بۇل وقيعا سوناۋ 1956 جىل جازعىتۇرىم بولىپتى. اقمولا وبلىسىنىڭ شۇرايلى وڭىرىندە وركەندەپ وتىرعان اسەم اۋىل ءبىر تاڭدا ۋ-شۋ بولادى دا قالادى. 
ەسىك الدىن سىپىرىپ، مايلىاياقتىڭ يتاياعىن سالقىن سۋمەن شايىپ جۇرناقتان تازارتىپ كۇيبەڭدەپ جۇرگەن قىدىربەك: 
– اسسالاۋماعالەيكۇم، اعا، – دەگەن داۋىستان سەلك ەتە قالعان. قاقپاعا
جالت قاراپ ەدى ەشكىم كورىنبەدى.
– مەن عوي، اعا... 
بۇل سول كەزدە بايقادى شەگىر كوز سارى بالا ەكى تاقتايدىڭ ساڭىلاۋىنان سىعالاپ تۇر ەكەن. كورشىنىڭ سارسەنى. 
– وي، اكەڭ، زارەمدى ۇشىردىڭ عوي، – دەدى بۇل اكەسىمەن قۇرداستىعىنا
سۇيەنە سىباپ. – نە بولدى، ەي، تاڭ اتپاي؟ 
– سىزدەردىكىندە اتام جوق پا، اعا؟ 
– جوق. كەلگەن جوق. اتاڭدى قاسقىر جەيدى عوي دەيمىسىڭ، جۇرگەن شىعار
ءبىر جەردە، – دەدى قىدىربەك ىرجيىپ.
– بىلمەيمىن، اۋىلدى ارالاپ شىقتىم، ماراتتاردىكىندە دە،
سەرىكتەردىكىندە دە جوق، اپام شاي ىشەمىز دەپ جاتىر، – سارى بالا قاشاعا اسىلىپ باسىن قىلتيتتى. قوس تاناۋدىڭ استى، ەكى بەت ساتپاق-ساتپاق. 
– ءاي، اتاڭدى ءبىر كەمپىر الىپ كەتكەن شىعار، وتكەندە اققىز اپاڭ سۇراپ
ەدى عوي سەنەن، – دەدى قىدىربەك بالانى ەرمەككە اينالدىرىپ. سارى بالانىڭ كوز الدىنا اققىز كەمپىر كەلە قالعان. اق كيمەشەگى وزىنە جاراسىپ، ۇزىنشا بويلى، ءجۇزى كۇلىمدەپ تۇراتىن كوركەم اپا ەدى. شالى دا، بالاسى دا جوق. بالاسى شەشەكتەن ءولدى دەپ ۇيدەگىلەر ايتىپ وتىراتىن. سول كوركەم اپا وتكەندە سەرىكتىڭ سۇندەت تويىندا مۇنىڭ ەسىن شىعارىپ ەدى. اتتۋىنە تاقيا توڭكەرىپ الىپ تالتايىپ جاتقان سەرىكتى كورىپ شىعىپ كەلە جاتىر ەدى اۋىز بولمەگە جايىلعان داستارقاننىڭ باسىندا وتىرعان اجەسى: – ءۇي، بوتام، قايدان ءجۇرسىڭ، كەلە عوي، – دەپ شىقىردى. بارىپ، تىزەسىنە وتىرا قالىپ ەدى، ەكى قۇرت، ناۋات ۇستاتتى. بۇل قانتتى كۇتىرلەتىپ وتىرعاندا اققىز كيلىككەن. 
– كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟
– اتامنىڭ.
– اتاڭنىڭ اتى كىم؟ 
– سەيىتجان. 
– سەن سول سەيىتجاندى ماعان بەرسەڭشى؟ 
بالا «دەنىڭ ساۋ ما؟» دەگەندەي باجىرايا قارادى. اققىز اپاسى وڭ يىعىمەن ەڭسەرىلە بۇرىلىپ، بۇعان ءتونىپ الىپتى. 
