىرىسى تومەن كوپبالالى وتباسى ءۇشىن جاقسى ءومىر قالىپتاستىرۋدىڭ جولىن قالاي تۇسىنەمىز دەگەن ءۇردىس ايقىندالا باستادى. مەنىڭشە، اعىمداعى ەكونوميكالىق جاعداي مەن ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋ كەلەشەگىن ءبارىمىز دەرلىك جەتە تۇسىنە بەرمەيمىز.
كەي مەكەمەلەردىڭ قاتاڭ سىنعا ۇشىراعان كەيبىر جاۋاپتى تۇلعالارىنىڭ دەر كەزىندە ءۇن قاتۋىنان كەيىن بيلىك تىزگىنەن ۇستاعاندار قالالارداعى كوپبالالى كەدەي وتباسىن قولداۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان ءىس-شارالاردى جاريالاي باستادى.
كوپبالالى وتباسىنا «ءبىر بولمەلى پاتەر» بەرەتىن وزگە دە جەكەلەگەن تۇلعالار پايدا بولدى. كوپبالالى وتباسىنىڭ ءتۇرعىن-ۇي ماسەلەسىن كاسىپپەن شەشۋگە شاقىرادى. ەندى بىرەۋ ماسەلەنى ماڭىزدى باي شەنەۋنىك شەشسىن دەدى. بىرەۋ ازىن-اۋلاق اقشا بولۋمەن قۇتىلا سالعىسى كەلدى. ءبىراق كوپبالالى وتباسى ءبىر بولمەلى پاتەردە تۇرا المايدى. كوپبالالى كەدەي وتباسى ءىرى قالادا مۇلدەم تۇرا المايدى.
مۇنداي ۇسىنىستار ۋاقىتشا عانا. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ قيىندىق ماسەلەسى باسىلادى، ءبىراق قيىندىق شەشىلمەگەن كۇيدە قالادى.
«باياعى جارتاس سول جارتاس» دەگەندەي، ءبىزدىڭ تۇسىنىك بويىنشا بار ماسەلەنى تەك مەملەكەت شەشۋ كەرەك. مەملەكەتتىڭ «قامقورشىلىق» جۇيەسى ەڭ اۋەلى الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناس تۇرعىسىندا، سوسىن ەكونوميكالىق جاعىنان كۇيرەيدى. الدىمەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ەلى قۇلدىرادى. ىلە-شالا الەۋمەتتىك قۇرىلىمداعى بارلىق ەلدەر كۇيرەدى. قازىرگى تاڭدا «الەۋمەتتىك باعىتتاعى» بارلىق كاپيتاليستىك ەۋروپا ەلدەرى كۇردەلى داعدارىس كەزەڭىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. مەن تۇرعىندارى مەملەكەت شەشىپ بەرگەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە كوڭىلى تولعان ءبىر دە ءبىر ەلدى بىلمەيمىن.
الەمدەگى ەلدەردىڭ الەۋمەتتىك جاعىنان سالىستىرعاندا ەڭ «كوڭىلى توق، كيىمى بۇتىندەرى» - نورۆەگيا، شۆەسيا، فينليانديا. بۇل ەلدەر ءوز حالقىنىڭ سانىنىڭ وسكەنىن كوزبەن كورىپ وتىر. سول سەبەپتى، مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك قولداۋ ماسەلەسىنىڭ باعىت-باعدارىن وزگەرتۋدى ويلاستىرىپ جاتىر.
الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى باسقارۋدىڭ ەڭ ۇتىمدى، ءتيىمدى باسقارۋ ءادىسى ول - ەكونوميكا سۋبەكتىلەرىنە دۇرىس جاعداي جاساۋ.
ەڭ جاقسىسى مەملەكەت «ءۇي شارۋاشىلىعى» دەپ اتالاتىن «دۇنيەنىڭ» قالىپتاسۋىنا، دامۋىنا بارىنشا جاعداي جاساۋى كەرەك. ءاربىر كوپبالالى وتباسىندا ءوز شارۋاشىلىعى بولۋى ءتيىس! ايتپەسە، ونداي وتباسىنىڭ بالالارىنىڭ ءومىرىن ەشقانداي جولمەن جاقسارتا المايمىز.