– بەرەمىسىڭ؟ 
بۇل اجەسىنە جالت قاراعان، شالىمنان ايىرىلىپ قالامىن دەپ قورقىپ وتىرعان ادامعا ۇقسامايدى. قايتا جىميىپ: 
– قالاي، بالام، اتاڭدى بەرەمىسىڭ؟ – دەگەنى. مۇنىڭ اجەسىنىڭ بەتى ءاجىم-
ءاجىم، ال اققىز كەمپىر سۇپ-سۇلۋ. اتاسىنىڭ كەربەز كەمپىرگە ىلەسىپ بارا جاتقانىن ەلەستەتىپ، قورس ەتتى. 
– الا بەرسىن، جامان، ۇرىسقاق شالدى قايتەسىڭ، قۇلاعىمىز تىنىشتالسىن، 
ءيا، بالام؟
سارى بالا ناۋات پەن قۇرتتى ۇستەلگە اتىپ ۇردى، ءبىر ءتۇيىرى قارسىدا وتىرعان ايەلدىڭ كەسەسىنە ءدال ءتيىپ، شايى توگىلگەن ول بايعۇس ويبايلادى دا قالدى. 
– بەرمەيمىن! بەرمەيمىن اتامدى، ا-ا-ا!!!
دالاعا اتا جونەلگەن بالانى سول كەزدە وسى قىدىربەك اۋلادان ۇستاي الىپ ەدى. ەكى اياعىن ەربەڭدەتىپ، ۇيگە قايتا كىرگىزدى. اققىز كەمپىر سىلق-سىلق كۇلىپ، اجەسى اينالىپ-تولعانىپ، ازەر جۇباتقان. اتاسى ۇيدە قالاتىنىن ءتۇسىندى، ءبىراق، اققىز كەمپىردى جەك كورىپ كەتتى. 
قىدىربەك قالجىڭى ءدوپ تيگەنىن بالانىڭ ءوڭى بۇزىلعانىنان بايقادى، كوزى باعجيىپ، قوس اق بوزدىڭ باسىن ءبىر تارتتى. 
– نە دە بولسا سول ۇيگە كەتتى-اۋ؟ – دەدى تۇزدىقتاي ءتۇسىپ. 
– ى-ى-كى، اتام وندا بارمايدى... 
– ءاي، قايدام، وتكەندە اققىزعا كەتەمىن دەپ وتىر ەدى... 
بالا بۇنىڭ ءسوزىن تىڭدامادى، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. موينىن سوزا قاراپ تۇرعان قىدىربەك ونىڭ ءبىراز ۇزاعان سوڭ شەتكەرىدەگى اق ۇيگە قاراي بۇرىلعانىن بايقاپ جىميدى. تازالىقتى جانى سۇيەتىن اققىز كەمپىردىڭ اۋلاسىن اڭدىماق. ءوستىپ تۇرعاندا قىدىربەككە ءبىر وي ساپ ەتە قالعانى، دالاعا شىعىپ بارا جاتىپ ۇيدە اكەسىنىڭ جوق ەكەنىن بايقاعان. اۋلادا ما دەپ ەدى، كورىنبەدى، جاڭا ەگىلگەن شىبىقتاردى سۋارىپ، تۇپتەپ جۇرەتىن ول جاقتا دا سەرۋەندەپ كەتكەن شىعار دەگەندە قويعان. مىنا بالانىڭ سەيىتجان قاريانى ىزدەگەنىنە قاراعاندا ۇلكەندەر ءبىر ۇيدە ءشاي ءىشىپ وتىرعان بولدى. 
جازدىڭ جىلدام تاڭى جارقىراپ، كۇن شاقشيىپ ارقان بويى وزعاندا دا سەيتجان مەن قىدىربەكتىڭ اكەسى ءسامي ەش ۇيدەن شىعا قويمادى. قايتا ءنۇسىپحان مەن ەلدەس سەكىلدى تاعى بەس-التى شالدىڭ جوق ەكەنى بەلگىلى بولىپ، اتا ىزدەگەن بالا اۋىلدى باسقا كوتەردى. 
– اعا، اتام بار ما؟
– اپا، اتام بار ما؟ 
– اپام جىبەردى، اتام بار ما؟ دەيدى...
سالدەن كەيىن شالىن ىزدەپ، كەمپىرلەر شىقتى.
– ءوي، ءبىزدىڭ شالدى كورمەدىڭ بە، جەر جۇتتى ما...
– ءاي، قامار، بىزدىكىن كوردىڭ بە؟ 
جوق، جەتى شال ۇشتى-كۇيلى. قىدىربەكتىڭ ءوزى وزەن جاعالادى، كەيدە اقساقالدار سوندا جيىلىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىنى بار ەدى. تال كولەڭكەسىندەگى ءشوبى جاپىرىلعان الاڭقاي بوس جاتىر. سۋعا قاراپ ءبىراز ويلانىپ تۇردى دا ۇيگە قايتتى. شەشەسى ەسىك الدىندا كوزىن كولەگەيلەپ قاراپ تۇر ەكەن، جانىنا كەلىپ: 
– قايدا كەتتى؟ – دەدى. 
– مەن قايدان بىلەيىن، ول شال ەسەپ بەرۋشى مە ەدى؟ – قاليماش بالاسىنىڭ
ءسوزىن جاقتىرماي قىسقا قايىردى. 
– قاي كەزدە شىعىپ كەتكەنىن دە بىلمەيسىز بە؟ 
– ءتۇن ورتاسىندا ەسىك الدىندا تىرپىڭداپ ءجۇر ەدى... تاڭدا ويانسام توسەگى
بوس جاتىر ەكەن. اۋلاعا شىعىپ كەتكەن شىعار دەپ ەلەمەدىم. 
شەشە مەن بالا اراسىنداعى اڭگىمە وسىمەن ءتامام بولدى. سودان كەيىن
ىزدەۋدى دوعاردى، بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ ەمەس، جەتى قارتتىڭ بىردەي جوق بولعانى كوڭىلگە مەدەت ەدى.
ءتۇس الەتىندە باسقارما جينالىس اشتى. سوعىستا ءبىر قولىن بەرىپ كەلگەن ميتيا دەگەن ءداۋ باسقارما «چتو زا سوبوتاج ۆو ۆرەميا پوسيەۆا؟ كونترا. ۆسەح پوساجۋ!» دەپ ءبىراز بۇرقىراپ الدى دا جيىننىڭ اياعىن جايما-شۋاقتاپ جىبەردى. اققىزعا كوز قىسىپ: 
– شال كايدا؟ – دەگەن. ميتيانىڭ ارسى-گۇرسى مىنەزىن بىلەتىن اققىز
– ە، اۋىل شالدارىنىڭ باقتاشىسى ما ەدىم؟ شورت زناەت، وزىمىزدىكى 
باياعىدا ءولىپ قالعان، – دەپ ەرنىن سىلپ ەتكىزدى. ەل دۋ كۇلگەن. وسى كەزدە ەسىك الدىنا گۇرىلدەپ جۇك ماشينەسى توقتادى. ەسىك اشىلىپ ۇزىن قامبار كىرىپ كەلگەندە ەلدىڭ ءبارى وشىرىلا سوعان قارادى. مۇنشا كوز وزىنە قادالعانىنا ساسىپ قالعان قامبار: 
– اۋ، مەن سەلينوگرادتان كەلدىم، جينالىس بولاتىنىن ەستىگەن جوقپىن، –
دەگەن اۋزى اڭقيىپ. 
– ءاي، قايدان كەلسەڭ وننان كەل، شارۋامىز قانشا، ءبىزدىڭ شالدى كوردىڭ
بە؟ – دەدى قامار. 
– ا؟ – اڭقاۋ قامبار باسىنداعى كەپكاسىن شەشىپ، ماڭدايىن ءسۇرتتى. –
ايتپا دەپ ەدى...
– نەمەنە؟ 
جۇرت ەجىرەيىپ شىعا كەلدى. قامباردىڭ شەكەسىنەن شىپ-شىپ تەر شىققان. ايتپاسقا بولماسىن ءتۇسىندى.