ەگەر مەملەكەت جۇمىس ىستەپ تۇرعان كاسىپورىندارى بار اۋىلدىق جەرلەردەگى كوپبالالى وتباسىلارعا ءۇي سالۋعا قاراجات بولەتىن بولسا، ج ش س «پلەمزاۋىت شالاباي» سەكىلدى كاسىپورىن باسشىلارى كەم دەگەندە وتاعاسىنا جۇمىس تاۋىپ بەرەدى. قوسالقى شارۋاشىلىق ءۇشىن مال بەرەدى، جەڭىلدىكپەن جەم-شوپ تە قاراستىرادى، وتباسىنا باۋ-باقشامەن اينالىسۋعا جەر ءبولىپ بەرەدى. بالالارى جاقىن ماڭداعى مەكتەپكە بارادى، قۇنارلى تاماق جەيدى، الەۋمەتتىك احۋال جاقسارادى. ءسويتىپ، ساپالى ءومىر سۇرۋگە بارلىق جاعداي قاراستىرىلادى دەۋگە دە بولادى.
ءبىز جىل سايىن 3-4 وتباسىن شاقىرا الار ەدىك. ءبىز سياقتىلار ەلىمىزدە مىڭداپ كەزدەسەدى. ياعني، جىلىنا 6-8 مىڭ وتباسى كوشىرىلەر ەدى. الداعى ۋاقىتتا مۇنداي اگرارلى كاسىپورىندار 5 000 بولسا، ولار 5-10 كوپبالالى وتباسىنىڭ قيىندىعىن شەشىپ بەرەر ەدى. دەمەك، بۇل، شامامەن، 400 000 ادام.
بارلىق ەكونوميكانىڭ ەڭ ۇلكەن قيىندىعىنىڭ ءبىرى – ادامداردىڭ اۋىلدىق جەردەن قاشۋى. بالكىم، بىرەۋ مۇنى الەمدىك دەڭگەيدەگى ءۇردىس دەۋى مۇمكىن. ءبىراق ولاي ەمەس. ەۋروپادا ءىرى مەگاپوليستەردىڭ قىسقارىپ جاتقانى انىق بايقالىپ جاتىر. جۇمىسسىزدىقتان كوپتەگەن جاستار قالاشىقتار مەن اۋىلدى جەرلەرگە كوشىپ جاتىر. مەگاپوليستەردەگى قىمباتشىلىق تۇرعىنداردىڭ ول جەردەن قاشۋىنا يتەرەمەلەيدى. ءبىراق ەڭ باستىسى – ادامدار ساپالى ءومىردىڭ باسقا جولىن ىزدەۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىنىپ جاتىر.
ءىرى قالالاردى ءومىر ءسۇرۋ كۇردەلى، ءارى قيىن بولىپ بارا جاتقانىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. باعالاردىڭ ءجيى ءوسۋى، ەكولوگيانىڭ بۇزىلۋى، ءوندىرىستىڭ قالادان اۋىلدى جەرگە كوشۋ... مۇنىڭ ءبارى جاڭا عالامدىق ءۇردىس.
بۇل ءۇردىستى ءبىز دە تەزىرەك ءتۇسىنىپ، تۇرعىندارىمىزعا سۋرەتتىڭ ەكىنشى جاعىن كورسەتۋىمىز كەرەك.
ەكونوميكامىزدىڭ كەلەشەكتەگى، 30-50 جىلدان كەيىنگى احۋالى بۇل – اۋىل شارۋاشىلىعى. قالاساق تا، قالاماساق تا، جاعداي سولاي بولعالى تۇر. 40 جىلدان كەيىن ەلىمىزدەگى نەگىزگى سالا – اۋىل شارۋاشىلىعى، كولىك لوگيستيكاسى، تۋريزم، يننوۆاسيالىق كاسىپ بولۋى ءتيىس. ەگەر سولاي بولسا، دەمەك، ءبىز ساپالى ءومىردى قامتاماسىز ەتەتىن وتە باي مەملەكەت قالىپتاستىردىق دەگەن ءسوز. ءبىراق ونى ءدال بۇگىننەن قولعا الۋىمىز كەرەك.
اۋىلعا ءدال ءقازىر بەت بۇرۋىمىز ءتيىس! الدىمەن، بارلىق ءىرى قالالاردان 200 شاقىرىم جەردەگى بارلىق اگرارلىق ينفراقۇرىلىمدى قايتا قالىپقا كەلتىرىپ، جەرگىلىكتى اۋىلداردا جاقسى الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدى قۇرۋىمىز كەرەك.