– سەيىت قاريا عوي، مەنىڭ سەلينوگرادقا باراتىنىمدى ەستىپ الىپتى، كەشە
كەلىپ، «بالا، مەنى الا كەت» دەدى. تاڭعى بەستە شىعامىن دەپ ەدىم، تورتتە شىعايىق، اسىعىس شارۋام بار ەدى دەپ تۇرىپ الدى. سوعان بولا ۇيقىم قانبادى...– ءوزى ىستەگەن ازدى اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن ادەتىنە سالىپ، باسقا جاققا بۇرىپ بارا جاتقان قامباردى قىدىربەك ءتۇرتىپ قالدى. 
– سوسىن؟ 
– سوسىن نە بولسىن، – دەدى قامبار. – تورتتە ايتقان جەرگە كەلسەم اۋىل 
سىرتىندا ءبىر ەمەس، جەتى شال تۇر.
– الدىڭ با؟ – ءنۇسىپباي ءسوزىن بولگەن. 
– ە، الماي قايتەيىن، سەن نە بۇل اۋىلدىڭ شالدارىن بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟ 
وگىزدەي بولىپ تاياق جەيتىن شامام جوق، ەكەۋىن كابيناعا، بەسەۋىن كۋزوۆقا تيەدىم دە تارتىپ وتىردىم. قالاعا جەتكەن سوڭ ءتۇسىپ، «اۋىلداعىلارعا ايتپاي-اق قوي، ءبىر شارۋانى بىتىرگەن سوڭ قايتامىز» دەدى دە كەتىپ قالدى. 
قامبار بار بىلەرىم وسى دەگەندەي ەكى يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى. 
– م-م-م...– قاليماش ەرنىن جىمىرعان. ءسال ويلانىپ تۇردى دا: – قوي، 
قايتايىق، نە تۇرىس! ءتىرى ەكەنىن بىلدىك قوي، وزدەرى كەلەر، – دەدى. ءسويتىپ جۇرت تارقاستى.

***
قارا توبەنىڭ باسىنا شىققاننان كەيىن قاريالار جۇرەلەپ وتىرا كەتىسكەن. ەلدەس ەتبەتىنەن جاتا كەتىپ، جەردى قۇشاقتاپ ەڭىرەپ جىبەردى. باسقالارىنىڭ دا كوز جاسى ساقالىن قۋالاي اعىپ، وڭىرىنە تىرس-تىرس تامىپ جاتىر ەدى.
– وسى توپىراقتان اتتاتىپ اكەتتى-اۋ، – ەلدەستىڭ داۋسىندا وكىشى پەن
قۋانىش ارالاس. – جەتتىم-اۋ... 
– جەتكەنى جەتتىك-اۋ، جەلكەلەپ كەرى قۋماسا بولعانى، – دەدى تومىرىق
مىنەزدى ءنۇسىپحان تۇنەرىپ. 
– اكەتپەيدى، اكەتەم دەسە اتىپ تاستاسىن تاپ وسى جەردە، بارمايمىن،
اكەسىنىكى...
– مەن دە اتتاپ باسپايمىن، وسى قاراشوقىنىڭ ەتەگىنە كومسە ارمانىم
جوق. اتسا اتسىن، سوتتاسا سوتتاسىن، توپىراعىنا تارتاتىن حايۋان قۇرلى قۇنىمىز جوق پا؟ – ءسامي سەيىتجاننىڭ ءسوزىن قۇپتاعان. 
جەتى شال توبە باسىنىڭ ءشوبىن جاپىرىپ ۇزاق جاتتى. ءلام جوق، ءبىرى قىرىنان، ءبىرى شالقاسىنان جايعاسىپ الىپ دالا جۇپارىن جۇتتى. 
– سوتتاي قويماس، وكىمەتتىڭ قاباعى ءجىبىدى عوي... – دەدى سەيىتجان مانا
بولعان اڭگىمەنى قورىتقانداي. اسپانعا تەسىلە قاراپ جاتقان قوجاش: 
– سوتتامايدى. قايتارىپ جىبەرۋلەرى مۇمكىن. اۋەل باستا-اق تەنتىرەتپەي
وسى كۇرەڭبەلگە تاستاپ كەتسە بولار ەدى عوي... – دەدى. – اعاش ۆاگوننىڭ ىشىندە كوزىمىز بوزارىپ كەتە بەردىك، جالعان-اي. 
– ساياسي سەنىمسىزسىڭدەر دەدى عوي، – سەيىتجان بىلەتىنىڭدى نەگە بىلمەي
قالدىڭ دەگەندەي ەجىرەيە قارادى: – قىتايدان ورالعان قاشقان قازاقتىڭ ءبارىن سول اقمولا، قاراعاندىعا قۋىپ جاتىر. قايتا قاشىپ كەتپەسىن دەپ شەكارادان اۋلاق ۇستاعان امالدارى شىعار... 
– ە، قايتا قاشىپ جىندىمىن با، قىتايدا ءقايبىر شەكەمىز قىزدى. – ەلدەس
قىزبا مىنەزىنە سالدى. – بۇلار دا قىردى، ولار دا قىردى، داق اكەسىنىڭ اۋزىن، ەندى ولسەم دە وسى جەردە ولەمىن. 
ەلدەستىڭ قايتا يەگى كەمسەڭدەگەن. ءسامي ويدى ءبولدى: 
– قوي، قۇران وقىپ، قوزعالايىق، ەكى قىردان سوڭ اۋىلدىڭ ۇستىنەن تۇسەمىز.
ودان ارعىسىن اللاعا تاپسىردىق...
جەتەۋى شەپ تۇزەپ قاتار وتىرىپ، ءسامي سۋدىراتىپ قۇران وقىدى، سوڭىندا اركىم ءوز اتا-بابا، شەيىت بولعان باۋىر، اعايىننىڭ ەسىمىن ءتىزىپ، بەت سيپادى. سوسىن ورىندارىنان تۇرىپ، سولتۇستىكتى بەتكە الدى.

***
– ويبۋ، قۇرىعان، تۇر تەز. 
ءتۇس مەزگىلىندە كوز شىرىمىن الاتىن ادەتى بار قىدىربەكتى شەشەسىنىڭ
بەبەۋى وياتتى. 
– نە بولدى؟ – دەگەن. 
– باسقارما «تەز كەلسىن!» دەپ شاقىرىپ جاتىر دەپ ءبىر بالا كەلىپ كەتتى.
انا شال ءبىر پالەگە ۇرىنباسا بولعانى. قۇداي-اي، وسى وكىمەتتىڭ ايتقانىمەن جاعالاسپاي جونىڭە ءجۇرشى دەپ كۇندە زارلايمىن. وتكەندەگى كەتىسىنەن قورقىپ ەدىم...
– تۋ، اپا، توندىرمەڭىزشى، ءجاي شاقىرعان بولار، – دەپ قىدىربەك سىرتقا
شىققان. قاليماش تا جاۋلىعىن تۇزەگىشتەپ سوڭىنان تەز-تەز باسىپ كەلەدى. اناسىنىڭ ءجۇزى قۇپ-قۋ بولىپ كەتىپتى. ادام تاعدىرى دەگەننىڭ وكىمەتتىڭ ەڭ ءقادىرسىز ويىنشىعى ەكەنىن سوڭعى جيىرما بەس جىلدا جاقسى تۇيسىنگەن پەندەلەردىڭ بويىنداعى ۇرەي جۋىق ارادا سەيىلە قويماس... 
بۇلار جەتكەندە باسقارما ماڭىنا ءبىراز ادام جينالىپ قالىپتى. ميتيا باستىق ءبىر ءتىلىم قاعاز شىعارىپ، وقىپ بەردى. 
– نە دەيدى؟ – دەدى قاليماش ءسوزدى ۇعىڭقىراماي. 
– اكەمدى تاۋىپتى، اۋىل اقساقالدارىن تالدىقورعان وبلىسىندا ۇستاپتى،
– دەدى قىدىربەك سىبىرلاپ. «ۇستاپتىنى» ول سىبىرلاپ ايتقانىمەن ەلدىڭ قۇلاعى شىڭىلداپ كەتتى. ايەلدەر جاعى پىرس-پىرس جىلاي باستاعان. 