ەڭ باستىسى – ەشنارسەنى ويدان قۇراماۋىمىز كەرەك. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق ينفراقۇرىلىمى سوناۋ كەڭەس داۋىرىندە تاپتىشتەپ ويلاستىرىلىپ قويعان. ول ساۋاتتى، جان-جاقتى ويلاستىرىلعان، عىلىمي دالەلدەنگەن. بۇگىندە ونىڭ جۇرناقتارى ءالى بار. تەك سونىڭ ىزىمەن اۋىلدى جەرلەردەگى جولدى جوندەپ، ەلەكتر جەلىلەردى قايتا قالىپقا كەلتىرىپ، كەلەر ۇرپاققا ساي الەۋمەتتىك ينفارقۇرىلىم سالۋ ارقىلى ءىرى اۋىلداردى جانداندىرۋ كەرەك.
ودان ءارى اۋىلداعى كاسىپورىندار بۇرىنعى كەڭەس شارۋاشىلىعىنداعى ءوندىرىستى قايتا قالىپقا كەلتىرەدى. بۇگىندە كوپتەگەن جەر يگەرىلمەي، بوس جاتىر. سەبەبى، وعان ارنالعان الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىم جوق. ونى اۋىلدى جەردەگى كاسىپورىننىڭ كۇشىمەن ىسكە اسىرۋعا تىرىسقانىمىزبەن، ول ءوندىرىستى تۇك ماردىمسىز ەتەدى.
ونداي باعدارلامانى ىسكە اسىرۋعا ارى كەتسە 10 جىل كەرەك. ودان كەيىنگى كەزەڭ ءىرى قالالاردان 200-دەن باستاپ، 400 شاقىرىم، اۋدان ورتالىعىنان 50-70 شاقىرىم جەردەگى اۋىلداردى قولعا الۋ.
بۇل ەلىمىزدەگى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن سەبەپ بولادى. اۋىلدى جەرلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى جاقسارادى. سوندا اۋىلدان قالاعا ۇدەرە كوشۋ ازايادى، ءتىپتى قالاداعىلار اۋىلعا كوشۋگە نيەت ءبىلدىرۋى دە ىقتيمال.
جەر رەسۋستارىمىزدىڭ تولىقتاي يگەرە العان جاعدايدا، اگرارلىق ءوندىرىستى قولداۋ ءۇشىن اۋىلدىق جەرلەردە ازىق-تۇلىك ءوندىرىسى قالىپتاسا باستايدى. سوندا اۋىلدا جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى تۋىندامايدى.
اۆستراليانى مىسالعا الا وتىرىپ، ءبىز دە الىس ەلدىمەكەندەردەگى قاشىقتىقتان وقۋ مەن مەديسينالىق قىزمەت جۇيەسىن قالىپتىرساق بولادى.
دوستارىم مەن تانىستارىمنىڭ اراسىندا مىنا زاڭدىلىق كوزگە ايقىن كورىنەدى: كاسىبي، شىعارماشىلىقتا، ماتەريالدىق، رۋحاني دەڭگەيدە ۇلكەن جەتىستىككە جەتكەندەردىڭ كوبىسى دەرلىك اۋىلدى جەردەن شىققاندار، سونىڭ ىشىندە، كوپبالالى وتباسىنىڭ بالالارى.
ولاردىڭ ءومىرباياندارى ۇقساس. ءۇي شارۋاسىندا دەنە ەڭبەگىنە كوپ جەگىلگەن، مەكتەپتە جاقسى وقىعان، سونىمەن قاتار، وزدەرىن دامىتۋعا دەن قويعان، ومىرلىك ماقساتتارىن ىسكە اسىرۋعا ەرەكشە قۇلشىنىس تانىتقان. وسىنىڭ ءبارى ولاردىڭ ءومىرىنىڭ وزەگىنە اينالعان.
سولاردىڭ كوپشىلىگى اۋىل شارۋاشىلىعىنا ينۆەستيسيا ءبولىپ جاتقانى مەنى قۋانتادى. بۇل تەك مەنىڭ عانا جۇرەك بۇلقىنىسىم ەمەس، بۇل حالقىمىزدىڭ ءومىرىن قالاي جاقسارتساق دەگەن تىلەك.