– تالدىكۋرگانسكايا وبلاست، چتو وني تام پوتەريالي؟ – دەدى ميتيا سىڭار
قولىن جايىپ. 
– اۋىلعا تارتقان ەكەن شالدارىڭ، – دەدى قامبار اقسيىپ.
– مىنا جەر جامان با؟ – دەدى ميتيا. 
– قۇداي ساقتاسى، جەرى دە جاقسى، ەلى دە جاقسى، اينالايىن ۇكىمەت ءۇي دە
بەردى، جەر دە بەردى. ماعان پويدەت، مەن وسىندا قالامىن. كۇرەڭبەل دەگەن ەسىمدە دە جوق، اكەم مارقۇمنان ەستىگەنىم بولماسا... 
– ءتايت! – اققىز كەمپىر ساڭق ەتكەندە قامبار تۇتىعىپ قالعان. – اكەڭ
قىتايدا قالعانىمەن اتا-باباڭ سول شوقىلاردىڭ تۇبىندە جاتىر ەمەس پە، سويلەيدى ەكەنسىڭ، بالام. بارساڭ بارارسىڭ، قالساڭ قالارسىڭ، ايتەۋىر، قازاق جەرىندە وسىپ-ونەسىڭ عوي. ءاي، ميتيا، – دەدى سوسىن باسقارماعا بۇرىلىپ. – شالدارعا نە ىستەيدى، سوتتاي ما؟ 
– زا چتو؟ – دەدى ميتيا. – ولار تەلەگرامما سالدى، مەن وتۆەت جىبەرەمىن،
تاك-تو مول تاك، ەتي ستاريكي ناشي دەپ. ي ۆسە. ولاردىڭ پاسپورتى بار عوي. قايتىپ كەلە سالادى. 
– قايتىپ كەلمەسە شە؟ 
– ءبىز سول جاققا كوشسەك شە؟ 
كەمپىرلەر ۇلارداي شۋلادى. ميتيا قولىن كوتەرىپ ازەر سابىرعا
كەلتىرگەن.
– ولاي بولمايدى، ەتو – پوليتيچەسكيي ۆوپروس. سەندەردى قىتايدان سيۋدا
پەرەسەليلي، وسى جەردە جۇمىس ىستەپ، سوۆەتسكيي سويۋزعا قىزمەت ەتۋلەرىڭ كەرەك. بۇل پارتيا شەشىمى، بۇزا المايمىز. 
– وندا وتاعاسى سورلادى، – دەدى قاليماش. – ول ەندى اقمولاڭا ولسە
قايتپايدى.
– بىزدىكى دە، – ورتا تۇستا تۇرعان قارا كەمپىر باسىن تومەن سالدى.

***
پەرەسەلەنەستەر مەكەنىنە قايتۋعا ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولعان قىڭىر 
جەتى شال وق پەن سوتتان امان قالىپ، ءبىر جىل اعايىننىڭ ۇيىندە تۇردى. وتىزدىڭ ويرانىندا ەل اۋىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن قاشقىن اتانىپ كەلگەن قارتتاردى اعايىن ايالاپ، قورعاشتاپ-اق باقتى. ال، ۇرەي سەيىلگەننەن كەيىن كەمپىر-بالانى تاستاي تۋعان جەرگە تارتىپ وتىرعان قاريالاردى جەزدەسىنىپ وينايتىن قۋلار ءاجۋالاپ: 
قاشقىن شالدىڭ ءۇيى جوق،
كەمپىر دە جوق، كۇيى جوق، – دەپ انگە دە قوسىپ ۇلگەرەدى. سول 1957 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي شالىن ساعىنعان كەمپىرلەردىڭ، اكەنى ساعىنعان بالالاردىڭ تىلەۋىن بەرىپ، تۋعان توپىراققا كوشۋگە رۇقسات العان اۋىل دا قاراشوقىعا جەتتى. سودان بەرىدە الپىس جىلداي ۋاقىت وتسە دە «شال قاشقان» وقيعاسى ۇرپاق اراسىندا ءالى ايتىلىپ ءجۇر. اڭىزعا اينالىپ بارادى...

سەرىك ابىكەن ۇلى