تاعى ءبىر قوسارىم: ولاردىڭ مۇنداي مىقتى بولۋ سەبەبى، ولار تابيعاتتىڭ ورتاسىندا ءوستى، سايىن دالانىڭ ساف اۋاسىمەن تىنىستادى، تۇنگى جۇلدىزدى اسپاندا ءوز كوزدەرىمەن تاماشالادى، دەنە ەڭبەگىنىڭ كەرەمەت داعدىسىن يگەردى. ءبىراق ەڭ ماڭىزدىسى - ولار اتا-بابادان قالعان جەر دەگەننىڭ نە ەكەنىن جەتە ۇعىندى. ولار حالقىمىزدىڭ مىڭجىلدىق مادەنيەتى مەن ءسالت-داستۇرىن بويلارىن ءسىڭىرىپ ءوستى.
بۇگىندە جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋ ءۇشىن قاجەتتى تابيعاتتىڭ، تازا اۋانىڭ، جەردىڭ قۋاتىن، كوك اسپاننىڭ ماڭىزدىلىعىن جەتە ۇعىنبايمىز. تابيعاتتىڭ كۇشىنە تەڭ كەلەر ەشنارسە جوق. ەگەر وسى كۇش پەن بالامىزدىڭ اراسىن ۇزسەك، دەمەك، ولاردىڭ بولاشاعىنا بالتا شاپتىق دەگەن ءسوز.
ەلىمىزدەگى كوپبالالى وتباسىنىڭ بولاشاعى تۋرالى كوزقاراسىمدى قانشالىقتى جەتكىزە العانىمدى بىلمەيمىن. كوپبالالى وتباسى –ەلىمىزدىڭ بولاشاعى. بىزگە كوپبالالى وتباسى كەرەك. بالا تۋۋ ءۇشىن قانشالىقتى سانالى، ءبىلىمدى بولۋ قاجەتتىلىگىن تالقىلاۋدىڭ كەرەگى جوق. ەگەر وتباسى كوپبالالى بولسا، دەمەك، ول وتباسىنىڭ جاقسى، ساپالى ءومىر سۇرۋىنە جاعداي جاساۋىمىز كەرەك.
ءومىر ساپاسى دەگەندە اشىپ تۇسىندىرۋگە تىرىستىم. ول مەملەكەت بولەتىن ءارتۇرلى جاردەماقى تۇرىندەگى شىعىنىمەن ولشەنبەيدى.
بار بولعانى دۇرىس، ۇزاقمەرزىمدى ەكونوميكالىق جاعدايدى قالىپتاستىراتىن شارت جاساۋ كەرەك. ولاردىڭ ەڭ نەگىزگىلەرى:
- اۋىلدى جەردەگى وندىرىستىك جانە الەۋمەتىك ينفراقۇرىلىمدى قايتا قالىپقا كەلتىرۋ؛
- اۋىلعا قايتقىسى كەلەتىندەرگە اۋىلدى جەردە ءۇي سالۋعا جەتكىلىكتى قاراجات ءبولۋ، الدىمەن، كوپبالالى وتباسىلارعا؛
- اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى جەرلەردى يگەرۋدە جانە ولاردى قايتا قالىپقا كەلتىرۋگە قاجەتتى ينفراقۇرىلىمدا اگرارلىق كاسىپورىندار مەن مەملەكەتتىڭ ءتيىمدى ارەكەتتەسۋى.
وسى اتالعان ءۇش پۋنكت ەلىمىزدەگى كوپتەگەن الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشەر ەدى.
جالپى مۇنداي تۇسىنىك ورتالىق جانە جەرگىلىكتى بيلىك باسىنداعى جاۋاپتى تۇلعالاردىڭ، دەپۋتاتتاردىڭ، كاسىپكەرلەردىڭ، ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ، كوپبالالى وتاعالاردىڭ ساناسىندا تۋىنداعانى ايدان انىق. ەندى تەك ىسكە كىرىسۋ كەرەك.
وسىنىڭ ءبارىن ىسكە اسىرۋدا ەش قيىندىق جوق.
زەينوللا كاكىمجانوۆ، كاسىپكەر
اۋدارعان: ماقپال سەمباي
